milde subversie en milde despotie

Brieven

Aan de mensen die vol verwachting

Naar de pauskeuze uitkeken

En die morgen weer kritisch zullen uitblinken

Brugge, 14 maart 2013

THomas Mann herschreef een oude legende over een
bijzondere paus, misschien een aanzet om over
de wereldlijke en geestelijke orde na te denken.

Het is vreemd te zien hoe mensen die zich niet schromen alles wat met religie te maken heeft af te doen als onbeduidend, onzin zelfs nu plots wel met de keuze van de kardinalen bezig zijn. En is de keuze eenmaal gemaakt, dan komt men een heel programma van wat de man allemaal zal moeten doen, wordt er ook in zijn verleden gegraven.

De man leefde in het Argentinië van Videla leefde en ook in het Zuid-Amerika van Leonardo Boff maar men kan hem linken aan de verdwijning van medebroeders van de societas Jesu en dus kleeft er al, vermoedt men, een kleine smet aan zijn blazoen. Kan een mens op de gezegende leeftijd die de nieuwe Paus heeft smetteloos geleefd hebben, in welk ethisch kader dan ook? Ik dacht het niet. Heeft hij de visie van Boff, de bevrijdingstheologie gesteund? Hij leeft bescheiden zegt men, neemt in Buenes Aires de bus en kookt zijn potje zelf. Hij stond achter de armen en zou de regering een enkele keer uitgefoeterd hebben. Pleit dat voor hem? Heeft hij moed betoond? Ik zou het niet weten en het zal wel aan het licht komen.

Toen gisteren het bericht viel dat er witte rook te zien was geweest uit de schouw van de Sixtijnse Kapel komende, viel het nieuws weg. Er was rook en een voor de kijker tenenkrullende vertoning begon, op alle zenders. Geen enkele poging om het nieuws van de dag te brengen, bijvoorbeeld de discussie in het Vlaams Parlement over het voorstel van Geert Bourgeois met Europa afspraken te maken Roma uit te nodigen, als ze zich hier metterwoon vestigen ook te integreren, zoals overigens de EU zelf stipuleert in een richtlijn. Die is niet gericht op de Roma, maar alle burgers die binnen de EU migreren.

Het gaat in dat debat aan de ene kant om het recht op eigenheid, aan de andere kant tegen een homogene samenleving. Maar ook de wijze waarop men mensen uit de armoede en achterstelling wil voeren is aan de orde. Over menselijke waardigheid ging het in het Vlaams Parlement en die idee is sommigen vreemd, als ze de minister aanpakken omdat ze vinden dat de Roma niet hoeven te integreren, of omdat ze, zoals de Winter het stelt, niet te integreren vallen. Maar voor sommigen is de menselijke waardigheid een a priori gegeven iets, voor anderen betekent het dat men die kan veroveren, samen met vrijheid ergens toe bekwaam te zijn. Maar hierover dus niets in het journaal, hoewel er al discussie over geweest is op de pretbuis – enfin, de meeste mensen hebben nu vlakke televisies.

De pauskeuze is natuurlijk een bijzonder gebeuren en sinds de zomer van 1978 is het de vierde keer dat het college van kardinalen samenkwam om over de toekomst van de kerk te beslissen via de pauskeuze. In de VS zijn er al heel wat verkiezingen geweest, maar goed, de keuze van de paus is niet die van het (kerk-)volk, maar van een kleine groep uitverkorenen – door voorgaande pausen – die een primus inter pares kiezen, enfin, hij staat uiteindelijk boven hen, boven alles en iedereen. Het monarchale karakter van het pausdom is dus een eerste terechte steen des aanstoots. Zou de drager van het ambt minder heilig zijn als hij minder de chef boven alle chefs was?

