Zou Mars een Utopia in petto hebben?

Dezer Dagen

Een nieuw Utopia?

Over Kiboetzim en Marsreizen 

Ooit golden de Kibboetzim, de nederzettingen
van kolonisten in Israël als ideale samenlevingen
en voorafspiegelingen van wat Zion moest worden,
maar later verdween het revolutionaire en utopische
elan. Nu wijst men de nederzettingen af, omdat
ze getuigen van Israëlisch imperialisme. Hoe
men er vandaag leeft? Dat is geen punt van
discussie. 

Afgelopen dagen kwam er weer een wirwar van verhalen op ons af, over Mars - dat speelt al enige tijd -, over Utopia van Thomas More, over planetaire economische verschuivingen en wellicht nog het moeilijkst te vatten, vragen over hoe we levensbeschouwing en maatschappelijke orde aan elkaar kunnen verbinden. Complexiteit is voor de ene uit den boze en voor de andere - onder meer uw blogger - de basisvoorwaarde om ad primum de samenleving en de wereld te begrijpen en anderzijds op een zinvolle manier tot handelen over te gaan. Iemand als Shimon Perez kan daarbij inspireren, of net niet.

Hoe zal men het antropoceen overleven? We hebben de indruk dat de meningen over de rol van de mensheid als soort op deze wereld enkel voor hoofdbrekens zorgt, waarvoor overigens ook goede argumenten aan te dragen vallen, maar toch ook heeft diezelfde mensheid op een aantal domeinen ook oplossingen gebracht. Het antropoceen, het tijdperk van de mens, zo meent Filosofie Magazine op het eerste zicht, betekent dat de mens overal sporen, vaak bedenkelijke sporen nalaat. Een albatros die gedissecteerd werd, laat zien wat zo een vogel niet allemaal heeft ingeslikt. En dan zijn er nog de vele stofjes, van pcb's, oeestrogeen, cocaïne die via het afvalwater in zee terecht zijn gekomen. Onze levenswijze veranderde de wereld en de laatste tweehonderd jaar was dat zeker ook het geval in een overtreffende mate.

Het was Alexander von Humboldt die tijdens zijn expeditie door het Noord-Westen van het Zuid-Amerikaanse continent vaststelde hoe de mens de gang van zaken in de natuur bewust maar vooral onwetend naar haar hand dacht te zetten en niet merkte dat zo de voorwaarden voor een vruchtbare aarde en leefomgeving in het gedrang konden komen, zoals hij ontdekte bij het Valenciameer  waar door ontbossing op de oevers de erosie versnelde en het waterpeil van het meer zeer veranderlijk werd. Op termijn zou het de vruchtbaarheid in het gedrang brengen en dus de opbrengsten van de landbouw. Nu is de regio in Venezuela een van de meest geïndustrialiseerde, maar de natuur is er inderdaad bij ingeschoten. Von Humboldt besefte dat we omzichtiger moeten omgaan met de leefomgeving, wat overigens altijd wel mee gezoemd heeft als men droomde van ongebreidelde vooruitgang; de Club van Rome lijkt dan ook het denken van Alexander von Humboldt te hebben gereactiveerd, terwijl men toch kan vaststellen dat sinds de reizen van von Humboldt de kritiek op ongebreidelde exploitatie altijd heeft geklonken, maar niet altijd de overhand had, wel integendeel.

