Een Frans taboe geslecht
Kleinbeeld
Wat Candide niet vermocht
 |
| Een Frans intellectueel die een canoniek boek afvalt en er de zwakke plekken zonder mededogen op de voorgrond plaatst, je hebt er een goed boekenprogramma voor nodig om die kritiek te kunnen brengen. |
Toen ik naar het theater, NTG
in Gent ging, vond ik Candide een spektakelstuk, maar hadden de acteurs en
vooral Wim Opbroeck het woord genegeerd: behalve een persiflage van Verhofstadt
kwam er nog weinig taal aan te pas, laat staan dat ideetjes talig werden
gebracht. Ook schreef ik eerder al dat Voltaire om meerdere redenen in
gedachten kan worden gehouden dan omwille van Candide[i].
Intussen heeft volgens sommigen Jonathan Israël aangetoond dat Voltaire niet
tot de echte verlichting gerekend kan worden. Bizar, want het werk van Voltaire
blijft anders wel indrukwekkend, even indrukwekkend als zijn chicanes tegenover
Frederik II de Grote en Louis XV, madame de Pompadour ook. Hoe kan men vergeten
dat de man zo oud werd dat hij drie koningen en een regent op de troon zag, van
Louis XIV tot Louis XVI en meteen ook vele generaties overleefde.
Ik was opgelucht toen ik een
van de gasten van François Brusnel in "La grande Librairie" hoorde
zeggen dat hij "Candide" van Voltaire zwaar overschat vindt. Nu is
het altijd leuk een taboe te slechten, maar omdat naar ik meen Lionel Duroy
vond dat Voltaire en vooral diens andere werk best de moeite waard is, maar dus
ook dat de Candide verre van overtuigend de discussie over het optimisme
aanging, vond ik dat het wel het melden waard. Andere gasten vonden dan weer
dat Candide voor hen, als 16-, 17-jarige juist wel een verademing was, vond ik
de discussie wel interessant, maar goed, het format liet geen diepgaande
discussie toe.
Toch is het verhelderend dat
een bekend Frans auteur zomaar in de groep gooit dat hij het merkwaardig blijft
vinden dat men de "conte philosophique" van Voltaire zonder meer voor
een meesterwerk houdt. Behalve het gegeven dat de protagonisten weinig
perspectief laten zien en al helemaal gaat Voltaire de mist in als hij
Kunegunde eerst laat sterven en vervolgens blijkt ze plots weer uit de doden
herrezen, maakte "Candide ou l'optimisme een nogal warrige indruk.
Het probleem bij Voltaire is
denk ik dat hij na de onvoorstelbaar vernietigende aardbeving van Lissabon een
statement wilde maken en daarom de discussie aanging met Leibniz die een
Theodicee had geschreven, een rechtvaardiging van God. Maar zoals men kan
bedenken is het verzet tegen de krachten onder onze voeten al evenzeer een
hopeloze zaak als God te vragen waar hij was in Auschwitz. Zelfs Satan moet
geschrokken zijn van wat er met dat volk, die nazaten van Abraham, Jacob en
Jozef werd uitgehaald. God was nergens en de nazi's bewezen hoe men een
waardenbestel kan veranderen zodat de idee denkbaar wordt dat sommige mensen
die titel niet verdienen. Maar de ontnuchtering achteraf was er niet minder om:
kan men mensen nog mensen noemen als ze zoiets op hun actief hebben? Dat is
helaas precies het menselijke, dat we door een bepaalde redenering aan te nemen
onszelf en de anderen kunnen belazeren en zo een hoop wreedheid redelijk
onderbouwen, terwijl het echt een onredelijke aanname was te menen dat de Joden
de wereld wilden veroveren en overheersen. Stonden ze dan niet aan het hoofd
van grote bedrijven, banken en hadden ze geen groot aandeel in de
wetenschappen, de kunsten? Dat was zo, maar dat had met een specifieke evolutie
in hun cultuur te maken: om te slagen moet men leren, moet men de wereld
begrijpen en de Gojim iets geven waar ze naar snakken. Dat joodse mensen in
1905 nog het slachtoffer waren van een door de Tsaar bevolen Pogrom, dat ze in
Rusland niet overal mochten wonen maar tot een gebied in Oekraïne veroordeeld
waren, mag men niet vergeten. En ook in West-Europa waren er, zoals Wagner en
Houston Stewart Chamberlain die het antisemitisme nog wat kwaadaardiger
maakten. Links en rechts was jodenhaat gemakkelijk te vinden en kapitein Dreyfus
was een van de bekendste slachtoffers van moedwillige jodenhaat en negatie van
de regels van het (militaire) procesrecht.
Jodenhaat is natuurlijk
verderfelijk, maar men merkt dat er telkens weer groepen in een samenleving
afgewezen werden en worden, zoals nu in Birma, waar een volk van 1,5 miljoen
mensen niet enkel onderdrukt wordt maar ook het slachtoffer blijkt van
genocidair gedrag. Ook daar is geen god, geen menselijk mededogen te bespeuren
en daar schort het wel als men de Candide leest: er is, voor wie weet waar het
om gaat, geen reden tot optimisme. Waar Leibniz een aantal aanduidingen aandraagt
om te begrijpen dat we het niet zo slecht getroffen hebben, zegt Voltaire, die
het ook wel getroffen had met zichzelf, het leven en bezit, dat we niet moeten
geloven dat we in de beste der werelden leven.
Nu hebben wetenschappers
bevonden dat we misschien veel aan te merken hebben op het fysiologische van de
mens maar dat we het wel getroffen hebben met de evolutie, met de
omstandigheden hier op deze aardkloot en zelfs met de plaats van het
zonnestelsel in de Melkweg en verder van die Melkweg... Kortom, er is
wetenschappelijk grond voor een positieve waardering van de situatie, zoals ook
Goudlokje bevinden kon. Een van de borden pap was precies goed. Er zit dus ook
enig toeval in het verhaal, want van de meeste exoplaneten in de bewoonbare
zone rond een ster blijken de meeste planeten veel groter dan de aarde, maar
ook zou er iets mis zijn met de zwaartekracht en het elektrodynamische veld
rond de planeet. De aardbeving van Lissabon is een gevolg van de platentektoniek,
die zelf het gevolg is van de vorming van de aarde, waarbij de harde aardkorst
drijft op een massieve vloeibare massa. Door uitbarstingen van vulkanen worden
stukken aardkorst uit elkaar gedreven. Die platentektoniek is dus mee een
oorzaak waarom er leven op aarde mogelijk is, naast andere, zoals de
aardrotatie om de eigen as en daarmee dag en nacht, licht en donker organiseert
op een leefbare wijze en ook dat de hele aarde altijd weer beschenen wordt.
Men hoeft het Voltaire niet
aan te wrijven dat hij hiervan niet op de hoogte was, exoplaneten worden pas
sinds enkele jaren gezien omdat we betere kijkers hebben en omdat we ook weten
wat we zouden moeten kunnen zien. Vele exoplaneten werden overigens in eerste
instantie indirect waargenomen. Wat Voltaire beoogde, toen hij naar aanleiding
van de aardbeving in Lissabon was, zoals ik Candide las, wellicht dat hij wel
degelijk de spot wilde drijven met mensen die gewoon de dingen fatalistisch
accepteerden. Maar de heer Voltaire zat in die periode volgens zijn biografen
ook wel met een getroubleerde verhouding tot zichzelf en de mensen om hem heen.
Heeft het lezen van Candide
dan geen zin of betekenis? Dat lijkt me ver gezocht, want hij legt de vinger
wel op de wonde: we kunnen van dit leven hier niet zomaar houden. Il faut
cultiver son jardin, zonder echt zeker te zijn of het allemaal de stormen van
het leven zal doorstaan. Elk leeft naar eigen inzichten en doet wat kan. Maar
optimisme, zo zegt hij, laat niet veel meer toe dan verblinding. Nu, pessimisme
is misschien ook niet zo goed om de wereld en zichzelf te begrijpen.