Een van de bijzonderste boeken van Thomas Mann draagt de titel De uitverkorene, over een paus die een heel parcours had afgelegd, zo beschreven dat je beseft dat het om meer gaat dan het verhaal. Het gaat om een oude legende of een hagiografische farce.  Thomas Mann slaagde er in deze roman – als oude schrijver – in  via een oud verhaaltje iets van de menselijke conditie bloot te leggen. Hij wil laten zien dat mensen het ergste kunnen bedrijven, een oedipale relatie aangaan met zijn moeder, die ook de zus is van zijn vader. Maar het zijn handelingen waarin het bewustzijn van de fout eindelijk nauwelijks aan bod komt. Of liever, hij weet dat hij een kind uit zonde geboren is, zij weet dat zij met haar broer groot onheil had aangericht, want hij was ter boetedoening uiteraard op pelgrimage vertrokken en gestorven. De zoon, Grigors zal na het ontdekken van de nieuwe inbreuk op de goddelijke orde ook boetedoen, maar zonder wapens, gewoon, zo ver mogelijk afgelegen van de bewoonde wereld. Hoe hij overleefde? Als een mormeldier, bijna een metamorfose, zodat hij nauwelijks gevonden werd toen twee Romeinse senatoren naar hem  op zoek waren gegaan. Bij de visser vond men het tablet met de geschiedenis van Grigors en hoewel de visser dacht dat de zwerver-pelgrim al lang dood zou zijn, vond men op de rots dat mormeldier, dat nadat het de bijzondere aardmelk die het zeventien jaar lang gegeten vervangen was door een menselijk voedsel werd het mormeldier opnieuw een mens, een man en toen hij Rome binnenreed luidden de klokken, ze luidden al dagen en pas toen de paus zijn ambt opnam werd het stil. Hij werd een paus die wist te verbinden en te ontbinden, een paus die mensen schuld vergaf als hem dat juist leek, ook voor de ergste zonden en zo trok, toen de roep van heiligheid het hertogdom Vlaanderen bereikte, waar de moeder werkzaam was geworden in een leprozerie, die moeder naar Rome, niet na de nodige briefwisseling. Ook haar zonde werd haar vergeven.

Ik vind het verhaal, geschreven kort nadat men zich bewust was geworden dat mensen tot nog oneindig groter kwaad in staat is, systematisch uitmoorden van volkeren en mensen die niet passen in de gedroomde samenleving een interessante oefening om te beschrijven hoe mensen ongeweten bewust toch in de fout kunnen gaan, maar aan het einde komt er een figuur op de voorgrond die scherp afsteekt tegen de pausen van zijn tijd. Het ontbinden en verbinden was zijn grootse taak, van paus Gregorius.

Nog eens, het is niet zonder schroom dat ik aandacht besteedt aan het gebeuren dat een nieuwe paus aangetreden is. Heb ik als lauwe katholiek, niet eens dat, wel het recht iets te zeggen over het ambt en de Stellvertrer van Petrus – of zou het toch God dan wel Christus zijn die de paus vervangt? – en waartoe moet het dienen.

Men kan zeggen, zoals Voltaire, dat het best goed is dat mensen zoiets als het geloof hebben, terwijl antropologen erop kunnen wijzen dat in (oude) culturen een religie altijd aan de orde komt, soms meer, soms minder georganiseerd. Het geloof, kan men ook bedenken, is een persoonlijke aangelegenheid, de georganiseerde godsdienst is een publieke zaak. Het behoort niet tot de publieke zaak, maar interfereert er wel onvermijdelijk mee. Daarom heeft men met recht de scheiding van Kerk en staat, naast de scheiding der machten voorop gesteld, maar soms lijken de enen te geloven dat ze te weinig invloed hebben en anderen voeren aan dat de kerk en haar bedienaren te veel invloed op de besluitvorming uitoefenen. Dat iemand die een christelijk, lees rooms-katholieke  gedachtengoed onderscheidt en als leerkracht, arts, politicus actief is, kan ook niet helemaal onverschillig blijven als de burgerlijke overheid in zijn of haar ogen een foute richting uit gaat. Met andere woorden stellen dat de kerk helemaal geen invloed meer mag hebben op de samenleving en zo ook wel op de overheid mag men dan wel betreuren – sommigen doen dit luidkeels – maar het is maar zo dat die mensen in hun werkzaamheid zelf hun invloed uitoefenen.

Daarom koester ik enige schroom om te overdenken wat de paus voor deze tijd zou kunnen betekenen. Laat mij toe voorop te stellen dat er het ambt van de paus is als chef van een staat, maar aan de andere kant is hij ook een ambtsdrager in een bijzondere constellatie, namelijk als hoofd van de kerk die nu 1,2 miljard gelovigen telt, dus ook mensen zoals ik of zoals Marc Reynebeau.

Het vertrouwen in het instituut is de afgelopen decennia binnen kerkelijke kringen, vooral van leken ernstig ondergraven geworden. Ook heeft de kerk obstinaat de huwelijksmoraal verdedigd, die geen rekening hield of wilde houden met de evoluties inzake vruchtbaarheid noch met het feit dat kijk op seksuele geaardheid zich wijzigde. Men zegt dat deze man tegen homoseksualiteit zou zijn. Maar zoals Torfs al zegde, men moet dat obstinate hameren op deze punten achterwege laten. Gelukkig voegde Torfs eraan toe dat het debat over deze en andere kwesties best meer met grotere intellectuele rigueur gevoerd zou worden.

