Omstreden gedenkteken in Zedelgem en de Letten
Dezer Dagen
Letse Troebelen
Oorlogsmonument in Zedelgem
Catharina II de Grote, Tsarina verwierf delen van het
Balticum aan het einde van de Pools-Litouwse macht
en werden eerdere akkoorden "gehonoreerd". Wat weten
we van de details.
Een memoriaal voor krijgsgevangen Letten in Zedelgem
zorgt voor gedoe, voor controverse en toch lijkt het ook een bijna niet te
vatten vergissing van de vroede vaderen van de gemeente, daar zoveel aandacht
aan te willen besteden. Echter, kan men de hele toestand wel goed begrijpen
overwegende dat we weinig weten over de geschiedenis van Letland, van de Baltische
staten? Er lijkt geen weg omheen, iemand heeft dit gedenkteken gewild en de
gemeente heeft nogal blind een vrijheidsmonument toegelaten, gesteund, zonder
goed te weten waar het om te doen was. Is dit een steun aan de toenmalige SS?
Ironisch genoeg is de link tussen vrijheid en een
bijenkorf in de filosofie wel vaker aan de orde geweest, zoals Bernard
Mandeville beschreef in de “Fable of the bees, or, private vices, public benefits”,
waarin de vraag behandeld wordt of algemeen fatsoen dan wel zo heilzaam is voor
het publieke belang. Nu kunnen we opmerken dat totalitaire regimes altijd een
kleinburgerlijk fatsoen als norm stelden, terwijl er elders duchtig met de regels
van goed fatsoen de vloer geveegd werd, zoals inzake vrijheid en behandeling
van minderheidsgroepen. Dus kan men de vraag niet ontwijken of we wel zoveel
moeten inzetten op het fatsoen omwille van het fatsoen. Wat houdt dat ook?
Private deugdzaamheid, zou men kunnen zeggen, terwijl er argumenten zijn om aan
te nemen dat er veel als ondeugd wordt voorgesteld, dat gewoon des mensen is en
geen schade toebrengt aan anderen. Ethisch handelen is een kwestie die niet met
fatsoensregels kan vastgelegd worden. De bijenkorf is dus niet per se een
toonbeeld van ijver en discipline.
Wat evenwel de gemeente Zedelgem bezielde de 12.000
krijgsgevangen zo prominent onder de aandacht te brengen, blijft een raadsel, want
de krijgsgevangen soldaten hadden willens of nillens gediend voor de nazi’s, zo
ook de latere bondskanselier Helmut Schmidt, die in de Wehrmacht diende en was ook
in Zedelgem op het Vloethemveld in een Krijgsgevangenenkamp ondergebracht – er waren
er namelijk meerdere. Over de rol van de Wehrmacht aan de oostelijke fronten is
de laatste decennia meer duidelijkheid gekomen en moet men besluiten dat ze
niet onwetend konden zijn over de Sondercommando’s die joden en communisten in het
zog van de oprukkende troepen tijdens Operatie Barbarossa opspoorden en
ombrachten. Heeft Helmut Schmidt zich later verantwoord voor zijn deelname aan het
beleg van Leningrad en andere militaire activiteiten, dan weten we ook dat tot
de jaren zeventig de Wehrmacht niet beschouwd werd als handelend in de Endlösung.
Anders dan Willy Brandt had Schmidt niet geweigerd deel te nemen aan het bestel
dat de Nazi’s op poten hadden gezet.
Wat het lot was van Prisoners of War, krijgsgevangenen
na WO II in Zedelgem en elders in België, Frankrijk, Nederland wordt zelden ter
sprake gebracht. Vele Letse krijgsgevangenen weigerden naar de Sovjet-Unie terug
te keren, toen de Westelijke geallieerden de kampen wilden opdoeken. Joachim
Fest beschreef hoe hij tot 1947 in de Elzas in een krijgsgevangenkamp had
gezeten, waar hij in eerste instantie een redelijk leven had, omdat men hem
omwille van zijn jonge leeftijd en scherp verstand maar na een mislukte ontsnappingspoging
kreeg hij het harder te verduren. Fest en Schmidt waren Duitsers en hoefden ook
niet naar de Sovjet-Zone…
In die zin kan men de gemeente Zedelgem ten goede
duiden dat men die episode niet uit het oog verloren is. Want over de
afwikkeling van de oorlog in West-Europa wordt zelden uitgebreid van gedachten
gewisseld. Hoe keerden de “weggevoerden” terug uit Duitsland, mensen die
geweigerd hadden in te gaan op de oproepingsbrieven die ze thuisbezorgd kregen
en soms onderdoken, werden gevonden en weggevoerd? Zij kregen na de oorlog voor
het uitgestane leed erkenning, de ondergedokenen die het wel redden, doorgaans
niet… illegaliteit die nochtans blijk gaf van moed.
