Waarom angsten aanjagen

Dezer Dagen

Tijden van angst

Racisme en andere sociale kwalen

Zouden er werkelijk killerclowns zijn, of is het
een zoveelste hoax? Waarom krijgen we er
dan al enkele weken nieuws over, zonder dat
men ergens zeker van is? 

Opiniepeilingen hebben zelden alleen de bedoeling mensen te informeren en dat weten we dezer dagen maar al te goed.  Ook regent het doemscenario's hier en overal zonder dat we altijd over een goed kader beschikken. Nu komt deze griep op ons af, dan een andere en altijd is er het risico dat iemand uit onze omgeving kan sterven. Jawel, we zijn bang voor de dood en nog geen klein beetje. Maar zo bang dat we nog nauwelijks durven te leven. Alles is een risico en dat valt dan nog eens te berekenen ook. Zwitserleven, zeg dat wel.  

Angst wordt met enige wellust opgewekt, zoals bij natuurdocumentaires waarbij het verhalen regent over mogelijke rampen die ons kunnen overkomen, in de tijd gespreid tussen nu en over 5 miljard jaar. Mooi perspectief, maar de aard van de rampen varieert van voorkombaar tot in de orde der dingen besloten. Is er in een aantal opzichten sprake van enige fataliteit en onvermijdbaarheid, zoals het uitdoven van de zon, dan is er op andere domeinen wel een en ander te ondernemen. Intussen worden natuur en wereld oorden van rampspoed en dreiging, geen oord van verkwikking. Of zou dat laatste niet rationeel zijn?

 Angst is des mensen, maar hoe of ze verbonden is met natuurlijk gedrag is me altijd voorgesteld als een bewustzijn van gevaar op grond van zintuiglijke waarneming, wat logisch lijkt, want gevaar onderkennen in het ijle, dat heet een waan en daar zou het hier niet over mogen gaan. Anderzijds, door ervaring weten mensen dat er bij onweer gevaren opdoemen die vaker niet dan wel gevaarlijk uitpakken.

Kennis is macht, maar soms lijkt het ook wel mensen tot erg veel pessimisme te bewegen, zoals J.R.R. Tolkien ook al beschreef en waarop ook historici wel eens stoten: wie meent veel te weten en vooral in staat grote bedreigingen te ontwaren vaak ook doordrongen blijken van hun onmacht iets aan de situatie te veranderen en dus dat de totale ondergang - hun woorden en gedachten - aanstaande is. Onheil zien aankomen is best handig, het goed te duiden en adequaat weten te reageren evenzeer en daar lijken we vandaag wel eens goed uit de bocht te gaan. Vooral politici en mediamensen willen ons graag overtuigen van de grote gevaren die ons bedreigen, van ziekte over ongevallen tot geweld op straat en tussen staten. Het was veiliger tijdens de koude oorlog kan men lezen, maar men maakt dan ook geen melding van enkele hete momenten in die periode, zoals de Cubacrisis. 1962 en toen was het gevaar volgens de inlichtingendiensten wel zeer acuut. Nu, ik heb er pas veel later over gehoord, want hoewel de dreiging wel eens uitgespeeld werd - de Sovjets staan in twee of drie dagen aan de Rijn, heette het - werden er ook pogingen om de dreiging weg te nemen, zoals de SALT-gesprekken die de hoeveelheid kernwapens dienden te beperken en ook pogingen om de conventionele bewapening in te perken. Toch vraag ik mij af of mensen inderdaad met het gevoel van immanente dreiging leefden. Dat veranderde enigszins toen in 1973 een coalitie van Egypte en Syrië de verhoudingen probeerde te veranderen in het Midden-Oosten, daarbij gesteund door derde machten, Saoedi-Arabië en Irak. Na de eerste verrassing kon Israël de aanval stoppen en zelfs nog enige terreinwinst boeken. De Arabisch wereld zette met een olieboycot de landen die Israël steunden onder druk, maar veertig jaar later is gebleken dat die aanpak niet echt geloond heeft, al kan men niet zeggen dat Israël ook enige vrede gewonnen heeft, als men dat al wilde.