Wat mij betreft zullen we moeten afwachten wat deze paus zal aanzetten en hoe hij de bestuurlijke problemen van de kerk zal opvangen en van een oplossing voorzien. Maar ook zal het zaak blijken te zien hoe de anderen, de kardinalen van de Curie hem zullen steunen of tegenwerken. Nochtans zal niet enkel dat van belang blijken.

Misschien moet het gesprek met de leken maar eens gevoerd worden, zeker in Europa en dient men enkele instellingen, die door paus Paulus VI niet werden opgestart en nadien ook vergeten werden echt leven in te blazen. Het waren precies de instrumenten, bedoeld om de collegialiteit van (Aarts-)bisschoppen en paus te versterken in plaats van het primaat van het Vaticaan verder te cultiveren. Het is opvallend dat, excusez les mots, net heidense media en mensen die veraf staan van de kerk, die ook hun soms goedkope kritiek niet sparen die de afgelopen jaren dat primaatschap hebben gevoed, lijkt het mij.

Het zal dus niet werken als we naar het Vaticaan – maar ook andere machtscentra – blijven kijken alsof het een krabbenmand moet wezen, want dan komen we niet toe aan de beslissingen, aan de noodzakelijke discussie over wat er op het spel staat. Nu valt wat de kerk betreft moeilijker vast te stellen dan ik afgelopen weken hoorde wat er moet gebeuren. Okay, waarschijnlijk is de pauselijke curie, zoals elke curia (regis) een krabbenmand en zolang de top de ambities kan sturen en beheersen, zal er niet zo heel veel aan de hand zijn. Maar behalve het beleid op buitenlands vlak, waar de legioenen van de paus uitgespeeld worden, is het beleid van het Vaticaan voor een staat atypisch en dus gaat het ook om atypische problemen. De eenvoud van het verhaal verhindert eens te meer de heldere blijk. Maar om te weten wat er aan de hand is, moeten we beter weten hoe de mogelijkheden begrepen kunnen worden, opdat de zaak zou functioneren. Transparantie, maar ook een minder hiërarchische structuur en wellicht meer verantwoording. Maar toch is het een binnenkerkelijke zaak.

Nu, wie democratie eist in een instituut als de kerk, geeft een motie van wantrouwen af, maar als de hogere kerkelijke leiding zelf ook geen initiatieven neemt, zal die leiding de betrokkenheid van de leken verliezen, al lijkt dat al het geval te zijn. Nu is de kerk in wezen ook een administratief goed geolied systeem, waarin enkele zwaktes van mensen geneutraliseerd zijn geworden, zoals het celibaat dat het vervreemden van ambten via erfenis onmogelijk heeft gemaakt. Ook andere facetten van de administratieve en politieke cultuur zorgen ervoor dat het geheel goed onder controle is, maar van wie en waartoe? Ad majorem dei gloriam natuurlijk, maar wat dat voor leken en mensen buiten de kerk mag betekenen is helemaal een raadsel.

Het gaat erom de kerk als politieke instelling, op grond van machtsconflicten en een indrukwekkende administratie gedurende eeuwen een intellectueel monopolie had, dat vooral van binnenuit werd uitgehold. Alle ketters waren hoog opgeleide intellectuelen. Maar, zoals Rik Torfs al enkele keren aangaf, de kerk lijkt vandaag niet meer te beschikken over die intellectuele kracht om de boodschap te brengen. Niet omdat wij niet meer geloven, dus zou de kracht van de kerk afgenomen zijn, maar misschien ligt het eraan dat de oude religie geen weg gevonden heeft om zich tot de mensen van deze tijd te richten.

Maar helemaal waar is het niet want we hebben wel heel duidelijk behoefte aan rituelen, aan waarheid ook, aan zekerheid vooral. Dat de kerk van haar sokkel gevallen is en priesters nog moeilijk kunnen spreken over de dingen die er voor mensen toe doen, maar ook geen zekerheden meer te bieden hebben, die ze ooit zo gemakkelijk schenen uit de mouw te schudden, het blijft moeilijk te negeren. Wellicht was dat een deel van een plaatje, maar de zekerheid, waar het hier over gaat, was ook een wens van mensen.

Opvallend is dat oudere mensen vandaag zeggen dat ze zoveel wijs zijn gemaakt in hun jeugd. Vroeger had ik ook een gesprek met een lid van de orde van huidige paus, die me uitlegde dat de kerk zich vergiste als ze mensen aan de ene kant hel en vagevuur dreigde en aan de andere kant geen woorden wist of weet te vinden voor het goede van de dingen én vooral van mensen te zien. Het probleem blijkt te zijn dat de kerk en nogal wat priesters in een negatieve sfeer leefden, een bedreiging vanwege de moderniteit is er een deel van, de angst voor wanorde een andere.

Maar men kan toch ook niet voorbij aan de vaststelling dat er onder die priesters vaak mensen waren die met kunsten bezig waren of met filosofie en geschiedenis, waarbij opvalt dat sommigen door hun bisschop, ook wel door leken op een dwaalspoor werden gezet. Priesters waren en zijn bijzonder afhankelijk van hun hiërarchische oversten en het komt mij voor dat die niet altijd bereid waren hun ondergeschikten waardig te behandelen.

De noodzaak om die atmosfeer te wijzigen leek door het priestertekort opgelost te raken, maar het tegendeel blijkt het geval. Ook omdat veel leken voor priesters een bedreiging blijken omdat het verschil in kennis niet meer van die orde is dat er een verhouding van natuurlijke autoriteit in stand gehouden kan worden. Ook de discussies over de seksuele moraal hebben er het nodige toe bijgedragen.  

Moeten we vandaag nog veel verwachten van die leiding, van politieke of in dit geval religieuze leiding? Men lijkt aan de ene kant zeer gedreven om democratie te eisen, vrijheid maar tegelijk kan men de politiek en andere instanties, ook universiteiten en andere autoriteiten voortdurend achter de veren te willen zitten, omdat ze niet voldoende zouden doen. Wat dan wel? Veiligheid, vanwege de staat, zowel op straat als wat het pensioen betreft. En van de religieuze overheid… sommigen willen een leuk ritueel voor het huwelijk of een waardige uitvaartdienst, maar die priesters, bisschoppen, laat staan de paus mag iets zeggen dat ons zou kunnen mishagen. Zelfbeschikking, daar mag niemand tussen komen.

Nog een element ter overweging dat ik bij Sebastian Haffner vond, zij het in afgeleide orde: hoe meer macht iemand kan claimen, hoe belangrijker die lijkt, of het nu formele macht dan wel informeel prestige betreft. Vandaar dat tijdschriften graag uitpakken met de keuze voor de machtigste man, de machtigste vrouw, ondernemer… die uiteindelijk die macht of autoriteit bevestigen. Oh, we zijn nog de leidende filosoof vergeten.  Haffner merkte op dat hij als kind (geboren in 1907) – de aanvang van zijn Het verhaal van een Duitser – merkte dat hij en zijn vriendjes, maar ook ouderen steeds meer met lijstjes, genre Guiness Book of Records gingen spelen. Het grootste was het beste, de sterkste motor, de machtitgste man. Ik denk niet dat hij bedoelde dat dit automatisch tot fascisme moet leiden, maar zijn kijk op de mentaliteit kan wel van belang zijn om te begrijpen waarom mensen die statistische gegevens gaan hanteren in hun oordelen over de dingen en vooral de mensen een zekerheid en overzichtelijkheid te vinden die de moderne samenleving niet meer in de aanbieding had. Het is die fascinatie die mensen ook kan brengen tot een ongewild conformisme, omdat ze op de een of andere manier een van de jongens willen zijn.

Bismark kon vragen hoeveel legioenen de Paus dan wel niet heeft, hij heeft ondervonden dat hij door middel van zijn Kulturkampf   wel hard kon slaan, wetten kon uitvaardigen die de kerk en de betekenis van de kerkelijke rituelen volledig uitholden, zoals het verbod op het kerkelijk huwelijk, het opheffen van klooster- en andere orden, zoals in de eerste plaats de Jezuïeten, maar dat hij daarmee de strijd om de geesten niet kon winnen. Zijn streven een protestants Duitsland na te laten werd ook gefrustreerd door het feit dat in diezelfde jaren na 1870 de socialisten hun opwachting maakten en Bismark met de paus, Leo XIII een samenwerking moest zoeken tegen die nieuwe bedreiging. De macht van Bismark was dus niet zo dat hij ondanks de informele volmachten de Duitsers zomaar  tot gehoorzaamheid dwingen kon. De paus, Leo XIII kon uiteindelijk zelfs nog waardering van de IJzeren kanselier rekenen.