Het debat over de gevolgen van onze manier van leven blijft nog altijd zorgen voor scherpe controverse, maar ook voor een behoorlijke dosis hypocrisie en tegelijk is er wel enige noodzaak het gebruik van de leefomgeving, die nu zelfs tot  de polen en diepste wouden uitgebreid is. Vooruitgang verloopt dus niet over een spoor, want wie de vooruitgang genegen is wel al te vaak ook af van de consequenties van de vooruitgang en conservatiever ingestelde mensen begrijpen dat men niet tot het gaatje moet gaan. Afwegingen maken over wat wenselijk is, wat noodzakelijk is om een probleem op te lossen, dat is onze ingesteldheid, maar een eeuw geleden, zelfs tijdens de oorlog of juist tijdens WO I was de idee dat men alle middelen mocht inzetten om het grote doel te bereiken, de vijand te verslaan niet voor discussie vatbaar. Uiteindelijk liep het voor de Europese oorlogsvoerende machten desastreus af, maar de geschiedschrijving laat wel de ellende in Duitsland zien, maar slechts zelden hoe het Frankrijk lastig viel de oude welvaart weer op te bouwen en ook het UK slaagde er niet onmiddellijk in, ondanks de inbreng van koloniale goederen de oude welvaart opnieuw te bereiken. De oorlog had de relatie met de kolonies overigens ook gewijzigd. Het is en blijft opmerkelijk dat we die gevolgen zelden zien. Overigens, de ellende waar België na WO I mee te maken had, blijft ook vaak onbesproken, maar dat de veestapel was gedood en/of weggesleept komt zelden aan bod, net zoals het project van de wederopbouw, historisch toch een interessant gegeven,  vaak buiten beeld blijft en dat roept ook niets op, terwijl het toch wel een succeservaring was.

Het is ook een poging geweest na de oorlog om het land een nieuwe start te geven en daarbij kwamen discussies over de heropbouw of volkomen nieuwe aanleg van verdwenen steden als Ieper. Uiteindelijk werd het oude centrum van Ieper heropgebouwd, maar kon men daarbuiten wel aan invularchitectuur doen, omdat men te weinig gegevens had en omdat mensen anders te lang moesten wachten op het herstel van hun woning. De wederopbouw was pas na WO II een afgerond verhaal.

Bij dit alles komt dan de gedachte dat we vandaag dag na dag merken hoe ideologische beeldvorming nog altijd lijkt uit te gaan van de tegenstelling tussen arbeiders, proletariërs en de patroons, die hen uitbuiten, terwijl enerzijds de arbeiders gedurende meer dan een eeuw emancipatie wel degelijk redelijk welstellend zijn geworden en anderzijds de economie zelf bij verre na niet meer lijkt op hoe het voor WO I functioneerde. Alleen al de sociale verhoudingen ondergingen een grondige verandering, maar toch blijven vakbondsleiders oude riedels verkopen. Terwijl in Vlaanderen de KMO de ruggengraat van de economie vormt en van de samenleving, zien we dat men in het debat over rechtvaardige belastingen de instituties die dit schragen voortdurend aangevallen worden. Men kan veel opmerken over de belastingen die grote bedrijven betalen of net niet, maar tegelijk zal men hen aanpakken omdat ze vestigingen in ons land sluiten. Het zal wel eens overdreven zijn hoe men grote bedrijven met fluwelen handschoenen aanpakt, maar tegelijk zijn het de linkse politici die graag die grote bedrijven in de watten heeft gelegd.

Het blijft belangrijk ervoor te zorgen dat de belastingdruk als billijk wordt ervaren, maar als we zien hoe horecabedrijven in dit land die voedsel verstrekken een witte kassa moeten in gebruik nemen en dat dit in Vlaanderen wel en de rest van het land niet goed is uitgevoerd, dan kan men zich afvragen hoe de ambtenarij dit probleem aldaar heeft opgelost. Niet dus.

Intussen dromen mensen, velen onder ons van een betere wereld. Men kan nu zeggen dat deze wereld niet perfect is en dat tevredenheid uit den boze is, maar evengoed zou men kunnen aandragen met het argument dat als men een vertekend beeld van de samenleving ophangt om toch maar verontwaardigd te kunnen blijven rondbazuinen dat het niet deugt, dan zou men kunnen bedenken dat men problemen verzint. Goed, de integratie van nieuwkomers in onze samenleving is niet voor iedereen een onverdeeld succes, maar tegelijk kan men er niet omheen dat er in gemeente- en provincieraden, in de assemblees nieuwe Belgen of Vlamingen zitting hebben en vaak zijn zij het die namens hun 'lotgenoten' de trom roeren en spreken over discriminatie. Is er dan geen discriminatie? Ongetwijfeld zijn er mensen die een huis of appartement liever aan mensen verhuren waarvan ze zeker zijn dat de rust niet verstoord zal worden en dat het niet uitgewoond achtergelaten zal worden. Huurcontracten zijn er nu eenmaal ook op gericht dat die voorwaarden gerealiseerd worden, maar toch een eigenaar wil de waarde van zijn onroerend goed niet zien verminderen. Hoe kan een eventuele huurder die niet verbergen kan een nazaat van immigranten te zijn toch een oplettende huisvader/huismoeder blijken te zijn die het pand goed zal onderhouden? Door onmiddellijk over discriminatie te beginnen, vergeet men andere mogelijkheden onder ogen te zien en het gesprek op gang te brengen. Overigens zorgt dat hele gedoe ervoor dat Turken en ook Marokkanen ervoor kiezen zo snel mogelijk zelf hun huis te bezitten, doorgaans geholpen door magen en vrienden. Maar hoe deden vele Vlamingen dat veertig, dertig jaar geleden? Ook door elkaar te helpen bij het bouwen van hun stulpje.