Er zijn maar weinig filosofen,
zegt men, die als lachebekjes door het leven gaan, maar misschien is dat niet
de bedoeling van de filosoof. En toch, het is bij het lezen en wel eens
herlezen van Candide dat ik mij ging afvragen of Voltaire nu meedreef in de
afwijzing en minachting van de wereld, dan wel of hij begreep dat men het moet
doen met wat er is. In zijn steun aan mensen die slachtoffer waren van
gerechtelijke dwalingen liet hij ook zien dat hij tot activisme bereid was. In
zijn lange leven heeft de man ook wel tijd gehad om zijn inzichten bij te
stellen en dacht hij wel eens dat hij de situatie naar zijn hand kon zetten.
Het lukte hem ook, tot op zekere hoogte en aan het einde van zijn leven leek
wel zo een kleine vorst, die zijn eigen koninkrijkje had, want bij Genève had
hij een domein ontwikkeld tot een bijna autarktisch systeem, waar hij op zeker
ogenblik ook nog eens een eigen horlogeindustrie opzette... Voltaire vond dat
geld geen geur heeft, het leven wel.
Had hij zijn leven lang last
van maagaandoeningen en verteerde hij het voedsel niet zo goed, met zijn 78
jaar was hij bij zijn dood ook in Parijs nog altijd een bijzondere figuur. Dat
alles moet ons er wel toe brengen dat zijn vita wel niet op een hagiografie
moet lijken, maar er zit wel nogal wat stof tot nadenken in. Zijn "Lettres
philophiques" geschreven na zijn Londense ballingschap schetst de kritiek
van Voltaire ten aanzien van kerk, vorst, de politiek en de handel in Frankrijk.
Voltaire gaat ook in op het pessimistische mensbeeld van Pascal en, zegt
Wikipedia dan nog, hij vertegenwoordigt de verlichting en is dus optimistisch.
Pascal verdedigde eerder een
tragisch mensbeeld, een mens dus die ondanks nooit zeker kan zijn van de
goddelijke genade en vooral van een werelds welzijn. Maar het is wel opvallend
dat Voltaire die veel tegen de kliek van Port Royal had in te brengen, wel
aandacht besteedde aan Pascal, die toch ook tot die kring behoord had. Alleen
waren de Jansenisten ten tijde van Voltaire en diens Lettres Philosophiques
nogal politiek geïnspireerd. Merk ook op dat Voltaire deze brieven twintig jaar
voor zijn Candide schreef.
Men moet dus nog maar eens
opmerken dat Voltaire niet enkel een lang leven kende, dat hij zich wel eens
vergiste, maar ook dat hij in zijn tijd en zeker tegen het einde van zijn leven
aan in vele kringen geaccepteerd werd als een bijzondere figuur. Hij maakte het
er ook naar, met zijn koets in blauw geschilderd en met gouden sterren erop,
ook mat hij zich een pak aan dat wel op dat van een tovenaar kon lijken.
Inspirerend dus, ook voor zijn tijdgenoten. Daarom denk ik dat men de visie van
Jonathan Israël wel enigszins moet nuanceren: Voltaire schiep mee de ruimte
waarin Diderot en d'Holbach hun genootschap konden formeren en hun encyclopedie
schrijven, waaraan ook Voltaire heeft meegewerkt. Dat het niet altijd koek en
ei was, dat Diderot en Voltaire kritiek hadden op elkaar, lag en ligt toch voor
de hand: de jonge hond Denis Diderot wilde zijn eigen koninkrijkje. Maar ze waren
beide wel wegbereiders en dan past het niet naar dat ene werkje te kijken,
Candide, zoals men dezer dagen meer dan ooit lijkt te doen. Helaas, want dan
ontgaat er ons veel, zo niet van het genie van Voltaire, wel van zijn
inventiviteit en zijn lef.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten