Orban en de Hongaren aanspreken
Dezer Dagen
Hongaarse Opstand 1956 indachtig
Beeld van straatgevechten in Boedapest toen Russische troepen
de opstand in Hongarije smoorden in bloed. De opstand
begon op 23 oktober en tegen 10 november was het afgelopen.
De Hongaarse kwestie anno 2021 begrijpen, lukt niet
vanzelf. Wat is er aan de hand in Hongarije en hoe verhouden de andere
lidstaten van de EU zich tot Hongarije, de regering en het beleid dat er
gevoerd wordt? We kennen losse feiten, maar komen niet tot een begin van begrip
omtrent het land en de bewoners, laat staan hun gemoedsgesteltenis. Hoewel het
nog maar nauwelijks 65 jaar geleden voorgevallen is, blijkt het al welhaast
vergeten, zeker in Europa, maar op een merkwaardige manier verwijst Orban er
zelden naar in zijn eigen communicatie…
Het blijft verbazend vast te stellen dat constitutieve
elementen van de Hongaarse geschiedenis en het zelfbeeld van de Hongaren
nauwelijks onze aandacht lijkt te trekken. De relatie tot Wenen voor en na de
oprichting van de autonome (deel-)staat in 1867, maar Hongarije was al deel van
het Habsburgse kluwen van landen sinds 1521. En voordien was er een koninkrijk,
dat in de 11de eeuw christelijk werd, maar waartoe ook in de loop
van de tijd andere gebieden verbonden raakten, zoals Bohemen, waarbij de hiërarchie
niet altijd duidelijk was.
Toen in 1989 in Timisoara in Roemenië de bom barste en
Ceausescu zijn paleis en macht verloor om op kerstdag te worden geliquideerd na
een schijnproces, werd nog eens duidelijk hoe grenzen in Midden- en Oost-Europa
een bizarre geschiedenis hebben, waar men niet zomaar kennis over verwerft. Het
punt is dat Hongarije kort na de val van het communistische bestel en van de
USSR, de oude grenzen wilde herstellen, maar niemand zat te springen op een
oorlog in dat gebied, waar nogal wat volkeren wonen met een eigen geschiedenis.
De Duitstaligen vertrokken in 1990 en volgende jaren naar Duitsland, maar er
waren Slavische broeders, Hongaren en wat al niet meer aan volkeren die er in
de loop van de geschiedenis een thuis hadden gevonden. Voor mensen in het
Westen blijft Transsylvanië het land van Dracula en Frankenstein, van vampiers
en donkere wouden, voor ons blijft dat allemaal nogal mysterieus, terwijl er
grosso modo een gelijkaardige ontwikkeling heeft plaats gevonden, behalve dan dat
in 1945 Stalin het heft overnam, maar net in Joegoslavië, met Tito als iets
later met Roemenië kon de suprematie niet gehandhaafd worden. In ‘t jaar 1956
kwam het Stalinisme wel hardhandig tussen, maar in de jaren 1980 leek het erop
dat Hongarije opnieuw wat liberaler te zijn worden, met minder totalitaire
controle van de samenleving en de burgers.
Het is dus van belang te lezen waar de opportunist en
pragmaticus Victor Orban zijn inspiratie haalt. Vinden we niet onmiddellijk
verwijzingen naar de opstand van 1956, dan is het wel nuttig dat hij ook niet
nalaat de tijd van de USSR als een situatie voor te stellen die niet voor
herhaling vatbaar is, maar de vijand is niet langer Moskou, wel Brussel. Dat
was zeker zo in 2015, toen de vluchtelingencrisis Europa tot een stevig beleid
dwong. Victor Orban putte toen, voor de verantwoording van de afwijzing van de
vestiging van vluchtelingen, naar een belofte van Stalin en Churchill, dat de
tijd van de veelvolkerenstaten voorbij was, dat Hongarije, Polen,
Tsjecho-Slowakije, nu beide afzonderlijke lidstaten van de EU, homogeen zouden
worden en blijven. In 1945 en 1946 werden de Duitstaligen Bohemen uitgezet,
maar in Polen en Oekraïne werden respectievelijk de Oekraïners en de Polen
verdreven. Orban wist heel goed en voor zeker dat een deel van de bevolking die
oude belofte wel meedroegen, maar niet per se levendig koesterden.
