neutraliteit en eunuchendom
Dezer
Dagen
Wanderlust en eunuchendom
Neutraliteit van de media? Schadelijk
Via
facebook kwam er een bericht binnen dat Staf De Wilde het nodig vindt het programma
Wanderlust af te branden omdat het niet neutraal zou zijn, maar dat de gasten
allemaal iets met religie te maken hebben. Behalve die Iraanse dame waren Roger
Scruton en Ray Tallis wellicht hun christelijke roots niet vergeten, maar
vonden dogma's in hun ogen geen genade. Nu goed, atheïsme is voor de een de
ware bestemming van de geciviliseerde mens, voor de ander is het een
mogelijkheid. Wie nadenkt over de Big Bang, komt niet bij een of andere god
uit, maar wel bij de vaststelling dat de inzichten die te maken hebben met deze
gebeurtenis, zoals bijvoorbeeld de noodzaak dat er net voldoende onevenwicht
was tussen materie en antimaterie opdat bij de expansie van de singulariteit de
gevormde structuur niet zou instorten. Het nadenken over deze fenomenen blijft
betoverend, al weten we dat een en ander alleen kan omdat er in dit universum
wetten bestaan, maar ook blijkt dat men niet achter al die wetmatigheden de
vinger kan leggen en dat er altijd een vorm van instabiliteit van node is om
het systeem op gang te krijgen. Ook nieuwe sterrenstelsels ontstaan uit een
teveel of een te weinig en die instabiliteit lag ook aan de oorsprong van het
leven, zelfs de aarde is in se een overwegend instabiel systeem, als we het
geologisch bekijken, maar ook bijvoorbeeld de aardhelling op de baan rond de
zon en zelfs die is niet geheel volmaakt.
Men
verwijt Alicja Gescinska dat zij alleen maar mensen zou spreken die ergens heel
in de verte nog een boodschap hebben aan enige godheid. Tallis was atheïst,
blijft ver van enig godgeloof, maar meent wel dat atheïsme voor hem te weinig
inhoud heeft. Ook zou Staf De Wilde er zich aan storen dat hij, Tallis vindt
dat men de hele verhalenschat die de Bijbel is, maar ook is de bijbel meer dan
dat, het bevat ook allerlei soorten verhalen, historische en uitspraken, niet
zonder meer kan afwijzen. Dat getuigt niet, aldus Ray Tallis van respect voor
medemensen. Begrip opbrengen kan al veel helpen. Maar goed, het strijdend
atheïsme heeft ook betekenis en de werken van Walschap - waarover men nog
nauwelijks spreekt - en ik heb het over onder
meer "Salut en Merci" dat grote indruk heeft gemaakt op mij, waarna
ik moest vaststellen, dat, toen ik het las, omstreeks 1981 dat Walschap in zijn
verhalen en romans tot en met Zuster Virgilia de christelijke thema's niet los
kon laten, niet los wilde laten.
Men
kan een taal niet neutraal maken, laat staan een gedachtegoed zuiveren van
smetten, van in dit geval religieuze reminiscenties, want zo is onze cultuur nu
eenmaal ontwikkeld en in de taal spelen toespelingen op bijbelse citaten een
grote rol. Zelfs als men het bewust probeerde, een seculiere samenleving op te
bouwen, werd die aanzet tot zuivering niet aanvaard. Na 1960 is er veel
veranderd op dat vlak en is de samenleving haast spontaan en vanzelf meer
seculier geworden, al blijkt men dan voorbij te gaan aan de neiging van
jongeren om zich bij sekten aan te sluiten, zich te bekeren tot andere religies.
Het blijven randfenomenen, maar het kan moeilijk ontkend dat mensen in hun
leven toch naar houvast zoeken. Okay, rationeel zal het niet wezen en illusoir
helaas ook, maar het blijkt toch telkens weer dat we met de ratio alleen niet
kunnen leven.
Filosofie
zou uitgedokterd zijn, geen grond noch object meer hebben, want de
wetenschappen zijn in staat alles te verklaren en te duiden, te vatten, maar
zowel in de angelsaksische als in de continentale Europese traditie merkt men
dat filosofen die verklaringsmodellen van de wetenschappen wel eens willen
onderzoeken en er de ontoereikendheid van vaststellen, zoals Richard Sennett
dat opmerkte voor wat de sociale wetenschappen. Filosofie, aldus Jean-Paul van
Bendegem, beoefent men niet met een vuursteen of vuistbijl, maar men hanteert
een hele gereedschapskist aan instrumenten, waarvan de ratio er een is, maar
ook de retorica en de vertrouwdheid met de traditie.
