Wat we bedoelen met een nieuwe lente

Queeste

Verwarrende tijden

Hoe of het nu gaat met de dingen des daags

Elke dag, zegt men, is er nieuws, wat zeg ik, elk uur kan er iets gebeuren dat

Als er iemand kan staan voor een modern
levensgevoel dan wel deze zoon van een koetsier
die zelf profesor filosofie werd en later,
van 1918 tot 1937 staatshoofd van Tsjecho-Slowakije
en inspirator van de natie. Maar net omdat
we het vergeten, kunnen we in de verwarring
van deze tijden niet altijd een goede positie
vinden. We moeten niemand naapen, maar
we weten daarom nog niet hoe het wel kan. 

de loop der dingen, van de wereld kan veranderen. Soms is het wel hemeltergend hoe aan al die faits divers een grote betekenis gegeven wordt, dan weer lijkt men feiten te negeren. Als ik nu probeer te schrijven over verwarrende tijden, dan wel omdat ik de indruk heb dat men zo krampachtig probeert gebeurtenissen te interpreteren, terwijl de interpretatiekaders niet echt voldoen. Het probleem is namelijk dat onze interpretatiekaders niet altijd afgetoetst worden.

Hoe dat zomaar kan valt af te leiden uit de wijze waarop het koor van commentatoren ons inlichtte en inlicht over de gebeurtenissen in Egypte. Men sprak na de ommekeer in Tunesië over de Arabische Lente, maar al gauw bleek het allerminst om een herhaling van de Praagse Lente te gaan, wel om een proces van geheel eigen makelij. Het punt is namelijk dat in Praag, 1968, Dubcek en de zijnen een idee hadden van en een herinnering aan democratie binnen de Westerse wereld, want was Tscjecho-Slowakije tijdens het interbellum niet een bijzonder stevig gefundeerde democratie gebleken, pluralistisch en zowel economisch als cultureel een bloeiend land, dat alles onder sturende invloed van Thomas Masaryk maar wel te danken aan de burgers van het land?

Zonder iets af te willen te doen aan de situatie in Tunesië en zeker Egypte, kan men vaststellen dat de stabiliteit van die landen vaak te wijten was een nogal stug regime dat weinig inspraak dulden kon. Wellicht is dat deels te wijten aan de Islam zelf, die van het wereldlijke bestuur weinig meer verwacht dan gedegen administratie en de traditie van administratie was sinds de Mamelukken altijd wel ergens volksvreemd geweest. Ook Egypte kende zo een traditie waarbij de legitimiteit van een bestuur niet gelegen was in een democratische organisatie van de machtsverhoudingen.

De ruimte die aan het volk gelaten wordt deel te nemen aan de besluitvorming, via een verkozen parlement, was en is van cruciaal belang, vroeger of later om moeilijkheden te trotseren. Maar het betekent niet dat als het economisch goed gaat het land vanzelf rust kent. De idee is namelijk dat als het echt goed gaat en mensen voelen niet dat ze mogen delen in de toenemende welvaart, dan kan dat tot opstandigheid leiden. Omgekeerd als mensen merken dat het niet goed gaat, maar niemand en nog het minst de regering doet er iets aan, dan kan het ook wel heel erg fout lopen. De conclusie luidt dan ook eenvoudig dat men niet zomaar kan verklaren wanneer en waarom er onrust ontstaat, maar ook niet hoe dat zal uitpakken. Wat wel mogelijk is, zeker ook van buitenaf dat men aan bestuurders die er de kantjes aflopen of zich nauwelijks betrokken voelen bij de levensomstandigheden van het volk, of grote groepen mensen binnen de eigen bevolking, aan die leiders kan vertellen dat ze op die manier niet enkel zelf de hemel op hun hoofd zullen voelen neerkomen, maar ook anderen kunnen meeslepen. De gebeurtenissen in 2010 en later, die we de Arabische Lente noemen, waren verrassend maar toch niet geheel onbegrijpelijk. Veel moeilijker is gebleken te peilen naar de gevolgen van die evolutie en van die revoluties. Dat Egypte nu een tweede revolutie kent, omdat men de eerste als gestolen beschouwd, door een religieuze groep, de Moslim Broederschap, lijkt voor velen een kwestie van zorg, maar zoals een Egyptische dame op de Nederlandse televisie zegde, we zouden ons moeten verheugen en zelfs partij kiezen.  

Nou moe, een regering in Nederland of België die partij kiest? Nu in Lybië blijkt… wat blijkt er eindelijk in Lybië? U begrijpt het, onze positie, beter, de positie van onze regeringen zorgt voor enige verwarring, want we willen dat die braven zielen ook van democratie gaan genieten, maar we willen dat de achtertuin van Europa rustig blijft. Nu zou men mij eens moeten uitleggen hoe men beter in die verlangde rust kan voorzien dan door te kiezen voor een bestuur dat door de bevolking gedragen wordt en dat op een persistente wijze, omdat velen zich deel weten hebben aan de zegeningen van de vrede en de welvaart. Maar die dame riep ook op tot meer enthousiasme voor de nieuwe omwenteling in Egypte en voor het feit dat het volk, al die miljoenen nu op straat waren gekomen. Mij hoeft u niet te vragen hoe het verder zal gaan, wel hoop ik dat er een aantal mensen inderdaad inspiratie zullen vinden om enthousiasmerend de zaak aan te pakken en daarbij niet te vergeten dat ze er niet enkel voor eigen heil zitten, maar ook voor het landsbelang, voor het belang van de burgers.

Wijl we toekeken naar een voorlopig slotakkoord van de Egyptische gebeurtenissen, kende men in dit land een onuitgegeven situatie: de koning, 79 jaar oud, treedt af en eerlang zal zijn zoon het heft overnemen. Of alleen de positie? Want de koning heeft overigens alleen zeggenschap over het eigen patrimonium, want als koning staat men onder curatele van de regering. Volgens opiniepeilingen zou 49 % van de Vlamingen vertrouwen hebben in de prins. Nadat de pers jaren en jaren lang de jongeman uit Laken had afgeschilderd als een houten klaas, zonder verbeelding en zonder flair, moet men toch net niet verbaasd zijn over dit cijfer. Want al te graag toonde men niet op de buis hoe de prins België vergeleek met een diamant. De man aanpakken zal ik niet doen, want hij heeft niet eens de gelegenheid zich te verdedigen. Maar als dezelfde bladen die jarenlang schreven dat hij het niet kan, nu komen vertellen dat de prins uit Laken interesse heeft voor filosofie en best toch wel intelligent is, dan breekt mijn klomp. Maar goed, zoals men weet heb ik geen boodschap aan de koning, ook al zegt Herman de Dijn terecht, denk ik, dat de constitutionele monarchie ook voor Spinoza geen inbreuk vormde op de democratie. Het probleem stelt zich volgens mij evenwel anders: als de vorst en de familie van de vorst niet de taal spreekt van de meerderheid, geen deel heeft aan de cultuur van diezelfde meerderheid, dat wil zeggen zich niet vlot kan bewegen in het land van die meerderheid, dan ontstaat er een probleem. Nu is het verre van mij te beweren dat de meerderheid van de Vlamingen dezelfde cultuur delen, in die mate dat je mensen hebt die graag naar grote evenementen gaan en anderen die meer voor kleinschaligheid gaan. Niet iedereen is opgezet met de literatuurpolitiek van De Standaard om telkens weer aandacht te besteden aan het spannende boek, maar nog nauwelijks aandacht besteedt aan historische publicaties van eigen bodem – die van vreemde bodem en in vreemde talen komt vlotter aan de bak – waarmee we vooral gezegd willen hebben dat er wel degelijk een zeker cultureel pluralisme bestaat en dat is maar goed ook.

Net met dat pluralisme gaat het niet zo goed in de publieke ruimte, want de wijze waarop we vaak afgeschilderd worden, als conservatieve heikeuters moet toch wel vermeld, terwijl nog nauwelijks 2 % van de burgers in de primaire sector hun brood verdienen en bovendien de scholingsgraad en de vertrouwdheid met cultuur, weliswaar niet per se die van de cultuurpausen tot grote hoogten is opgeklommen. Maar goed, als ik mij kan vermeien in chansons, dan niet per se alleen de Franse, of niet alleen de evergreens. Charles Trenet of Maurice Chevalier, Bourville… juist, het is een mooie wereld, maar waarom besteedt men ook geen aandacht aan Marie Paule Belle Ramses Shaffy of Wolf Biermann? … jawel, ook een Duitser past in dit gezelschap, maar hoewel ik zijn muziek al veel vroeger leerde kennen, kan ik alleen maar vaststellen dat zijn houding tegenover de SED en de DDR mij wel interessant is gebleken. Er lijkt een verschil te bestaan tussen elitaire cultuur en echt verfijnde cultuur. Natuurlijk hou ik van concerto n° 26 of Beethoven 4. Maar er schijnt ook nog van Max Reger een mooi concerto te wezen en zelfs schijnen we ons niet te kunnen inbeelden iets te missen als het concerto van Francis Poulenc voor piano en orkest. 

Pluralisme bepleiten en eenduidigheid aan de dag leggen, ligt daar niet de bron van grote verwarring in onze cultuur, Europese cultuur. Ooit ging ik naar Werchter, maar de massaliteit – toen al – was mij niet zo aangenaam, het kleine gezelschap daarentegen beviel me wel. Maar de muziek? Soms kon ik het waarderen, maar andere sets waren mij eerder een horreur omdat de chaos en de zinloosheid mij tegen de borst stuitten. Dezer dagen kan men in bijna elk nieuwsoverzicht een item horen of zien over Werchter en dat vind ik alles behalve noodzakelijk. Het gaat om een festival en wil mensen een genoegen verschaffen. De bezoekers zullen er wel van genieten, maar wij, thuis, die met andere dingen bezig zijn. Of is het net de bedoeling nog meer mensen aan te zetten volgend jaar toch maar een ticket te bezorgen? Uiteraard. Dat Werchter dat leuk vindt, ligt voor de hand, maar journalisten moeten toch een beetje kijken wat ze doen. Nu, al jaren doen journalisten van de openbare omroep dat, met overtuiging zo te zien. Vergeleken met de aandacht voor andere festivals en andere genres kan zich vragen stellen over het pluralistische aspect ervan.

Pluralisme op het vlak van de levensovertuigingen is nog zoiets waar we vandaag relatief weinig van merken. Zelf ben ik de mening toegedaan dat de wet op euthanasie van 2003 er best mag zijn en dat mensen daar naar eigen inzicht mee om kunnen gaan. De uitbreiding tot patiënten die niet per se zelf hun opinie kunnen kenbaar maken, komt mij gevaarlijk voor, omdat ze vaak niet kunnen argumenteren. Eerder zal men dus nadenken over de medische zorgen aan het levenseinde, waarbij men medische hardnekkigheid en zorg voor het comfort aan het levenseinde tegen elkaar afweegt en dus nodeloze ingrepen… maar juist, wie zal dat bepalen. Zelfbeschikking is vandaag het slagwoord, maar hoe meer een mens erover nadenkt, hoe moeilijker het is aan te nemen dat je als niet bevoegde, maar hoogstens als nabestaande van een terminaal geachte patiënt een juist oordeel kan vellen. Niet dat we zelfbeschikkingsrecht zouden bestrijden, eerder vraag ik mij af hoe dat het best tot uitdrukking kan komen. Dan is het geen kwestie meer van ja of nee, maar van afgewogen omgaan met de situatie.

Merkwaardig genoeg, al zal niemand dat verbazen, kom ik in verband met de aandacht voor het recht op zelfbeschikking uit bij de opvoedingspraktijk en vooral het onderwijs. Hoor je docenten lamenteren over de kwaliteit van de studenten, dan kan men zich bedenken dat er altijd wel al hypochonders waren die de neergang van de cultuur afmaten aan het gebrek aan vaardigheden van studenten hun inzichten schriftelijk of mondeling naar voor te brengen. Natuurlijk, er waren altijd wel beunhazen die een examen pro forma invulden, maar complete nonsens aan het papier toevertrouwden. Maar als men leest in de pers dat de decaan van de faculteit psychologie vaststelt dat minder dan een kwart van de eerstejaars slaagt voor de examens, dan wordt het wel pijnlijk, want van die faculteit mag men verwachten dat ze toch wel enige interesse hebben gehad voor het onderwijsbeleid en dus ook voor de vele grote en kleine hervormingen. Het feit dat overigens dat de hoogste ambtenaar bij de Federale Overheidsdienst Sociale zaken meent dat elke afstuderende van het leerplichtonderwijs een diploma haalt, ongeacht de lading die zo een vlag dan zou moeten dekken, stelt ons voor een vraag van gewicht: beoordelen leerkrachten dan enkel de output, of kijken leraren nog echt naar wat de leerling ervan bakt. Eerlijk is eerlijk, dat diploma sowieso verstrekken lijkt de gelijkheid te ondersteunen, maar zou wel eens de zelfachting van jongeren kunnen aantasten.

Duidelijk is dat we in verwarrende tijden leven, al doen velen alle inspanningen van de wereld om het tegendeel te bewijzen, dat alles aan het licht gebracht zal worden en dat die ene visie boven elke twijfel verheven is. Analyses? Natuurlijk, als het resultaat maar uitkomt bij wat we willen. Wie in een juridische kwestie een belang wil verdedigen kan zo een benadering wel velen, maar er zijn vele domeinen waar de analyse wel meer open zou kunnen zijn. De discussie over het economisch beleid en het budgettair beleid van de EU en de lidstaten laat duidelijk zien dat men vertrekt vanuit een a priori, dat niet altijd de toets der kritiek kan doorstaan. Hoeven we het nog te hebben over de geschiedenis van die economen van Harvard die aantoonden, dachten aan te tonen dat als een staat een schuld heeft ten belope van 90 % van het BBP, die staat op weg is naar het bankroet, op basis van een rekenmodel dat naderhand enkele foutjes leek te bevatten. Ach, wetenschappers… ik hecht nochtans aan wetenschappelijk onderzoek, maar heb wel eens de indruk dat dezer dagen het onderzoek niet meer gericht is of het verkennen van de werkelijkheid, maar het vorm geven van de werkelijkheid moet dienen. Hoever staat men dan nog af van de literatuur?

Nog zo een bericht waar je even over gaat nadenken: een artikel moet terug getrokken worden omdat er met de verwerking van de data een probleem zou zijn. Men kan niet aantonen dat de verwerking manipulatie van de data inhield, maar het resultaat was te goed om waar te kunnen zijn. We weten het wel, het gaat om een therapie om slachtoffers van seksueel misbruik te helpen, door op het scherm de setting van het gebeuren na te bouwen. Dat lijkt mij een interessante toepassing van nieuwe technologie. Maar die dame moest dus in een artikel aantonen dat haar therapie werkt. Nu dienen ook therapeutische technieken onderworpen te worden aan strenge methodologische onderzoeken om die methode ook te kunnen valideren, want anders komt SKEPP op de voorgrond: alleen de strengste wetenschappelijke toets kan die therapieën geldigheid verlenen. Dat er in de sector van de psychologie en psychotherapie al eens weinig onderbouwde therapieën zouden aangeboden worden, zegt men, kan immers niet omdat de patiënt er geen baat bij heeft, er schade van kan ondergaan. De vraag werd door Ignaas Devisch opgeworpen: wat is de zin van dat meten. In het geval van therapieën om trauma’s te verwerken, kan men immers niet stellen dat elke nulmeting, meting bij aanvang van de therapie gelijk is aan de andere nulmetingen. Dus valt het moeilijk aannemelijk te maken dat elke therapeutische behandeling dezelfde onweerlegbare resultaten moet opleveren, want mensen behouden toch wel hun (relatieve) uniciteit.

Verwarrende tijden zijn het dus en voor velen lijkt dat een probleem, maar behoort het niet tot de gang van deze wereld dat vele zaken zich voordoen, onafhankelijk van elkaar en soms zelfs helemaal zonder dat we er ons onmiddellijk van bewust zijn. Dat intellectuelen die verwarring willen wegpoetsen, terwijl het misschien wel het meest kenmerkende is van de moderne samenleving, verbaast me nog steeds en tegelijk lijkt men er zich geen rekenschap van te geven dat dit alles te maken heeft met de pluraliteit van opinies en inzichten. Nu Mohammed el-Baradei benoemt werd – maar uiteindelijk bleek men die benoeming tegen te houden, vooral de religieuze fracties - tot interim premier, zal blijken of men een meer pluralistische politieke cultuur kan ontwikkelen. De heftigheid van de tegenstand tegen Morsi heeft velen verrast, maar of die reactie er ook toe zal leiden dat men aanvaardt dat de politieke elite een beleid ontwikkelt dat enige tijd en respijt krijgt om dat moderne project te realiseren komt ons voor de belangrijkste vraag te zijn. Duidelijk werd ook dat de legitimiteit die de stembus oplevert wel eens kan botsen op andere facetten van legitimiteit, zoals de feitelijke beleidsbeslissingen bij het publiek. Ook Erdohan heeft dat in Turkije ervaren en misschien is het dat wel, dat het publiek, de burgers in Turkije en Egypte niet meer zomaar om de tuin geleid kunnen worden. En dan blijkt dat wat men een Arabische Lente noemde, vooral een democratisch ontwaken mag heten. En dat terwijl de premier van België iedereen vertelt dat dit land weer een zou worden, over het hoofd ziende dat de Minister-president van Vlaanderen zich niet te beroerd voelt een motie van wantrouwen aan diens te  adres in te dienen. De politieke verhoudingen in Europa zijn nauwelijks minder complex, want Cameron laat in het Lagerhuis een wet stemmen die een referendum voorziet, terwijl men voortdurend verder blijft gaan de vermeende negatieve facetten van de EU in het licht te zetten, zonder ook maar een keer de baten onder de aandacht te brengen. Maar men liet mij weten dat ik over de EU moet zwijgen -?- alsof een blogger niet zou kunnen vertellen wat hem of haar goed dunkt Waarom zou ik dat nu doen, als ik nu precies de mening toegedaan ben, op goede gronden dat de baten en lasten tegen elkaar afgewogen leiden tot een batig slot. Zonder moeilijkheden zal het nooit gaan, maar dat het project Europa sinds 1945 ontzettend boeiend is gebleken en vooral op vele terreinen voor burgers moeilijk te berekenen baten heeft opgebracht, maakt het voor sommigen gemakkelijk in een luie zetel van alles te beweren. Alleen al de landbouwpolitiek, niet zozeer van begin af door de EEG ontwikkeld, maar door Siko Mansholt op poten gezet, een man uit de graanrepubliek, een man met een socialistische achtergrond, maar die vooral wilde voorkomen dat Europa nog ooit eens met een Hongerwinter te maken zou hebben, iets wat wij ons in België niet zo  goed kunnen voorstellen maar in de Nederlandse provincies die tot mei 1945 bezet zijn gebleven wel een realiteit is geweest, die lang is blijven hangen. En toch, men blijft over details en zelfs over structurele aspecten van de EU zeuren, terwijl men er zich geen rekenschap van geeft dat de Benelux – die ook op de schop wordt genomen, wegens geen nut – er wel bij heeft gevaren. We eindigen dus met de vaststelling dat de grootste verwarring in onze samenleving bestaat over de zin van het nut, of zelfs het nut van het nut. Onze cultuur zou wel erg verschralen als er alleen nog dingen van nut, alleen nog mensen van nut zouden zijn.

Bart Haers