Charme van de bijzaken

 Reflectie

De duivel in de details

Hoe het grote kader en de ervaren

Werkelijkheid bij elkaar houden

Behalve dat Theo Van Rysselberghe hier met
licht en schaduw heel wat details uitwerkt, valt
bij zo een schilderij het verschil tussen het centrale
beeld en de details maar moeilijk aan te geven, want
zonder die details blijft er van het naakt weinig
uitgaan. 

Het denken over maatregelen in deze weelderig van regelgeving voorziene wereld laat vaak niet toe de grote doelstellingen van een beleidspersoon te koppelen aan concrete beleidsdaden. Kamerstukken waarbij wetgeving wordt geamendeerd zijn vaak onleesbaar, omdat de bestaande wet om redenen van papierbesparing niet helemaal herdrukt worden. Pas later blijkt dan wel eens dat er een probleem opduikt zoals het onverhoeds opheffen van een regeling voor chronische patiënten. Dan gaan de media ermee aan de slag, maar het is wel het centrale probleem van onze samenleving : een te omslachtige en zeer verfijnde regelgeving. Daarover schreef ik al in mijn stuk over politieke boeken, maar er zijn wel meer redenen om over de toestand na te denken.  Vooral lijkt het mij van belang in een wereld waar in bijna alle domeinen een fijnmazige benadering bestaat de gedachte van een politicus, jurist, ondernemer nooit verder komt dan een algemene benadering. Dat heeft zo wel gevolgen voor het debat, omdat een flink deel van de werkelijkheid achter het scherm van aannames verstopt blijft, waar we verder niet over spreken.

Want het punt is natuurlijk dat het grote kader ons vrij snel duidelijk worden kan, maar dat we dan vaak nog geen idee hebben van de fijnere details van het verhaal, waardoor we hoe dan ook nog verloren lopen. Het grote kader? Het zou aan de ene kant het narratief kunnen zijn dat het volk, dat mensen met elkaar delen, maar het kan evengoed het verhaal zijn dat via media aan mensen wordt aangereikt. Het beeld van de late 19^de eeuw in Vlaanderen kan in meerdere opzichten gelden als typevoorbeeld, want aan de ene kant zien we de periode gepersonifieerd in de figuur van priester Daens, aan de andere kant is het de tijd van het wilde kapitalisme, waarover Karel van de Woestijne wel eens schrijft – voor de goede orde, de late 19^de eeuw duurt inderdaad ongeveer tot de wereldtentoonstelling van 1913. Een derde icoon van die periode vormen de affiches van het kusttoerisme in Oostende en uiteraard is het de periode van de grote wetenschappelijke vooruitgang. Philip Blom heeft de periode beschreven voor Europa, met voorbij gaan aan de Nederlanden, België en Nederland dus. Maar ook hij stootte op zeer tegengestelde evoluties en attitudes en dus blijft het de vraag of we die periode zomaar in een oogopslag kunnen overzien. Voor ons is het gemakkelijk te spreken over de armoede van de arbeiders in Aalst en ver daarbuiten, maar hoe het werkelijk was, hoe geleidelijk verbeteringen aangebracht werden aan de arbeidsverhoudingen en arbeidsomstandigheden, blijft in het verhaal van Daens vaak onbesproken. Dat sommige arbeiders geleidelijk een beter leven opbouwden en andere in drankmisbruik vervielen, vormt op zich een nuance die de aandacht meer dan waard is, maar in het grote kader blijft het buiten beeld.

We kiezen voor dit voorbeeld omdat we ongeveer weten hoe het grote verhaal nog steeds functioneert, maar tegelijk hebben we een redelijk zicht op een aantal details, die het verhaal grondiger verstoren dan men zou denken. Voor deze tijd geldt dat in feite ook, binnen België, Europees en zelfs mondiaal dat onze beeldvorming, de beeldvorming die we aangereikt krijgen, vaak de toets van de kritiek niet kan weerstaan. Daarom zou het nuttig dat er meerdere stemmen klinken, die van tijd tot tijd het overheersende verhaal doorprikt. Maar tegelijk merkt men dat dit niet altijd ernstig gebeurt, want kritische analyse lijkt wel eens toevallig te leiden tot bepaalde overtuigingen, die zichzelf moreel hoogstaander vinden dan andere.