Van
de oudste tijden af verzamelden mensen feiten, kleine, eenmalige en repetitieve
en andere die wel weer kwamen, maar eerder onvoorstelbaar. De ontdekking van
het leven en het bewustzijn daarvan is des mensen. Wetenschappen zijn in se de
culminatie van dat vermogen dat reeds in de oudheid merkwaardige resultaten
heeft opgeleverd. Tegelijk botste het bewustzijn met de onvolkomenheid van de
waargenomen wereld, met de dood ook en van voorouderverering evolueerde men
naar natuurgoden over monotheïsme evoluerend tot meer abstracte systemen,
filosofische stelsels te ontdekken, vaak vanuit onvrede met wat in eerste
instantie de RKK te melden had, vaak in fraaie verhalen gevat en die in
allerlei vormen tot ons gekomen zijn. Het
monotheïsme kwam via de Thora, de Bijbel
en de Koran tot ons, maar geen van deze religies heeft ooit echt als een
monoliet gefunctioneerd. Wat katholieken
aangaat of vrijzinnig gereformeerden doen is de letterlijke lezing van de
teksten, zowel van de wondere verhalen, de verhalen over de toornende god en de
wijsheidboeken overstijgen en al lang niet meer gebaseerd op de gedachte dat
het allemaal letterlijk zo gebeurd is. Ludo Abicht heeft daar recent een mooi
boekje over geschreven, waarin de betekenislagen, de historische werkelijkheid
en omgang met dat alles mooi verteld wordt.
Scruton,
Tallis, Connie Palmen en naar ik hoop Lieve Joris hebben wel iets te vertellen,
dat niet in een praatshow aan de orde komen zal. Laurence Freeman, een monnik
die in de stad leeft en zich daar niet per se als gelovige presenteert en met
oosterse meditatietechnieken inlaat, blijkt ook al geen pilaarbijter.
Natuurlijk, gelooft men werkelijk dat Etienne Vermeersch de leidende
intellectueel van Vlaanderen is, dan zijn die mensen wellicht niet zo
interessant, maar net als indertijd Jean-Pierre Rondas op radio 3 en Klara,
brengt Alicja Gescinska via haar gesprekken mens- en wereldbeelden tot bij ons.
Zijn die neutraal? Ik weet niet of men over de wereld, mensen en de dingen
neutraal kan spreken. Of anders, moet mevrouw Gescinska eerst weer de toer van
de obligate gezichten doen, met Tom Lanoye, Herman Brusselmans, zelfs Rik Torfs
of Dirk Dewachter - die Gescinska's roman, een soort van Liefde, mee de wereld
instuurde in Vooruit in Gent - voor ze met Scruton of Joris mag gaan spreken?
Ik dacht het niet.
U
wil dat de VRT levensbeschouwelijk neutraal opereert. Ik denk niet dat neutraal
spreken, behalve als het over nieuwsfeiten gaat, verhelderend werken zou en ook
niet dat men neutraal kan blijven. Jaren keek ik naar Marcel Reich-Ranicki,
Bernard Pivot en deze programma's die vele jaren liepen, lieten toe vele
stemmen aan het woord te horen. Maar Pivot, bij mijn weten stut en steun van de
seculiere staat, die, maar dat heb ik al die tijd niet geweten, katholiek is
opgevoed en ook al eens bekende figuren in zijn programma's aan het woord liet,
mensen uit de kerk als aartsbisschop Lustigier, Frère Roger Schultz (Taizé) en
l'abbé Pierre, maar ook Bernard Henri Levi en andere filosofen maakten er hun
opwachting, zoals ook bij François Busnel deze en genen aan de orde komen. Nu
kan men, zoals Guy Deleuze deed, beweren dat het programma louter ontspanning
was en varièté, niets literairs meer. Nu denk ik dat Deleuze een punt had, maar
dat ik als kijker via die show een aantal schrijvers op het spoor gekomen ben,
die ik anders niet gekend zou hebben, zoals Henri Troyat of Jean d'Ormesson,
zelfs Georges Steiner, al vond ik diens gedachten en inzichten wat te eng om er
in mee mee te gaan. Vooral zijn cultuurpessimisme is me gaan tegenstaan.
Beste
Staf De Wilde, of u het nu wil of niet, we leven in een samenleving waar mensen
ook nog een beetje katholiek blijken, al komt dat niet altijd expliciet aan de
orde. Bovendien is neutraliteit eisen wel bedenkelijk paternalistisch want de
lezer, luisteraar, kijker weet ook wel beter dan dat hij of zij alles
klakkeloos moet aannemen. Een goed boek of een goed programma als Wanderlust
laat het denken en evalueren aan de kijker over, zonder zelf meer te doen dan
eens een goed gesprek in alle rust te brengen.