Maar wat Haffner en het verhaal over de Kulturkampf laten zien is dat de moderne samenleving mensen voortbracht die niet zomaar meer bereid waren om mee te lopen in het gareel. Noch kerkelijke leiders noch anderen hebben dit goed gezien. Ook kan men vaststellen dat mensen wel bereid kunnen zijn om voor een goede zaak te strijden, zoals precies die vroege socialisten, anarchisten en anderen, dat een dominee Ferdinand Domela Nieuwenhuis werkelijk iets wilde doen aan de armoede en het lot van de kleine luyden.

In die context, waarbij de moderniteit in vele facetten uiteen valt en mensen niet op alle terreinen even modern willen zijn, kunnen zijn, moeten wereldlijke en andere leiders soms werkelijk op de tast varen. Johannes-Paulus II was bij velen een geliefde paus, voor anderen was hij een bedreiging van hun wereldbeeld. De strijd tegen Leonardo Boff en de bevrijdingstheologie werd op het scherp van de snee gevoerd, maar geen van beide partijen kan naderhand beweren gewonnen te hebben. De kerk heeft de laatste decennia vooral een niet altijd even samenhangend geheel van een sociale leer, een mensbeeld voor het individu en een maatschappijbeeld zien stranden. Bovendien is de ruimte voor milde subversie, vanwege de gelovigen niet meer mogelijk geweest en veel leken bleken niet meer bereid energie te besteden aan enige vorm van milde subversie. Toch werd het duidelijk dat de priesters er ook niet toe geneigd waren een vorm van milde despotie voor lief te nemen: leiding geven, zonder het gezagsargument te laten gelden.

Maar het moet gezegd dat niet enkel pastoors graag roepen dat men niet moet discussiëren, want de dingen zijn helder en de waarheid duidelijk. Laten we eerlijk zijn, dat is soms het geval, maar nu men op zoek gaat hoe de metingen over donkere materie en donkere energie en de natuurwetten die Newton formuleerde opnieuw zal moeten bekijken, nu de kwantumfysica voor de leek niet meer zo helder is als de natuurwetten lieten veronderstellen, kan een mens zich afvragen of men nog wel een alles verklarende theorie kan komen, of het nu een wetenschappelijke dan wel een religieuze is.

De Paus, Franciscus zal zijn ding wel doen, denk ik dan. Wij zullen echter niet kunnen volstaan met toezien. Zoals gezegd, met moet niet pleiten voor democratie in de kerk, dat kan aan het einde van de rit het gevolg zijn van een nieuwe constellatie. Waar het op aan zal komen, hoop ik, is dat men de discussie over de rol van leken, van priesters zal voeren en de milde subversie die Jan Dumon bepleit, een kans zal geven. Bang zijn macht te verliezen als het instituut wankelt is een beetje gek, maar men moet ook nog iets te vertellen hebben. Dus is het ook zaak intellectuele rigueur aan de dag te leggen en opnieuw te gaan naar een god die niet enkel transcendent is, maar ook, zoals Benedictus XVI in Regensburg bepleitte een argumentatie te bieden heeft, dat wil zeggen dat dingen die men aandraagt ook rationeel te beargumenteren zijn. Mildheid tot slot ten aanzien van mensen die niet leven volgens de normen, gescheiden mensen of mensen die in morele wanorde leven, zoals de Jezuïeten ons dat leerden, geen gedoe over de onmogelijke distinctie dat men homoseksueel mag zijn maar de daad niet mag verrichten. Het wordt dus schaven aan het mensbeeld, aan het gezagsmodel en aan enkele obsolete inzichten. Maar toch, voor hen die buiten de kerk eisen stellen aan de kerk, aan de paus, mag gezegd worden dat hun eisen daarom niet redelijk zijn, omdat ze er niet voor gaan binnen het instituut die verwachtingen ook te verwoorden en te presenteren.

Het zal niet van de Paus afhangen of de kerk, niet: zijn kerk, helemaal zal verdwijnen. Ecclesia betekent toch verzameling van mensen die samen een gemeenschap willen vormen. Daar heeft de kerk niet altijd blijk van gegeven, maar soms waren er moedige mensen onder. Ook onder de leken. Wie het dus wil hebben over mensen van goede wil, zal daar zelf het zijne toe moeten bijdragen. Maar nog eens, als randkerkelijke ben ik niet het best geplaatst dit alles te berde brengen.

Vale,

Bart Haers