Waarom Bildung ertoe doet

Brief

Aan de barbaren van deze tijd

Copernicus vandaag in dit verband,
lijkt me een passende keuze

L.S.

De gedachte een brief te richten aan de ongeletterden was een eerste stap, nu ik mij tot de barbaren van deze tijd wil richten, dringen allerlei spookgedachten zich op, zal u zeggen, maar in geen tijd is de mist opgetrokken, is de duisternis geweken en zie ik helder tot wie ik mij richten wil.

Maar waarom ik u wil schrijven belangt iedereen aan, vooral zij die hongeren en dorsten naar kennis en inzicht omdat het over de Bildung gaat en dat Bildung maar moeilijk out kan zijn omdat sommige barbaren dat denken en beweren. Natuurlijk is er met Bildung een en ander mis gegaan, want hoe zouden menselijke zaken anders lopen. Ook de Franse Honnête homme of de Engelse Lordship kon ook wel eens zwaar onmenselijk blijken, bij voorkeur in de Soedan of tegen vrouwen en kinderen van Afrikaner boeren.

Maar net de kennis van bijvoorbeeld de koloniale geschiedenis vormt een belangwekkend onderdeel van wat men Bildung kan noemen. Dus ook en ik geef het  meteen mee dat men wel best enige Bildung kan ter beschikking hebben om de problemen die zich op belangrijke momenten hebben voorgedaan in het gedrag van burgers en bestuurders ten nadele van de eigen bevolking. We hebben het dan over de sinistere jaren, zoals Hanna Arendt de periode noemt waarin de NSDAP aan de macht was. En ja, we weten dat men naderhand de gedachte heeft geopperd dat de Bildung verantwoordelijk was voor het gebeuren, van bloedige oorlogen, bezetting met de knoet en uiteraard vervolging van onschuldige mensen omdat ze Jood waren.

Wie naar het gebeuren kijkt achteraf, merkt dat men wel eens lichtvaardig heeft besloten dat de Gebildete verantwoordelijk waren voor het hele proces van machtsverwerving door de NSDAP en Hitler, terwijl velen aan de top van de beweging niet echt veel van die burgerlijke cultuur mee hadden gekregen of er net een rancune tegenover hadden ontwikkeld. Albert Speer is dan weer iemand die bewust vanuit een burgerlijke positie en met een grote dosis Bildung voor samenwerking heeft gekozen, terwijl anderen, zoals Johannes Fest of de vader van Hans en Sofie Scholl zich zover mogelijk afkeerden van het gebeuren. Wat meer is, de gedachte dat het middenklasse was die massaal achter de NSDAP, de SA etc aan liepen,  terwijl als er al enige kritiek bestond die uit kringen van gestudeerde lui kwam, al waren er ook kleine luiden die de uitdaging aandurfden tegen het regime in te gaan.

Maar we dreigen ons alweer te vergissen, want Bildung heeft niet alleen te maken met dergelijke sinistere tijden en partijen, wel kan men er niet omheen dat toen veel mensen op de proef werden gesteld en dat velen kozen voor een vorm geëxciteerd nationalisme, waarover men in Het land van mijn vader – dat Wibke Bruhns schreef -  kan lezen. Het zal dus nuttig zijn na te gaan hoe mensen met kennis omgaan, hoe ze die verbinden met andere domeinen van het bestaan en finaal hoeveel ruimte er is voor het ontvangen van kennis die niet strookt met hun inzichten, want ook dat heeft met Bildung te maken. We bedoelen daar niet mee dat je dan moet aanvaarden wat de horoscoop vertelt wel dat een sociaaldemocraat kan inzien dat de visie van Adam Smith in feite niet verderfelijk zou zijn. Openstaan voor nieuwe inzichten betekent dan dat we bereid zijn, als ze te onderzoeken vallen, dat onderzoek ook aan te vatten en af te werken. Wat de conclusie zal zijn, valt altijd nog te bezien.

