Excuses voor Leopold II

Dezer Dagen

Excuses voor het verleden

Leopold II verketteren helpt niet

Vreemd misschien dat ik dit standbeeld
kies, want het beeld van Albert I is anders
maar net daarom. Hij was een held,
maar waarom was dat ook alweer zo? 

Gent wil zich excuseren voor daden Leopold II in Congo, waar de man met de witte baard nooit een voet heeft gezet. Marc Reynebeau vindt terecht dat excuses het inzicht niet helpen, moralisme gemakzuchtig oogt en dat het nu eenmaal om kolonialisme ging. Doch, kolonialisme maakt deel uit van onze geschiedenis en wat moeten we ermee?

Ik vind het altijd weer bizar dat men de koloniale geschiedenis van Congo zo graag tegen het licht houdt, maar meer nog, bedenk ik mij, begrijpt men het hele mechanisme blijkbaar niet meer. Geschiedenis bekijken blijft nog altijd iets anders dan geschiedenis maken, waarbij men inderdaad wel eens schrikt van de heftigheid van de gebeurtenissen, zoals moordpartijen of het doelbewust wegmaaien van de bestaansvoorwaarden van de eerste bewoners van een gebied, de Indianen in de Amerikaanse vlakten bijvoorbeeld. En toch, de moraliserende benadering laat niet zien dat mensen inderdaad wel eens plannen hebben, soms voeren ze die fout uit, soms kan het niet anders dan fout lopen. De omgang met China, onder meer vanwege het UK is alles behalve zuiver op de graat te noemen, maar toch blijkt men de opiumoorlogen als collateral dammage te beschouwen, terwijl Leopold II in Congo liet moorden dat het geen naam had, zegt men. Op zijn minst gaat het om een dubbele standaard.

De vraag is dan ook, denk ik, of we genoeg inzicht hebben in de omstandigheden in Congo om de schuld op de kolonisator te schuiven en of de hele rubberoorlog niet gezorgd heeft voor een aanscherpen van het beeld. Er zijn historici die spreken van 10 miljoen doden in Congo ten tijde van de Vrijstaat, wat een relatief dichte bevolking veronderstelt en dan nog is het onduidelijk of we voldoende bronnenmateriaal hebben om dat grote sterven aan moedwil te wijten. Koloniseren is geen werk voor kleine jongens, voor tere zielen, maar vandaag is dat een afgelopen periode. Leopold II kreeg de Congo in de schoot geworpen en betaalde zich blauw tot 1895, 1896 aan de kolonie, tot plots de revenuen van de rubber binnen kwamen. Wellicht was intussen ook de diamant en het goud gevonden in de ondergrond en kon men ook andere waardevolle grondstoffen en voedingswaren exploiteren.

Wat Europa tot kolonisatie dreef en waarom we er zo ambigu tegenover staan - tenzij morele ridders die menen dat we onze voorzaten mogen veroordelen omdat ze kolonie vestigden op verre kusten en het binnenland veroverden - blijft een moeilijke kwestie, want zowel Adam Smith als Alexander von Humboldt hadden er veel op tegen, de eerste om economische redenen te tweede op grond van ecologische argumenten. Men zou nu verwachten dat ik het heb over ecologie avant la lettre, maar wat de Duitse ontdekkingsreiziger ontwaarde tijdens zijn reizen in Zuid-Amerika hoe het aardse systeem een grote samenhang vertoonde en hoe foute exploitatie dat in het ongerede brengen, was ecologie. De econoom meende dat kolonisatie geen eerlijke overdracht van goederen en middelen mogelijk maakte noch van kennis en die kritiek kan men wel beter goed onthouden.

De argumenten die al vroeg geformuleerd werden tegen kolonisatie en botte exploitatie voor de volkomen in bezitname van territoria vorm kreeg, tenzij net in Zuid-Amerika, waar de Spanjaarden al dieper waren doorgedrongen in de binnenlanden, hebben niet belet dat Frankrijk, het UK en Holland tijdens de negentiende eeuw van handelsposten overgingen tot intensieve exploitatie waarbij ze zelf ook het beschavingsproces naar voor schoven. De Britten dachten overigens ook nog eens dat ze het verwerven van land over het hele continent van Caïro tot Kaap de Goede Hoop konden realiseren, met daarbovenop een transcontinentale spoorweg. De oorlog in Soedan verliep met veel en bot bloedvergieten.