Neen,
neutraliteit, dat is iets voor eunuchen, zoals Hannah Arendt stelde, onder meer
in een debat over Arendts geschiedbegrip, maar ook als filosofe kan zij niet
neutraal tegen de dingen en de wereld aankijken. Woede is wel vaker haar
impetus en ook Etienne Vermeersch zal zich zelden neutraal tegen feiten en
fenomenen opstellen, al was het maar dat zijn toon en prosodie daar geen
twijfel over toelaten. U roept om meer (wijsgerige) neutraliteit vanwege de
VRT, maar dat is ten enen male onmogelijk. Kan men het werk van Foucault,
bijvoorbeeld over Parresia neutraal bejegenen? Of de Kritiek van de Cynische
Rede, van Sloterdijk? Niet toch. Friedrich Nietzsche stelde middels zijn
aforismen alleen al dat men niets kan zeggen van betekenis zonder er een kijk
op te hebben.
Laat
het dus zo zijn, dat de VRT pluralisme, levensbeschouwelijk pluralisme kan
huldigen, waarbij niet mag vergeten worden dat zowel Klara als Radio 1 doen op
dat vlak mooie dingen en ook op televisie blijkt dat mogelijk. De vooralsnog
beperkte reeks gesprekken die Alicja Gescinska voert en die we tot nu te zien
kregen voegen iets toe. Is het hemelbestormend? Neen, stoort het als Raymond
Tallis zegt dat humanisme impliceert dat men respect kan opbrengen voor de
religieuze dimensie die mensen niet willen afwijzen, die mensen zelfs
verkiezen, of beter, religie en de tradities die ermee samenhangen niet willen
kennen geeft uiting van een gebrek aan respect voor het menselijke, voor het
humanisme.
En
dan is er nog het verwijt aan het adres van Gescinska, die uit de Gentse filosofische
school komt, mocht die al bestaan, dat ze zich met Karol Wojltyla heeft
ingelaten, die als paus uitgesproken conservatief uit de hoek is gekomen, de
bevrijdingstheologie heeft aangepakt en de seksuele moraal van de kerk op de
oude leest bleef schoeien. Daar zal Gescinska weinig tegenin brengen, maar het
gaat wel niet over die gemakkelijk terug te vinden uitspraken van de Paus, wel
over hoe hij in jaren van de Nazibezetting en vervolgens onder het communisme
eigen wegen is gegaan. Paus Johannes-Paulus II was controversieel maar hij
heeft aan het ontmantelen van het Poolse communistische bestel en het Sovjet-communisme
het nodige bijgedragen. Ik durf hopen dat u dat u geen kwalijke zaak vindt.
Maar ja, toen, anno 1985 de paus naar Nederland en België kwam, vonden sommige
mensen dat hij teveel reisde en dat hij met zijn herkerstening van Europa de
veroverde laïciteit in het gedrang bracht. Veel heeft die herkerstening niet
opgebracht, maar moet men dat betreuren? Ik denk het niet, wel dat mensen
blijkbaar gemakkelijker te verleiden zijn tot polarisatie en zelf denken maar
lastig vinden; Tinneke Beeckman legt in "Macht en onmacht" uit hoe
mensen dezer dagen het eigen zoeken naar inzicht en daarbij de Verlichting en
alles wat dat aan mogelijkheden heeft gebracht uit het oog verloren hebben. Dat
betreuren we toch en hoe zij uitlegt dat aan de ene kant spraakmakende figuren
ons proberen te sussen met schijnbaar geruststellende inzichten zoals Emmanuel Todd deed omtrent Charlie
Hebdo, de eerste grote aanslag tegen de Franse open samenleving - na de
aanslagen door Action Française, maar dat was verschoonbaar want links - de hele beweging en de grote mars tegen het
terrorisme, jihadisme afdeed als hysterie. Zij meende en meent dat men niet
zomaar alles kan accepteren in naam van tolerantie, want het algemeen belang,
welzijn heeft ook haar rechten. Terrorisme afwijzen betekent niet dat elke
moslim zomaar dat geweld zou accepteren, wel dat er een moeilijke uitwisseling
van inzichten plaats vindt en plaats heeft gevonden. Het lijkt me wel dat men
er weinig moeite voor doet om anders dan ex cathedra onze waarden te
proclameren. Als mensen in een stoet van Pegida meelopen, kan ik dat
accepteren, maar ik begrijp niet dat men zo een nuttige bijdrage denkt te
leveren, want het is me niet te doen om de evidente polarisatie, wel dat men op
die manier de eigen subtiliteit in denken over boord wenst te gooien. De
Aufklärung was uiteraard ook de tijd waarin aan de onfeilbaarheid van absoluut
besturende vorsten werd getwijfeld, de kerk te kijk werd gezet als corrupt en
brenger van fabeltjes. Dat was ook zo, het gaat goed zonder kerken, maar toch,
zoals bijvoorbeeld ook Foucault en recenter nog Ludo Abicht aangeven, die
christelijke traditie heeft wel, soms, maar niet altijd vervormd, inzichten uit
de oudheid aangedragen, die later na verwerking, mee de humuslaag geworden zijn
voor de moderniteit. Spinoza ontdekte de tegenspraak in de Thora en dat een
aantal verhalen zo wonderlijk zijn dat ze niet waar kunnen zijn. Maar die
verhalen kunnen we ook lezen als aansporingen om betere mensen te worden, zoals
reeds Origines had begrepen. Deus sive Natura? Is dat dan echt geen goed
gesprek waard daar meer over te begrijpen. Het boek van Herman de Dijn, De
doornen en de roos, vond ik anders wel een uitgebreid gesprek waard en de
lectuur kon ik best wel smaken.
De
afleveringen van Wanderlust die ik zag brengen veel van dat alles aan de orde
en op een manier die me alles behalve uitgesproken katholiek voorkomen. Maar ze
zijn ook niet blind voor de spiritualiteit waartoe mensen in staat zijn maar
tegelijk bewust van de contingentie van ons bestaan als individuen en als soort,
als deel van het aardse leven waardoor sommigen inderdaad voor een religieuze
benadering kiezen, terwijl anderen menen dat transcendentie nergens toe dient.
Ook gaven deze mensen die we zagen en hoorden er geen blijk van zich tot de
klassieke christelijke moraal te beperken, behalve dan Laurence Freeman, de
monnik, al weten we er ook niet meer van.
U
wil neutraliteit op levensbeschouwelijk vlak vanwege de Openbare omroep,
terwijl in Frankrijk, waar de scheiding tussen Kerk en Staat sinds de wetgeving
van 1905 verder en stringenter doorgevoerd is dan hier, valt de intellectuele
openheid voor verschillende gezindheden wel op. U meent in wezen niets anders
dat er niet meer dan één mens- en wereldbeeld gepresenteerd wordt, dat u dan
neutraal zou noemen. Ik heb alle begrip voor de strijd die de vrijzinnigheid in
Vlaanderen heeft moeten voeren en gevoerd heeft, vond dat niet meer dan
terecht, maar nu, valt te bedenken, komt het verkrampt over
levensbeschouwelijke neutraliteit te eisen, ook van de openbare omroep. In
Nederland, Frankrijk, Duitsland bestaat veel meer openheid, komen Joodse,
Islamitische of Soefi-getrouwen veel gemakkelijker aan bod. Niemand staat
neutraal in het leven en tegenover de dingen. Sinds ik met filosofische teksten
aan de gang kon gaan, zo ongeveer halfweg de humaniora en aan de universiteit
een uitgebreide inleiding tot de geschiedenis van filosofische denkbeelden,
gedoceerd door kreeg van Ronald Commers, heb ik met genoegen
in die wereld van inzichten rond gestruind, met bepaalde voorkeuren, zoals
Camus, Foucault of Cornelis Verhoeven en uiteraard, denk ik dan, Hannah Arendt,
Karl Jaspers en nog een hele rits werken die het denken konden stofferen. Op
Nederland had al een paar zomers lang Ad Verbrugge met Clairy Pollak een een
mooi programma, het filosofisch kwintet en ook dat kon bekoren. Neen, niet
gebrek aan neutraliteit is het probleem van de omroep, het punt is dat sinds de
openbare omroep geen educatieve dan wel agogische opdracht meer heeft, valt het
moeilijk verschillende stromingen en inzichten op een passende manier op de
buis te brengen. De programma's door derden zijn opgeheven - hoera! - en nu nog
de eucharistie - ik luister dan naar Pat Donnez - maar mensen, jongeren en
ouderen willen meer weten. Kan alles via internet gevonden worden, dan kan een
goed aanbod, enigszins sturend, ja zelfs paternalistisch mensen helpen, zoals
Het Vrije woord wel eens vermocht, ook Lichtpunt op televisie, de programma's
van de Joodse omroep of zelfs Braambos... Ik weet dat ik een van de weinige
mensen ben die het afschaffen van deze programma's door derden, erkende
levensbeschouwingen en hun organisaties betreur, omdat je zo kon vernemen wat
mensen vanuit hun uitgangspunten te melden hebben en laat het wel eens melig
klinken, zelfs van vrijzinnig humanistische zijde, er zat vaak wel een issue
bij dat kon boeien. Men hoeft toch niet altijd het hele menu te nemen, kan toch
wel eens à la carte savoureren?
Bart
Haers
Reacties
Een reactie posten