In 1972 kwam ook het eerste rapport en dan vooral het bekende rapport "Grenzen aan de groei" van de Club van Rome, een groep wetenschappers die dachten hun bevindingen te moeten bundelen en zonder resultaat is dat ook niet gebleken. Bewindvoerders waarschuwen voor de gevolgen van een doorgaande economische groei, die net als de demografische boom voor spanningen en tekorten kon zorgen, hebben mee onze inzichten gewijzigd in de volgende veertig jaar. Sindsdien is de angst voor de gevolgen van vooruitgang er vooral op toegenomen, al blijkt men vaak te vergeten hoeveel er sinds het verschijnen is veranderd. Kolenkachels verdwenen uit de huizen, zelfs petroleum voor centrale verwarming verdween in opvallende mate en auto's werden en worden geweerd uit stadscentra. De luchtvervuiling nam af, maar men ging het wel allemaal verfijnen, zodat we nu over CO², methaan en fijn stof spreken, die of het klimaat of onze gezondheid belagen. De evolutie kwam al vroeger op gang, maar kreeg na 1975 steeds opvallender gevolgen, zoals de vergrijzing, want de levensverwachting die al toenam aan het einde van de 19de eeuw van 44 jaar bereikte in 2015 naar 84 voor vrouwen. Mannen blijven er altijd iets onder, maar toch, wie zou nog bang zijn voor de dood? Voor ongeval of ziekte? Jawel, het gaat om statistische grootheden, maar toch, ook al verliezen we mensen voortijdig en tot ons groot verdriet, de immanente dreiging gaande houden, heeft ook neveneffecten. Het leidt er ook toe dat we complottheorieën ernstiger nemen dan nodig is, omdat we menen dat er toch ergens kwade wil in het spel moet zijn, ook als dat pertinent onmogelijk blijkt. Vliegtuigreizen dragen bij aan de vervuiling maar of de condensatiestrepen in het zog van vliegtuigen giftig zouden zijn?  

De vergrijzing is ook een belangwekkend fenomeen omdat het meer dan de evolutie van geboortecijfers de toename van de totale bevolking aanjaagt. Ook kan men zeggen dat het aantal gezonde en kwaliteitsvolle geleefde jaren toeneemt, waarmee ook de consumptie een stevige boost kreeg, aangevuld door de vaststelling dat oud zijn en armoede lijden niet meer automatisch samengaan. Kwantiteit en kwaliteit van leven namen toe, armoede werd terug gedrongen maar toch blijven we dagelijks vernemen dat het allemaal niet goed gaat en dat we het ergste moeten vrezen. Wat als we tot de vaststelling komen dat we zo niet zien dat het beste nog moet komen?

De angst voor gevaar, voor voortijdige dood en ongelukkig leven is niet geheel onterecht, maar neemt wel veel van onze aandacht weg en dat zou verwondering mogen wekken. Hoe we onze levens leiden hangt er immers ook maar van af of we bereid zijn af en toe of over langere tijd vermoeiende omstandigheden te accepteren. Wie naasten voortijdig heeft zien sterven, er de gevoelens van onmacht en onzekerheid heeft rond ervaren en begrijpt dat er desondanks niet aan te lievemoederen helpt, zou kunnen bedenken dat onze eigen, persoonlijke eindigheid niet het einde van ons bestaan zelf moet inhouden, dat goed leven best de moeite waard is, al is het een sisyfusarbeid, kan ook bepaalde angsten beter inschatten.

Tegelijk blijven we ook blind voor de angsten die wij anderen inboezemen, wanneer we ervan uitgaan dat de huidige situatie een verworven recht is, voor ons. De moeilijkheid is dat we niet goed weten of we met nieuwe verhoudingen, economische en geopolitieke wel om kunnen gaan. In Europa merk ik dat de mentale kloof tussen het Westen, het oude Europa en het Oosten groter is dan in het publieke discours voorgehouden wordt. De andere kant van de medaille is dat we dus in feite niet zo genereus of tolerant zijn als we willen lijken of voorwenden te zijn. Europa als eenheidsmarkt zonder Europa als politieke unie valt moeilijk te realiseren, waarbij niemand zegt dat elke regio hetzelfde moet doen, elke lidstaat zonder meer aan benchmarking moet doen, want dat lijkt vaker dan nodig op het nivelleren van standaarden - het probleem van benchmarking is dat statische data en vergelijkingen leiden tot mimetisch verlangen en daardoor de mogelijkheid beperken eigen strategische keuzes te maken, ook al wijken die af van wat "de anderen" doen, uit angst net in de verwijtbare fout te gaan. Het oude Europa, wij dus, hebben onvoorstelbaar veel geluk gehad na WO II en voor dat geluk, dat wel bevinden ook veel gedaan, of beter, onze voorzaten deden, onze ouders en grootouders, waarbij we hen ervan verdachten slechts bourgeois te zijn.

Dit verwijt blijkt ook weer gevolg van een blinde vlek, omdat we niet begrijpen dat mensen die dagelijks voor hun brood werken, een gezin vormen en werken alleen maar bekrompen kunnen zijn. Angst voor middelmatigheid, hoorde ik eens van oudere pater s.j.  is niet per se de beste drijfveer, beter is het aan te nemen dat we beter kunnen dan we tot dan toe hebben gepoogd te doen. Niet angst voor de middelmaat maar een eerlijk streven het beste wat we in huis hebben in te zetten voor een doel. Mislukt dat wel eens, dan kan eenieder altijd nog herbeginnen, vooropgesteld dat de mislukking niet het gevolg is van kwade wil.

Het moderne Europa, heb ik vaak gedacht, kon het met minder angst stellen, maar als we zien hoe actiegroepen, belangengroepen, ngo's en allerlei studiediensten voorhouden angst hanteren om ons tot beter gedrag aan te zetten, zonder ons erover te informeren dat goed leven en goed samenleven impliceert dat we hoe dan ook nog altijd veel kunnen verliezen als we ons aan onze angsten overgeven, want aan vrijheid en autonomie, aan goede verstandhouding ook boet men in omdat hun doemscenario's pas dan amechtig klinken, ze blijken ook al eens naast de kwestie. Het probleem blijkt te zijn, zoals de vele discussies over het ongemak waarmee vrouwen wel eens geconfronteerd worden, namelijk seksistisch gedrag en handtastelijkheden, dat mensen zich inbeelden dat ze geen fout kunnen maken, maar dat ze zelf veel onrecht te ondergaan hebben. Jawel, soms zie je op gelegenheden wel eens een dandy of don juan in de dop vrouwen lastig vallen of zich juist laten opvallen door met "les copains d'abord" een beetje te pochen en te pronken. Waar het onaanvaardbaar wordt ligt aan de betrokkenen, maar het wordt vaak voorgesteld als een grote gesel. Geen gentleman zal Trump een goed figuur vinden slaan, met zijn praatjes, maar of elke man nu zonder meer handtastelijk wordt? Mannen lijken overigens ook minder zeker van zichzelf dan een kwarteeuw of langer geleden. De evidentie van onze mannelijke suprematie is weggevallen, verdampt en opgelost in nieuwe concepten, maar velen vinden dat niet echt een probleem, enkelen vinden dat ze gecastreerd werden, vooral mentaal dan. Die angst, moet ik zeggen, ziet men wel.

Waar men als jongeman, zo rond 1980 kon denken dat alle problemen stilaan een oplossing hadden gevonden of zouden vinden, dan blijken we vandaag te vrezen dat we niet tegen die problemen op kunnen boksen, wat ertoe leiden kan dat sommigen net daarom zeer eenvoudige oplossingen gaan aandragen.  Vandaag zien we dat tal van instellingen op zoek gaan problemen om op te lossen, dat wil zeggen, zeker in de sociale wetenschappen doet men weinig aan empowerment van mensen, aan het versterken In die zin ziet men dat het goed is dat mensen van een fysische handicap, door ongeval of ziekte aan de intellectuele vermogens niet hoeft te schaden, maar dat men vaak juist mensen met zware autisme spectrumstoornissen ook naar het reguliere onderwijs wil sturen. Werkt het, des te beter, maar wat als de leerling, de persoon in kwestie er niet beter van wordt? Eenvoudig is het niet, want juist mensen met mentale moeilijkheden kunnen soms gevoelig zijn voor prikkels die wij onnadenkend niet zien. Dat leraren en onderwijzers m/v in het lager onderwijs en het Secondair onderwijs vrezen dat de werklast nog zal toenemen, lijken de voorstanders van het M-decreet niet te zien.

Dan komt er nog eens de grote angst bovenop dat we onze waarden uit het oog zullen verliezen, dat anderen ons hun normen en mogelijk ook waarden zullen opdringen, waarbij elke lezer onmiddellijk aan de Islam zal denken omdat onze waarden vooral vanuit die hoek bedreigd geacht worden. Terwijl we zelf ook graag inspanningen doen om onze waarden opzij te schuiven, want gaat het om de scheiding van kerk en staat, dan is dat slechts een enge interpretatie is van het verlichtingsdenken, want de staat kan autonoom over wetgeving beslissen zonder zich door de kansel te laten beinvloeden en dat is toch al enige tijd het geval. Ook de gelijkheid van man en vrouw is een belangrijke verwezenlijking, zeker in het professionele leven, maar ook als burger en deelnemer aan het publieke leven zijn mannen en vrouwen volkomen gelijk. In het onderwijs halen meisjes de jongens in, maar hoe dat te verklaren valt, lijkt nog niet helemaal helder.

De Islam is een religie die gedurende 1400 jaar een eigen bestaan kende en zolang de verhoudingen tussen Europa en de Arabisch-islamitische wereld niet wezenlijk verschilden, tot rond 1500, waren de partijen aan elkaar gewaagd bij conflicten. Wie weet nog van het beleg van Wenen? De overheersing van de Balkan? Men moet hier geen aanzet tot revanchisme in zoeken, wel de vaststelling dat Oosten en West, het Ottomaanse Rijk en Europa van 1500 af steeds meer diplomatiek verkeer kenden, handel ook, maar er niettemin een militaire competitie gaande bleef. Politiek werden banden met de Gouden Porte voor de Fransen een wapen tegen Habsburg, terwijl de Republiek der Nederlanden vooral voordeel zocht voor de handel op de Levant.

De migratie naar Europa kwam er op vraag van Europa en had betrekking op laag geschoolden, want het was blijkbaar al langer usance dat kinderen uit welgestelde families in Europa reisden en er opleidingen volgden. De modernisering door Kemal Atatürk was gebaseerd op bezoeken aan en kennis van Europa. Voor zover ik het kan overzien zijn er best wel wat migranten die al lang en breed de voordelen van onze seculiere, democratische samenleving begrepen hebben, alleen komen ze niet bij de rechtbank terecht en leven zij onopvallend. Vergeten we niet dat bijvoorbeeld in het UK nog maar eens gebleken is dat kinderen van migranten uit India en elders aldaar beduidend betere cijfers halen op school en zo het algemene niveau opkrikken. En wie is nu de burgemeester van Londen? Dat kan natuurlijk weer voor afkeer en bedreiging zorgen, want als zij het beter doen, waar komen onze kindjes dan terecht? Terwijl men er zelf ook wel toe kan bijdragen dat kinderen schools presteren van belang vinden.

Angsten, wanen, illusies, onzekerheid, onbestemde afwezigheid van grip op de dingen, het eigen leven, het vormt alles samen een smeltkroes van onbehagen, dat bovendien zelden ter discussie gesteld wordt of onderzocht. Wat moeten we dezer dagen vrezen? Ziekte toch ook wel, maar de behandelingen zijn steeds beter geworden en succesvoller. Een ongeval op de weg, kan ook altijd, maar ook daar blijkt de situatie veiliger geworden zijn. Doodslag en blind geweld? Het moet toch opvallen dat er steeds minder sprake is van endemisch geweld, omdat mensen mondiger werden en er ook over emoties wordt gesproken. Zelfdoding komt voor en in sommige regio's meer dan elders. Toch scheppen de mogelijkheden die mensen dezer dagen te beurt vallen ook weer nieuwe risico's en de idee dat goed niet goed genoeg is, vooral de vraag of mensen nog greep hebben of denken te hebben op hun leven, spelen mee in dat klimaat van onbehagen. Dat klimaat buiten opiniemakers en politici graag uit, waarbij men dat onbehagen concreter maakt. Toch zou men kunnen opmerken, naar aanleiding van de discussie in Wallonië over CETA, de ware gevaren, bijvoorbeeld de aanzet vanwege China de hele staalproductie in Europa door dumping van eigen productie onderuit te halen, dat politici en anderen de echte risico's niet benoemen. Dan ontstaat er ruimte voor populisme. Tegen Europa omdat onze soevereiniteit in het gedrang zou komen? Ik ken weinig burgers die beseffen hoe het zit met die soevereiniteit sinds 1945 en zelfs daarvoor was soevereiniteit vaak meer theorie dan praktisch te realiseren. Soevereiniteit berust bij het bestel en in de moderne democratie heeft niemand de hele besluitvorming in handen, zoals een dictator dat zou kunnen realiseren - maar ook hun machtsbereik blijkt beperkt, want alleen al de raadgevers kunnen hun macht ongemerkt inperken.

Het blijft me met dat alles wel verbazen dat men populisme ziet als een antwoord op angsten. Dat geeft die populisten overigens extra credibiliteit. Maar dan nog valt het op dat we menen dat angst geen goede leermeester is, terwijl we meestal ongewild botsen op iets dat ons angstig maakt. De wellust waarmee men mensen bang wil maken, risico's opklopt en zo meer moet ons wel bezorgd maken. Angst is des mensen en het blijft van belang dat we er niet aan onderdoor gaan, door een en ander in perspectief te plaatsen. Er zijn ook dingen die domweg goed zijn of zelfs subliem, maar dat blijkt onbespreekbaar. Angst kan ons dus wel eens bevangen, maar op gronden van redelijke waardering van de situatie kan men daar mee leven. Overigens denk ik dat mensen wel eens hun leven saai vinden bij gebrek aan spanning, omdat ze iets niet aandurfden bijvoorbeeld, iets waar ze onverhoopt toch in zouden uitblinken. Overigens, zouden we niet net angstig zijn om uit te blinken en zo de risee van de anderen te worden?

Bart Haers

Dit stuk is een zoveelste poging onze samenleving enigszins te peilen wat het voorkomen van angst en het belang ervan betreft. Er is racisme, maar het valt niet mee er concrete uitingen van te zien en dus meent men een rollenspel te moeten opzetten, een sociaal experiment. Er is angst voor een onbestemde toekomst, maar tegelijk zien we dat we hardnekkig onze agenda moeten vullen, om niet in een leegte of doelloosheid te vervallen, ook alweer zo een angst. Zo zou men kunnen onderzoeken of de angst voor armoede - die anderen ten deel kan vallen - wel zo reëel is als men het voorwendt.