Om daartoe in staat te zijn, heeft men eindelijk een lange voorbereidingstijd van node. Het feit dat de kerk het onderwijs organiseerde en vorm gaf dat vanaf Lambert le Bègue, Lambert de stotteraar in Luik, tot het optreden van vervelende tegenstemmen leidde. Lambert de Stotteraar was een ketter in de ogen van de hoeders van de kerk die zich verzette tegen de misbruiken van de kerk, onder meer simonie, wijding van zonen van priesters en nog wat zaken meer. Verder vertaalde hij teksten uit de bijbel in de lingua vernaculare oftewel de volkstaal en dat was een behoorlijke inbreuk op de goede verhoudingen tussen hem en zijn collegae. Lambert leefde in de 12^de eeuw. Zo verging het wel meer mensen die hun inzichten over fraude, machtsmisbruik, simonie binnen de kerk aan het publiek kenbaar maakten en interpretaties van de Bijbelteksten in de volkstaal brachten. Maar goed, de school was de waarborg van het vormen van de juiste mensen voor de belangrijkste jobs, zoals ook de universiteit daar van 1140 af voor zou instaan. Maar er waren neveneffecten.

Of zou men kunnen stellen dat dit kwaliteitsgerichte onderwijs altijd ook een zekere afstand met zich meebrengen zal voor mensen die er gevormd worden. De roeping voor het leven als priester was dan ook zo te zien een goed middel om een voldoende aangroei van het kader te ontwikkelen. Bovendien ziet men dat koningen en keizers zich van datzelfde personeel gaan bedienen, omdat ze goed opgeleid zijn en mits universitair gevormd in het recht, beide rechten, ook nog eens een stevige basis hadden om als administrator op te treden. Iemand als Egidius van Bredene die via de Kloosterschool van Oudenburg – volgens de beste staat van het onderzoek - een opleiding kreeg en in Douai zijn eerste bestuurlijke ambten kreeg. Maar pas in 1559 was er daar een universiteit. Dus moet Egidius naar Parijs of Bologna getrokken zijn tenzij hij door nijvere studie en het copiëren van boeken de nodige kennis had opgedaan.

We zien dat universiteiten, de kerk ook nu eens progressief bleken en dan weer uitgesproken afgesloten voor de werkelijkheid, afhankelijk van de situatie en van de wens belangrijker te worden of in zelfgenoegzaamheid verzonken te zijn. In die zin is de discussie die men vandaag voert over het priestercelibaat altijd verstoken van het inzicht dat de pausen in de 11^de tot 13^de eeuw met de celibaat een middel vonden om macht te delegeren zonder het risico te lopen dat die werd gepatrimonialiseerd, eigendom werd van een familie, zoals met macht van de keizer en koningen was gebeurd na het verdwijnen van Karel de Grote. Dat men er een aantal theologische argumenten voor ontwikkelde mag niet verbazen, die kerkleiders kenden hun pappenheimers. En we weten dat in de zestiende eeuw dat systeem door de pausen zelf op de helling werd gezet: simonie, kinderen en bastaarden bij de vleet. Il devait en être ainsi.

Het past hier ook te refereren aan een fenomeen waar we in onze kijk op de cultuur weinig of geen aandacht aan wensen te besteden, zoals de wijze waarop de antieke cultuur vanuit het Oost-Romeinse rijk, dat gedurende een paar eeuwen bedreigd werd terug naar Italië en Europa terugkeerde. Men spreekt wel eens over Giordano Bruno als een martelaar voor de moderne wereldvisie, maar de man had veel te doen met het corpus hermeticum en de idee dat men de schisma’s in de kerk wel moest opheffen door een veronderstelde premozaïsche leer in de plaats te stellen. Het  corpus hermeticum was een tekst uit de stroming die we kennen als de gnosis en werd in 1600 na tekstkritiek door Casaubon als een vervalsing aangewezen.