Angela Merkel zegde op zeker moment dat de immigratie en de integratie gefaald hadden, maar in wezen valt daar niet over te discussiëren, omdat men geen criteria heeft om uit te maken wanneer het wel of niet geslaagd zijn, die integratie. Men heeft namelijk, valt te vrezen, geen goede parameters om de ideale samenleving aan te duiden. Er zijn er wel, zoals de levensverwachting, de beschikbaarheid van een goed inkomen, de geestelijke gezondheid en dus ook de voorziening in basisproducten en het hebben van een dak boven het hoofd, kleding... Het zijn economische en sociale parameters, zoals ook de toegang tot goed onderwijs. Hier knelt het schoentje, zegt men met de regelmaat van een atoomklok en zou de toegang tot hoger onderwijs niet voor iedereen gelijk zijn. Mag men dan zomaar aannemen dat iedereen naar de universiteit zou moeten, dan zou de verdienste van de goede leerlingen in het basisonderwijs en het secondair onderwijs onbestaande zijn en dat zou nog veel meer schoolmoeheid veroorzaken. Het ideale onderwijs geeft niet iedereen een diploma of attest, maar probeert wel zoveel mogelijk jongeren de kans te geven om na gedane inspanningen toch een diploma te verdienen. In de ideale wereld van de onderwijshervormers ligt er bij de leerling geen enkele verantwoordelijkheid en dat moet men toch niet zomaar voor correct houden.

De kwestie van de betere wereld kan men niet zomaar oplossen omdat een land van Cocanje,waar de gebraden kippetjes ons in de schoot vallen en waar elke inspanning om zich te voeden en te laven, warm te houden uitgeschakeld is, want alles komt vanzelf tot stand. Deze utopie kan uiteraard geen stand houden, zou ook een ander reusachtig probleem oproepen, namelijk dat van de eindeloze verveling.

Over de deze week gestorven Shimon Perez werd gezegd dat hij betrokken was bij het bouwen van illegale nederzettingen, maar in de eerste periode was hij wel geneigd de Kibboetzim te ondersteunen en het valt hoe weinig zin men vandaag heeft om die eerste generaties van Kiboetzim te onderscheiden van de latere bezettingspolitiek, c.q. het toelaten van nederzettingen in bezet gebied. De Kibboets was overigens een model van een ideale samenleving, geinspireerd door marxisme en anarchisme, maar met zeer strikte regels, zodat Tony Judt zich na enige jaren, toen men hem wilde dwingen iets anders te doen dan in het UK te studeren, wat het probleem van het individuele zelfbeschikkingsrecht in zo een samenlevingsvorm stelde.

Want hoe dan ook, toen Adam spitte en Eva spon, Abel en Kaïn nog niet in onmin met elkaar leefden, was die wereld wellicht een tuin van Eden, met de grenzen die eraan gegeven waren en dus ook de bekende boom van kennis van Goed en Kwaad. Eva gaf Adam de appel door en het begrip voor de dingen, van de dingen maakte de mens onrustig, zorgde voor vijandschap tussen twee broers en zo voor de eeuwige strijd tussen nomaden en sedentaire boeren. De Bijbel als bron voor denken? Voor velen is het onzin, maar het is wel een boek dat het denken gedurende eeuwen heeft gestoffeerd en al eens tot bijzondere uitkomsten heeft gevoerd, zoals de lering van Jan Hus en hoe vervolgens zijn volgelingen zich als Adamieten voorstelden, die van de hele santenboetiek en moraal niet meer wilden weten, zich aan naaktloperij overgaven en voor de vrije liefde opteerden in plaats van het monogame huwelijk. Over Jeroen Bosch heeft men ook wel gedacht dat hij sympathie had voor de adamieten, die ook in Brussel actief zouden zijn geweest. Dat is een van die aspecten van de middeleeuwse cultuur, waar we doorgaans niet veel over horen, de sekten die lang voor de communes van Mei'68 al experimenteerden met samenlevingsvormen die strijdig waren met de toen vigerende opvattingen.

De charme van dat soort bewegingen, zoals er ook aan het einde van de negentiende eeuw groepen waren, de pelgrims op weg naar het Morgenland, zoals ook Hesse die beschreven heeft, bestaat erin dat ze aan de rafelranden van de samenleving bleven en vrij radicaal de geplogenheden van de samenleving negeerden. Drugsgebruik, eindeloze nachtelijke dansfeesten en vrije liefde, in tegenstelling tot de geordende samenleving, waar dansen kuis, middelengebruik matig en de liefde geordend en geregeld dient te gebeuren. Mocht een hele samenleving op weg naar dat Morgenland gaan en de goede zeden - of wat men als zodanig voorop heeft gesteld - afwijzen, de samenleving zou wellicht veel verliezers kennen, want de vrije liefde klinkt mooi, uit verhalen over communes is gebleken dat dit niet altijd billijk verloopt.

Willen we, moeten we weg van deze aarde? Reizen naar Mars overwegen kan toch zeker geen kwaad, maar hoe zal men op Mars samenleven? Het is een kwestie die zelden aan bod komt. De selectie van kandidaten lijkt op die van de ontdekkingsreizigers in de zestiende eeuw: allemaal stoutmoedige lieden met een sterk ego. Gauw genoeg hebben kapiteins op hun schepen een ijzeren discipline ingevoerd om er zeker van te zijn dat het schip het reisdoel zou bereiken. Anders dreigde muiterij en roemloze terugtocht. Dus vermoed ik dat zo een reis naar Mars uitermate gedisciplineerd zal verlopen en ook de taakverdeling zal tot in de puntjes geregeld zijn, waarbij wilde uitspattingen uit den boze en gehoorzaamheid aangewezen blijken.

Op Mars zal men wellicht geen Utopia opbouwen, omdat de omstandigheden er voor de mens te vijandig zijn, wegens geen zwaartekracht, vooral geen dampkring en geen gematigde temperaturen. Een soort biosfeer opbouwen, zoals sommige activisten afgelopen decennia hebben ondernomen, zou enige soelaas bieden, maar een paradijs, een tuin van Eden wordt het niet.

Het meest opvallende in die voorstellingen blijft wat mij betreft de kwestie dat de aarde die we kennen inderdaad herbergzaam is en dat we erop hebben te letten dat dit zo blijft. Vervolgens zal men toch met de gedachte van Blaise Pascal rekening moeten houden: mensen zijn geen engelen en als men het erop zou aanleggen engeltjes van mensen te maken, dan krijgt men al te vaak beesten weerom. In die zin moeten we rekening houden met het feit dat ons bestaan te maken heeft met een samenloop van vele omstandigheden die men als een Goudlokjeszone heeft voorgesteld, een zone in het heelal waar een gele dwerg, een middelgrote ster een zonnestelsel heeft waar een paar planeten leven zouden kunnen dragen als er een magnetisch veld is, een dampkring en water kan ontstaan, aanwezigheid van waterstof en zuurstof dus. De aarde beantwoordt aan die vele voorwaarden, maar daarin kwam een raar wezen voort, de mens, die door sommigen als bedreigend voor dat geheel moet gelden, terwijl anderen menen dat wij mensen de behoeders zijn van dat aardrijk.

Hoe of de reis naar Mars zal verlopen, valt niet te voorspellen, maar wie er in aanmerking komt voor de reis, zal me wel benieuwen, want de vraag of er sprake zal zijn van social engineering in politieke en maatschappelijke zin om het mogelijk te maken, blijft onbesproken. Opvallend is dat we na zoveel jaren verblijf van mensen in ISS nooit hoorden over spanningen en erger, wat toch wel opmerkelijk moet heten.

Bart Haers