In de debatten over Polen en Hongarije gaan wij er
graag van uit dat er nog een scherp onderscheid bestaat tussen de grotere
steden, vooral Budapest en voor Polen Warschau en het achterlijk geachte
platteland. Is dat wel zo? Bij verkiezingen kan men in miljoenensteden minder
directe controle uitoefenen, maar het is niet gezegd dat de individuele keuzes
in provinciesteden en zelfs dorpen nog altijd verstoken is van alle contact met
de buitenwereld. Er is immers toch het Erasmusprogramma en er komen werknemers
uit Polen en Roemenië naar Europa, wat aanleiding geeft tot uitwisseling van
ideeën. Arbeidsmigratie leidt dan wel soms tot feitelijke segregatie, helemaal
onbekend met Europese mores kan men niet blijven. Toerisme leidt dan wel niet
altijd tot intense contacten, soms wekt het zelfs enige animositeit tegen
toeristen, maar toch, de modernisering komt wel mee.
Het is dus echt wel tijd om beter vertrouwd te raken met
de landen die tot 1990 deel uitmaakten van het Pact van Warschau en nadien de
weg naar Westerse waarden en ambities zijn ingeslagen. In 2004 lid geworden van
de EU, werd onze blik op Hongarije niet echt verruimd. Ook al meen ik dat
kritiek ten aanzien van Jaroslaw Kaszynski zeker gerechtvaardigd is, dan nog
denk ik dat we ernstig tekortschieten, als het over onze kennis van en
bekendheid met Polen, de Baltische staten, het aloude Bohemen of Hongarije
gaat, want het is te gemakkelijk voor Orban en co om Europa en Brussel, maar
ook de Europese opvattingen over gender en relaties als vijandelijk,
paternalistisch voor te stellen.
Daarom denk ik dat de media meer in de diepte dienen
te zoeken naar wat er in die landen gebeurd is. Graag mag ik Joseph Roth lezen
en ook Stefan Zweig kan ik best velen, maar over de decennia na WO II mag het
ook wel meer gaan. Van de opstand in de DDR in 1953 weten we nog nauwelijks
iets, de gebeurtenissen in Poznan in 1956? De Praagse Lente? Zijn er nog mensen
die dat meegemaakt hebben? Hoe denken zij over hun land, hun leven en
samenleving? De aandacht voor WO II mag dan gewettigd blijven, het wettigt niet
het gebrek aan aandacht voor de geschiedenis van die landen na 1945, maar net
zo nuttig is het te zien hoe het er voordien aan toeging, hoe of er sprake was
van een Industriële Revolutie, zoals in Tsjechië, waar al voor WO I een snelle
industriële revolutie had plaats gevonden. Skoda was een naam, maar vooral een
groot industrieel conglomeraat, dat ook Hitlers aandacht had gewekt en mee
aanleiding was voor de naasting van Sudetenland. Dat hij zo de wapenfabriek
Skoda kon inpalmen en de daar aanwezige tanks en munitie, speelde ook mee.
Hongarije werd in 1919 ook onafhankelijk maar verloor
veel grondgebied dat in hun ogen, van de Hongaarse elite, van hen was.
Frustratie was een drijfveer, economische beperkingen maakten de samenleving
instabiel. De democratische invulling van het machtsconflict, de vorming van
een rechtsstaat kwam maar niet van de grond. De machtsovername in 1948 door de communisten zorgde voor een sterk
gezag, maar de Hongaren waren in Europa heulers met het nazisme en daar maakte
de Communistische partij graag gebruik van, want het ging om een
antifascistische oorlog, toch. Zoals Hannah Arendt in haar eerste van vele
opmerkelijke werken schreef, kwam in beide grote bewegingen, fascisme/nazisme
en communisme eenzelfde mechaniek en methodiek aan de orde die ze als totalitarisme
bestempelde. Men heeft er vaak kritiek tegenin gebracht, waarbij opgemerkt kan
worden dat de kritiek niet altijd inging op de vaststellingen van Arendt,
bijvoorbeeld dat fascisme en communisme grote aandacht besteedden aan het
incorporeren van de jeugd, de controle op de media en het uitschakelen van het
publieke debat.
Vandaag lijkt het moeilijker figuren als Orban,
Loekasjenko en anderen als dictators te presenteren, bovendien blijkt het
moeilijk een ideologie achter hun handelen en mobiliseren te vinden. De idee
van Orban zoiets als illiberalisme voor te stellen als een nieuwe ideologie,
waarbij mensen de last van vrijheid niet hoeven te dragen, zoals de bestuurders
niet meer met elkaar opponerende meningen aan de slag moeten. De opbouw van een
nieuwe samenleving na 1989 lijkt nog altijd niet tot iets duidelijks te hebben
geleid, omdat de machtsverhoudingen lange tijd niet zo evident aan het licht
traden. Het ware informatief indien we beter zicht zouden krijgen hoe de
bevolking met al die veranderingen is omgesprongen. Kan het dat Victor Orban
als liberaal begon om te eindigen in een illiberaal discours? Uiteraard geeft
opportunisme, geeft pragmatisme wel eens aanleiding tot een omkering van
waarden, tot een verlies van inzicht. Toch kan men ook niet voorbij aan het
feit dat zijn partij Fidesz er hoe dan ook in geslaagd is voldoende kiezers te
vinden en te binden om geleidelijk de almacht te veroveren. De politiek van
Orban ten aanzien van Europa maakt van Europa een baarlijke duivel terwijl de
leiders van de oudere lidstaten zich nog weinig geneigd voelen tot diplomatiek
taalgebruik. Voor Orban is dat een mooie winst, maar aangezien de burgers
weinig of geen direct contact hebben met andere media – al zal men de inbreng
van sociale platformen best niet onderschatten – kan zo een Mark Rutte of
Alexander De Croo weinig meer uitrichten dan wat applaus in het thuisland. Bestaat
er onderzoek naar de marktmacht van media onder controle van getrouwen van
Orban?
Luuk Van Middelaar maakte duidelijk dat Europa, de
Commissie een verhaal is van regels uitvaardigen en doen naleven en dat heeft
Europa ver gebracht. Onder andere gebeurtenissen heeft de vluchtelingencrisis
van 2015 duidelijk gemaakt dat de werking van de Europese Raad van Staatshoofden
en regeringsleiders dat het politieke opnieuw een plaats kreeg, dus de vraag
naar waar de macht ligt in Europa. Angela Merkel heeft de Duitse (economische) macht
zelden openlijk uitgespeeld, maar wel laten resoneren, wanneer er spijkers met
koppen geslagen dienden te worden. Dat heeft haar ook buiten Duitsland veel
respect opgeleverd, maar lieden als Orban hebben daar op een perfide wijze
gebruik van weten te maken. West-Europese burgers en politici gaan er vaak
vanuit dat de ervaringen in de voormalige landen van het Pakt van Warschau hen
immuun zouden maken tegen dictatoriale neigingen, maar wat heeft Merkel
meegekregen van de opstand in de DDR in 1953? Hoeveel opstanden zijn er geweest,
die nergens op uitliepen, omdat het Westen de afspraken van Potsdam in 1945, na
Jalta de laatste poging om tot verstandhouding te komen? Ook wij kennen die ‘details’
niet of onvoldoende, om het gesprek aan te gaan. De opstand van 1956 in
Hongarije en dan vooral Boedapest is grondig de grond in geboord door het
Kremlin. Kan het zijn dat Orban beseft dat opstanden moeilijk op te zetten
zijn, wanneer de geest van repressie de actieve herinnering heeft gesmoord? Moeten
we wachten tot de macht in de goot ligt in Boedapest?
Nog eens, Europa heeft regels over concurrentiebeding
en marktmacht, maar ik heb stellig de indruk dat in Hongarije de regels een
perfide toepassing hebben gekregen, wat impliceert dat de marktmacht in de media
wel degelijk verspreid is, maar er is bijvoorbeeld wel een agentschap dat de
publiciteit controleert en afleidt, wanneer het om regime kritische platformen
gaat. Dus, EU-commissie laat de antifraude-agenten aan de slag gaan, zorg dat
de marktmacht in de media diversiteit niet smoort. Werk aan de winkel. Zet een
Arte op voor de landen van de Visegradgroep, maar goed, die kunnen dan weer als
“buitenlandse” ngo afgeserveerd worden.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten