Is handelen volgens het boekje voldoende

Reflectie

Morele ontlasting

Waarom we ons op regels verlaten

En wat het voor anderen kan betekenen

Wie beter kan in dit stuk over  het dwalen van
het Zweeds politionele apparaat, als ook het
openbaar  ministerie en de dienst voor kinderwelzijn
ter illustratie dienen als de mythische
koning Salomon.   

Dit verhaal voert ons niet in een kleine aangelegenheid binnen, maar over de vraag of organisaties, ambtenaren moreel bevrijd zijn van schuld als zij de regels hebben gevolgd maar dan wel zo dat ten onrechte, dat wil zeggen tegen de letter en de geest van de wet gehandeld is. Ik weet het, er zijn mensen die meer gerechtigd zijn hierover te spreken en te schrijven, maar toch denk ik dat het eenieder vrij staat te onderzoeken wat er aan de hand zou kunnen wezen. De aanleiding was een documentaire in Koppen XL op onze openbare omroep waarin het verhaal wordt gedaan van een koppel dat plots geconfronteerd wordt met een procedure van Sociale  Zaken en het gerecht in verband met de aangifte van een zaak van seksueel misbruik. De moeder had aan haar zussen iets verteld over haar dochtertje  dat de piemel van de papa had aangeraakt en deze had haar hand weggeduwd. Hij, zo vernemen we, slaapt naakt. Maar goed, achter de voordeur… nietwaar.

Een van de zussen, zonder verder te spreken met haar zus, doet na enige tijd aangifte en er komt een procedure op gang waar vele aanhangers van Franz Kafka wellicht zouden van smullen, als het niet zo intens triest was. Kan men nog aannemen  dat de zus van de echtgenote op grond van oprechte bezorgdheid meent iets te moeten ondernemen, dan blijken de bevoegde diensten wel zeer voortvarend optreden, zonder een gedegen onderzoek naar de situatie. Kinderen worden aan de ouderlijke macht onttrokken en de vader verdwijnt voor tweeëndertig  dagen in de cel. De moeder wordt verdacht van verzuim of zelfs mededaderschap. In de rechtszaal velt de rechter tot twee keer toe een bevrijdend vonnis, maar de procureur blijft zich verdedigen met de gedachte dat de regels gevolgd zijn en dus zou alles okay zijn. De schade die ze heeft aangericht bij de ouders en de twee dochters brengt zij niet in rekening en dus heeft zij op een banale manier haar opdracht invulling gegeven.

Wie de uitzending gezien heeft of wil herbekijken, de makers hebben ons duidelijk de kans gegeven tot die conclusie te komen. Maar zij blijken niet te hebben bekeken, valt te vrezen, of er met het falen van het systeem en van de mensen in dit verhaal niets gedaan moet worden. Kindermisbruik wordt in deze tijd zo hard in de kijker geplaatst dat elk voorkomen vanzelf goedgekeurd wordt, ook als de gevolgen zelfs en vooral voor de kinderen nefast uitpakken, want zal die vader zijn dochtertje op een zondagochtend nog in bed laten kruipen waar hij naakt ligt en zijn echtgenote bij hem is? Er zou dan niets aan de hand mogen zijn, maar toch wordt alles op deze manier verdacht en wordt een gezonde intimiteit tussen ouders en kinderen goor.

Daarom vind ik het opvallend dat de sociale dienst die zo voortvarend handelde, zelfs de politie niet op het matje geroepen worden of weigeren mee te werken. Het is goed dat de overheid kinderen beschermd tegen misbruik, ook door haar eigen ambtenaren. Maar dat kan niet als die ambtenaren zich ontlast weten van een moreel oordeel als zij de regels maar volgen. Overigens, de procureur liet een politieagente suggestieve vragen stellen om de man toch maar te kunnen laten veroordelen, dan had zij een zaak gewonnen. Dat is niet de rol van het openbaar ministerie. Financieel was er veel gewonnen als het geen rechtszaak was geworden, menselijk was er geen drama geweest als de overheidsdienst een goed gesprek had gehad met de verantwoordelijken van de kinderopvang. Maar het minste spoor van kindermisbruik door ouders is meteen een zaak van het grootste gewicht en we gruwelen ervan. Maar niet zo erg vinden velen het als vrouwen die verkracht werden nauwelijks gehoor vinden bij de strafrechter of het OM. In Zweden zal dat misschien anders zijn, maar toch, verkrachting van een vrouw van 19 is minder erg dan een geur van gevaar voor de kinderen.

Wie de uitzending zag begrijpt dat deze mensen in een procedure gevat zijn geworden waarin al hun rechten werden geschonden en om te beginnen de aanname dat iedereen onschuldig is tot het tegendeel bewezen is verklaard door de rechter, die met kennis van de getuigenissen en de feiten kan oordelen. De sociale dienst heeft de kinderen uit  huis geplaatst, zonder een degelijk onderzoek. De politie nodigt de man uit voor een verklaring en slaat hem per onmiddellijk in de boeien. Ook de vrouw wordt uitgenodigd en verblijft een nacht in de cel. Maar echt sprake van een onderzoek is er nooit. Het gevaar is te groot, lijkt het dat de kinderen wel eens echt misbruikt zouden zijn.