Zoals ooit het Romeinse rijk meer was dan een project van verovering, maar in de feiten de samenhang in de wereld versterkte, met gunstige en schadelijke gevolgen, waarbij het niet altijd duidelijk is wat nu gunstig moet heten en wat schadelijk, zoals de bevolkingsaangroei laat zien, zo moeten we vaststellen dat ook de koloniale ondernemingen van de Europese grootmachten en kleinere spelers, waaronder België, Leopold II dus gunstig uitpakte voor delen van de bevolking en anderen onherstelbare schade toebracht. Dat Leopold II met de hulp van Bismarck Congo in de wacht sleepte, was en blijft een element in het debat dat zelden aan bod kwam. Dat Congo voor de Antwerpse haven een meevaller van jewelste was en dat gedurende bijna zestig jaar, valt ook moeilijk te ontkennen.

Toch is men geneigd van de koloniale politiek van Leopold II alleen de donkere kant te zien, waarbij de bronnen niet altijd even objectief waren en vooral te maken hadden met de Rubberoorlog. Blijkbaar hebben de Britten geprobeerd en zelfs met enig succes Brailiaanse rubberpalmen over te brengen naar India, waardoor de Portugezen en Brazilië, toen al onafhankelijk een stevige bron van inkomsten ontzegd werden. Henry Wickham zorgde voor die stunt, waarbij vooral het determineren van de boom moeilijk was geweest. Uiteindelijk zouden de plantages op Sri Lanka en in Maleisië tegen 1916 de Britten nagenoeg een monopolie bezorgen in de productie van rubber. De geschiedenis is Henry Wickham nagenoeg vergeten, maar het blijft opvallend dat de aanpak van de Britten onbesproken blijft. Stal Wickham de rubberpalmpitten? Moeilijk te zeggen, omdat er geen exportverbod gold, maar hij verborg zijn vondst wel angstvallig tot ze veilig in Kew aangekomen waren, de Botanische tuinen, waar ook Darwin veel vondsten had bezorgd en zelfs von Humboldt.

Vreemd toch dat wat ooit een heldenverhaal leek, van James Cook tot Roald Amundsen, het verhaal van groots opgezette expedities en de ontsluiting van onbekende gebieden, terra incognita, nu vaak afgedaan wordt als stoer gedrag van mannetjesputters. We zouden onze aarde niet zo goed kennen zonder deze lieden, zonder Humboldt of Darwin en dat men van koloniale avonturen winstgevende ondernemingen wilde maken, zal toch wel niet zo vreemd zijn. Hoe we de samenleving in die nieuw ontdekte gebieden hebben gewijzigd, mag ons ook niet ontgaan. Het kan zijn dat de onderneming van Leopold II in Congo vele doden heeft opgeleverd, als gevolg van meedogenloze exploitatie, ziekten, het veroorzaken van hongersnood, waarbij we nooit verder komen dan de statistiek en bij gebrek aan een bodycount zal men dat beeld niet scherper krijgen.

Geen royalist zijnde, blijft het mij somber te moede als ik de bejegening van Leopold II gadesla. Na Mobutu en nu Kabila kan men de geschiedenis niet meer inroepen, maar dient men zich af te vragen hoe men de politiek van Europa en België in Congo nu kan evalueren. Onder Mobutu kwamen er de beruchte Witte olifanten - groots opgezette industriële ondernemingen, die helaas bij gebrek aan onderhoud algauw teloor gingen, maar hoe zit het nu met onze politiek ten aanzien van Congo? Vooral achteloosheid lijkt me aan de orde. Aan de andere kant wil Kabila niet dat we nog veel tussenkomen in de soevereine republiek.  Hoe moeten we die ellende in Oost-Congo opvangen of de politieke keuzes van de huidige president. Dat zijn belangrijker vragen... maar het is zo gemakkelijk de morele meetlat boven te halen. De beelden, borstbeelden, ruiterstandbeelden voor Leopold II storen mij niet, geven enige grandeur en weerspiegelen wellicht een eerlijker bewondering voor de soms stugge koning met zijn maîtresse. Geschiedenis onderzoeken en niet op onwelkome waarheden botsen, het blijft moeilijk. Daarom denk ik dat Reynebeau gelijk heeft als hij die moralisering verwerpt, maar verder vrees ik dat we het niet zo gauw eens zullen worden over de betekenis van het Congolese avontuur van Leopold II.

Bart Haers