Sommige ambtenaren van de Paus, zoals Hadrianus IV – die ook even paus werd -, waren ook ambtenaren van de vorsten. In de mate dat vorsten dus een beroep deden op geschoolde hoge ambtenaren moesten zij bij de paus volk te leen vragen. Men kan natuurlijk nu verwijzen naar de heer Otto Freiherr, later Graf en tot slot Prins von Bismarck. Hertog von Lauenberg, die zich afvroeg hoeveel troepen de paus bij elkaar  kon krijgen, dan vergiste hij zich practisch in die zin dat de vorming van studenten een onuitputtelijke rijkdom aan rekruten opleverde. Alleen pleegden er al eens een paar vaandelvlucht en soms waren dat er veel, zoals in de jaren 1960 en 1970 velen de kap over de haag gooiden, in Europa. Het gewone priesterambt was niet bijster interessant meer en te veel kritische gelovigen, zullen we maar zeggen. Maar de school bleef een aanjager van talent en kennis, al was en is niet alle overgedragen kennis even waardevol en werd of wordt ook veel niet overgedragen wegens tja, te pikant.

 Maar men kan ook vaststellen dat bijvoorbeeld Lenin en vooral Stalin begrepen dat wilden ze niet teveel achterstand oplopen er ook mensen gevormd dienden te worden, zeker in de wetenschappen. Dat later iemand als Andrej Sacharov, na het meewerken aan de waterstofbom uiteindelijk in de oppositie ging, vind ik nog altijd een frappant gegeven. Men kan het ook het hebben over Vasili Grossman, die met Leven en Lot een sterke roman schreef over de strijd rond Stalingrad en het toch diende te beleven dat zijn roman gevangen werd genomen gegijzeld. Grossman kwam dan ook met inzichten die zelfs onder Kroetsjow weinig aangenaam bevonden werden.

En voor het evenwicht kunnen we dan maar beter ook kijken wat er in de VSA in de jaren 1948 en volgende gebeurde, waardoor Charly Chaplin uiteindelijk naar Zwitersland uitweek. De strijd tegen on-Amerikaanse gedragingen werd dan wel al gauw opgeborgen, omdat men, wellicht ook Dwight Eisenhower, begreep dat dit voor de VS een bedenkelijke evolutie kon inluiden. Het strookt ook niet met het concept van vrijheid en verantwoordelijkheid.

De vraag die onze benadering moet oproepen is waarom systemen altijd ertoe leiden dat ze hun eigen critici tot leven wekken. Als we zien dat men in Vlaanderen een officieel beleid voert dat in het onderwijs tot excellentie moet voeren, maar leerlingen vooral vol gepompt worden met practische  moraal: lief zijn voor iedereen die anders is en vooral zichzelf haten als men gewoon is, terwijl het ernstig lezen van teksten en de discussie over de teksten achterwege blijft, dan ontstaat er een breuk in een lange traditie van onderwijsbetrachtingen. Het lezen van René Girard of van de redevoeringen van Spaak, de Gaulle, Winston Churchill helpt niet alleen om zelf de welsprekendheid te beoefenen, maar het helpt ook in te zien hoe zij hun kijk op de werkelijkheid en de wenselijke uitkomsten weten over te dragen op het publiek.

Het lezen van teksten, het studeren van wiskunde, wetenschappen zou inderdaad voorop moeten staan in wat we voor de duidelijkheid een bildungsprogramma willen noemen. Het punt is namelijk dat men termen als Humaniora en Gymnasium liever niet meer hoort en zeker niet in de mond neemt. En het Atheneum? Nog slechts een gebouw, geen programma meer. Hoe echter kan men op dat niveau tot excellentie komen als men leerlingen niet door de vele saaie uren studie jaagt? Of het zo saai was? Uiteindelijk vergeet men dat omdat dit voor wie verder studeert er nog zoveel bij opgeslagen wordt.