Het meisje van zes werd gesuggereerd te hebben gezegd “piemel papa melken” terwijl het kind duidelijk begrijpt dat melken met twee handen gebeurd… de ouders treft hier geen blaam, het is de agente die op last van de procureur het  kind iets laat doen waar ze allicht geen weet van heeft en misschien ook haar onschuld door verliest.  Ach, ontdekken we dat de sint niet bestaat, dan verliezen we ook wel argeloosheid, maar dit is wreed. Dat zij  daarmee overigens heel ongewild haar vader de gevangenis in helpt, is natuurlijk nog erger, maar dat lijkt de  gerechtsdienaren geen moer uit te maken.

Het is dan ook over die  morele facetten van het geval dat we ons moeten buigen, want hier bracht men een voorval in beeld, waarbij een zaak duidelijk was, het gerecht en de sociale dienst wilden een einde maken aan een schokkende zaak, terwijl ze met een goed gesprek hadden kunnen weten hoe de vork aan de steel zat. Men kan inderdaad niet luchtig doen over kindermisbruik, maar als men dat doet ten koste van andere fundamentele rechten, wordt de zaak link. Dat men de aangeefster noch andere betrokkenen niet uitgenodigd heeft voor een gesprek, moet ons doen nadenken over de vraag wat hier het doel was en of mensen dat voor zichzelf kunnen verantwoorden. De bedenking dat zo een uitnodigingen en gesprekken het vermoeden kan doen rijzen bij de ouders… ach, de ouders zomaar helemaal onwetend laten en hen zelfs verbieden anderen in te lichten, het lijkt me een overtreding van de gedachte dat mensen over hun eigen zaak ingelicht moeten worden. Het valt me hard, maar de verhoudingen in acht genomen, is de onthulling van Snowden over wat de NSA doet met dataverkeer minder belangwekkend, omdat hier mensen hun hoedanigheid van burger negeren en enkel optreden in hun ambt. Een interessant gesprek was het geweest indien iemand die procureur had ondervraagd volgens het recept van Maurice de Wilde, enfin met het doel aan de weet te komen of zij echt wel bewust in deze zaak het vermoeden van onschuld miskend heeft.

Niet voor niets is het aan het recht eigen dat de algemene principes en regels gelden maar dat voor de toepassing altijd het geval bekeken wordt en dat minstens een instantie, vroeg in het onderzoek erover waakt dat de elementen ä décharge even zwaar wegen als de elementen á charge. Maar wie erbij betrokken is, ook de agenten dus, moeten altijd wel nog eens bekijken of zij al dan niet de regels niet hanteren op een wijze waar ze zelf vragen bij hebben.

Natuurlijk, we weten het, een geval kan uit de klauw lopen en soms moet men verhinderen dat ouders hun schuld weten weg te werken… dat klopt allemaal, maar hier is men tot het andere uiterste vervallen, wat misschien toch enig onderzoek verdraagt. We moeten erover denken, lijkt het mij, hoe ook de media hier een rol kunnen spelen. Deze reportage van een traumatisch gebeuren laat zien hoe het kan, maar het is evengoed zo dat mediamensen ook wel eens rechter willen spelen en politiemensen, magistraten hard aanvallen als die te kort zouden zijn geschoten.

Er ontstaat dus, zeker in dit geval, een cascade van handelingen waarbij al die toezichthoudende overheden er niet toe komen hun handelingen niet enkel af te meten aan een bepaalde en wel omschreven opdracht, aan reglementen. De gedachte is dat men die bekende vraag ook wel eens zou kunnen stellen: wat als mij dat zou overkomen, want die magistrate is misschien ook moeder? Of die agente? Alleen het gestelde doel, hoe juist ook, nastreven lijkt voldoende, maar kan onbedoeld onheil aanrichten. Hoe ook, ergens komen we uit bij de banaliteit van het kwade, maar we – niemand onder ons - houden niet van die pijnigende gedachte van Arendt. Inderdaad, het stond in de bijbel, maar het blijkt wel alsof we er niet over willen denken, dat we niet een beetje van Spreuken of Prediker houden.

Het mag dan wel zo zijn dat iedereen er een idee over heeft, over de bijbel, over religie en zingeving, heel vaak merken we dat de discussie niet zo evident kan gevoerd worden, omdat we de bijbel niet echt kennen, op enkele passages na, maar ook omdat het proces van interpretatie en duiding voor velen ondoorzichtig is geworden, wegens gebrek aan vertrouwdheid met de tradities. Het gevolg is dat we van Genesis zeggen dat het allemaal niet  kan, die Toren van Babel en de Ark van Noach, de zondeval en uiteraard ook niet de schepping ex nihilo. Dat neemt niet weg dat die oude verhalen precies zeer menselijk kunnen blijken en authentiek. Erover nadenken kan niet echt kwaad aan de psyche.

Dat betekent ook, meen ik, dat we als we kijken naar een zaak als deze waarbij ouders ten onrechte als misdadigers behandeld worden, tot de rechter oordeel wijst, maar dan nog, dit had niet hoeven te gebruiken als de mensen die erbij betrokken worden ook aan ongewenste gevolgen voor hen. Dan moet men begrijpen dan de regels, wetten machtsmiddelen zijn geworden en niet langer dienen om onrecht uit de wereld te helpen, maar het soms wel bewust aangewend kunnen worden en als men er niet over nadenkend mee omspringt, kan het geheel mislopen. Die gedachten bij uitoefening van gezag, het staatsgezag, weet men, negeren kan leiden tot een banaal negeren van menselijke waardigheid.

Bart Haers