Zedelgem wilde op de een of andere manier de Letse krijgsgevangenen
herdenken met een beeld dat moet refereren aan vrijheid. Een biekorf en
vrijheid… We weten stilaan hoe de bijenkorf werkt, hoe bijen met chemische sporen
elkaar op gang brengen en bij de nectar. Voor mij heeft de bijenkorf niet per
se met vrijheid te maken, maar Mandeville begreep dat bijen hun eigen weg
volgen en elkaar niet altijd zien vliegen of aandacht hebben voor hun wel en
wee. De bijenkorf staat dus niet echt voor vrijheid. Wel is het zo, denk ik,
dat die Letse gevangenen een zeer zwaar lot te wachten stond in de USSR, want
men wist dat Stalin in de donkere dagen van de oprukkende Wehrmacht had gedecreteerd
dat wie krijgsgevangen werd genomen – en zich dus overgaf – minstens strafkamp
in Siberië wachtte. Overigens, Duitse krijgsgevangenen kwamen pas in 1955 terug
naar de Heimat, waarbij niet vergeten kan worden dat heel wat van hen het niet
overleefden. Dan is het lot van de krijgsgevangenen in Europa wel wat
menselijker. Meer nog, men kan stellen dat zij die vrijgelaten werden en niet
naar Letland of Litouwen terugkeerden, wel ergens woonst en werk moeten hebben
gevonden. Daarover weten we dus niet veel. Wat als terugkeer niet aan de orde
is?
Ik begrijp met u dat het een lastige zaak is de Letse
legionairs[i]
in relatie te brengen tot vrijheid en hen een gedenkteken te schenken.
Onhandig, zo hoor ik hier en daar, schandalig vinden anderen het. Maar wie is
afdoende thuis in de geschiedenis van de Baltische staten sinds Catherina de
Grote delen ervan inlijfde bij Rusland? Of hoe het hen na 1917 – Vrede van
Brest-Litovsk – tijdens de burgeroorlog en onder het bewind van Lenin en Stalin
is vergaan, komen we al helemaal niet te weten. Kan men zeggen dat de Letten –
zoals de Oekraïners na de ellende onder de Russische laars in de Duitsers hun
bevrijders zagen? Men is geneigd om dit een fabel te noemen, maar dat hoeft
niet zo te wezen, want als men de animositeit in de Baltische staten niet kent,
valt dat niet te beoordelen.
Dat ze SS-uniformen droegen en zich legionairs noemen,
maakt hun betrokkenheid bij de Endlösung aannemelijk, maar wat weten we over
hun activiteiten? We kennen enkele gevallen van extreme wreedheid van de SS, in
Oradour sur Glane of in Lidice, na de moord op Heidrich in Praag. Oradour en
Lidice zijn bekend, maar uiteraard had de SS een grote rol in het klaarmaken
van het Oosten om Lebensraum te scheppen, anders gezegd, de uitroeiing van
Joden, maar ook de Slavische bevolking kreeg het hard te verduren.
Was het meer dan onhandig een gedenkteken te plaatsen
en een link te leggen tussen de Letse legionairs en vrijheid, omdat het
allemaal heel onduidelijk is, dan blijft het lastig vast te stellen omdat de
Letten tussen hamer en aanbeeld zaten en sowieso te lijden hadden van bezetting,
eerst van de Russen en vervolgens van de nazi’s. Maar een gedenkteken op zich
lijkt me wel belangwekkend, omdat dan eindelijk het verhaal verteld wordt. Maar
liefst met aandacht voor de ambigue verhoudingen in dat deel van Europa.
Letland is ook lid van de EU, dus misschien kan wat meer belangstelling geen
kwaad.
Bart Haers
[i] Via deze link krijgt u zicht
op hoe het kamp Zedelgem wordt herdacht door de Letten. https://www.latvians.com/index.php?en/CFBH/Zedelgem/collection-000-main.ssi
Reacties
Een reactie posten