Het punt is ook dat men iedereen op dezelfde manier algemene kennis wil bijbrengen, maar soms staat men verstelt hoe mensen in hun vrije tijd toch autodidactisch heel wat weten op te steken. Soms zitten er haken en ogen aan, maar veel vaker zit het mooi in elkaar. Maar zij die in het technische hun weg zoeken en daarvoor beroeps of technisch onderwijs volgen, steken ook heel wat op, alleen op een andere manier. Bewondering hebben voor iemand die goed met de soldeerbout omkan? Vergeet het. Anders zijn? Jawel, maar die vakkundigheid is van ondergeschikt belang.

Men zegt wel graag dat men van de studie van het brein houdt, maar bijvoorbeeld niet aanneemt dat het brein niet helemaal onder controle is. Men is, zoals Professor Van Bendegem zegt de CEO van het eigen brein. Maar hoe, in gods naam –oeps, dat kan ook niet – wordt men ceo? Vervelende vraag. Ofwel is men het door geboorterecht en zo een bedrijven werken niet per se goed of men leert geleidelijk de knepen van het denken en handelen onder de knie te krijgen. Om de hele discussie over het brein te kunnen volgen is er studie nodig, niet de ultieme studie van de neuroloog, maar toch, ook als leek moet men de zaak proberen te volgen om optimaal te vatten wat men met het eigen leven kan aanvatten. Zeggen dat we het zelf allemaal beheersen en dat we ons niet mogen laten sturen door wat anderen zeggen, zou op een sterk individualisme kunnen wijzen. Maar het kan ook beteken dat we allemaal gedoemd zijn tot een in metaforische zin aangewende vorm van autisme. Je kan op jezelf proberen te leren schaken, maar het is ook mogelijk maar je kan het ook leren door partijen te spelen met anderen en zo hun gedachten te leren volgen, wat het schaakbord betreft.

Het opvoedings- en vormingsproces is geen volkomen te sturen proces net omdat de leerling, de student soms andere wegen uitgaat. In de Jiddische cultuur werd veel belang gehecht aan het lernen dat op zich nogal stompzinnig mag lijken in deze tijd, omdat er veel papegaaienwerk aan zit, maar velen die door dat proces heen gingen, brachten het er uitstekend vanaf. De bijdragen aan de cultuur die zij brachten lijkt voor ons van geen tel meer, maar het belang ervan valt moeilijk te overzien.

Geachte lezer, er zijn vele redenen van pedagogische en sociale aard om aan die vermaledijde Bildung geen belang te hechten. En toch, op enig moment blijkt dat het zonder goed uitgewerkte studieprogramma’s niet gaat en dat excellente leerlingen wel eens andere sporen gaan volgen, mag dan een ongewenst resultaat zijn, het is levert op zich ook weer heel wat op voor anderen. Of dacht men dat de bijdragen van Spinoza niets met dat lernen te maken zou hebben. Hij wees het geleerde wel inhoudelijk af, maar hanteerde als de koevoet om de deur naar nieuwe kennis te openen. Met zijn vrienden, de collegianten moet hij overigens toch wel een en ander hebben overgedragaen en met zijn (postuum) verschenen werken heeft hij velen onder ons verblijd. Maar goed, we lezen het werk per afgeleide – juist ja, ik spreek voor mezelf – via interessante gidsen als mevrouw Tinneke Beeckman of Herman de Dijn, Steven Nadler…

Het aanbieden van die dingen, is dat geen voorwaarde voor Bildung? Weten dat sommigen daar uitstekend gebruik van maken zullen, terwijl een enkeling weer een koevoet zal zoeken, hetgeen opgestoken werd, om nieuwe kennis op te doen, nieuwe vragen te stellen, vormt meestal de onverwachte winst. Om deze redenen kan men de idee dat Bildung nodig is, voor wie er zich aan wil zetten, niet terzijde schuiven. Hoe het moet uitpakken is niet aan wie de Bildung aanreikt, al zal die hopen toch enig resultaat te bereiken. Nu, blijkbaar is het alleen nog in de sport toegestaan jongeren af te peigeren, niet in de studiezaal, het auditorium of de klas. Dat vind ik alvast zorgwekkend.

Salve,

Bart Haers