De verschillende bewegingen van revolterende burgers in Frankrijk blijft op dat vlak heel interessant. Ze waren verscheiden, want de ene waren gericht tegen het homohuwelijk, andere tegen de verhoging van de accijnzen en nog andere tegen de kilometervergoeding voor vrachtwagens. Iedereen had wel iets om tegen te protesteren maar uiteindelijk leek het wettelijk gezag te zegevieren. Al zal dat nog moeten blijken bij de komende (Europese) verkiezingen, want het volk herkent zich meer in het nieuwe Front Nationale dan in de regeringsbekwame partijen, al valt dan nog te bezien hoe dat zal uitpakken. Ook hier zien we een dubbele framing, namelijk van de gedachte dat sommige partijen tot regeringsverantwoordelijkheid bekwaam mogen worden geacht en andere die.. dat niet zouden wezen. Natuurlijk, wie het establishment uitdaagt zal niet gauw de taal van de elite spreken, tenzij men zelf een elite vormt, wat in de afgelopen eeuwen vaak genoeg voorgekomen was en is en vaak met redelijk succes. Het UK dat na de Glorious Revolution vorm kreeg, werd nog altijd door een elite bestuurd, maar er kwamen nieuwe leidinggevende figuren aan de oppervlakte die men niet had verwacht, Schotten die als ingenieur, arts of jurist een plek vonden in de nieuwe samenleving die zich vormde. Toch zal men dat facet van de Britse geschiedenis niet zo gauw merken, want men situeert de Schotten vooral in Schotland. En Edmund Burke was een Ier. Alleen kijken naar details, of liever, dit soort details opmerken laat toe te zien hoe het gegaan zou kunnen zijn. Great Brittania, rules the waves… met een Schot aan het roer?

Encyclopedieën bieden mogelijkheden, maar men zal meer succes oogsten, meer details als men bereid is binnen een bepaald domein, neem nu de Industriële Revolutie in het UK of de verovering van het Empire beschikbare werken te bekijken. Het geldt overigens ook voor andere gebieden, want wie naar Vlaanderen kijkt en volstaat met de hongercrisis van 1845 tot 1848 – met lang aanslepende gevolgen, volgens sommige historici – en dus de al genoemde Priester Daens en het Daensisme in kaart te brengen, zal toch moeten uitleggen waarom men in Gent de textielindustrie uit de stad heeft moeten verdrijven met het oog op het cultiveren van een stralend verleden, maar ook waarom die gordel van eertijds nieuwe woningen tot vandaag de toegangen tot de stad bepalen, de zogenaamde negentiende-eeuwse gordel, al kan men wel een verschil opmerken, want de ene wijk is beter gesitueerd en daar zien we duurdere woningen dan elders. Ook hier spelen de details hun belang uit.

Kan men dat ook niet vaststellen als het om het rationalisme gaat. Vandaag zijn er dames en heren die er zich op laten voorstaan een wetenschappelijk én rationalistisch wereldbeeld aan te hangen, terwijl het mij lange tijd leek dat er geen andere mogelijkheid was in Europa en dat we dus niet hoefden te zeuren over materialisme, rationalisme, determinisme, want in min of meerdere mate deelde ieder (hoog-)geschoolde die visie wel. Meer nog, de generatie van Mei ’68 ten onzent was zeer gekant tegen wat zij de uitwassen noemden van dat wetenschappelijke wereldbeeld. Vandaag vergen de begrippen meer uitleg en kan men zich buigen over het beeld dat de moderne beeld van de materie dat de natuurwetenschappen hebben opgeleverd want dat blijkt dat het begrip causale relatie dat aan de alle materie ten grondslag zou liggen minder evident is, want er is de hele discussie over het standaardmodel van de deeltjesfysica, waarbij men recent het Higgs-Englert-Broutdeeltje heeft kunnen waarnemen, maar waarmee nog niet alles gezegd zou zijn. Natuurlijk heeft causaliteit een groot belang, alleen, zo blijkt, kunnen we die aanleidingen, katalysatoren, oorzaken en gevolgen niet altijd goed onderscheiden. Wat oorzaak of correlatie is dan wel andere mogelijke verhoudingen heeft tot een waargenomen fenomeen, het lijkt niet altijd eenvoudig een en ander goed vast te leggen.

Bedenken we even dat Europa in 1989 niet geconfronteerd was geworden met de val van de muur en een paar jaar later met de val van Sovjet-Unie, hoe was de geschiedenis in Europa dan verder verlopen? De oefening valt niet te maken omdat precies die onverwachte gebeurtenissen zich voordeden, want slechts enkele gewezen marxisten, die in New York het neoconservatisme vorm gaven, zagen in het gebeuren niets anders dan het zich voltrekken van wat voorzegd was, namelijk dat het communisme niet werkbaar was. Opvallend was dan ook dat in de VS en Europa net dan het neoliberalisme opgang maakte (rond 1990 dus) en dat dit naarstig werd opgepikt in de voormalige landen van het Warschaupact waarbij men enkele tussenstations al te gemakkelijk voorbij raasde. Tegelijk bleek het moeilijk een zekere politieke stabiliteit te bereiken, maar goed, de overgang van het ene politieke naar het andere politieke systeem vergt meer dan het verhangen van de bordjes. Totalitarisme achter zich laten, vergt meer dan zich bekennen tot democratie, maar in het Westen hebben we ons te vaak met – het is niet anders – details als verkiezingen en vrijheid van opinie in formele zin bezig gehouden. Nu in Hongarije een nogal ongemakkelijke situatie is ontstaan waar Fidesz van een liberale naar een maar nationalistische koers is geëvolueerd ziet men dat vormen van beïnvloeding in het informele circuit, het functioneren van het recht hebben veel grotere betekenis dan men doorgaans aanneemt. Wat details zijn, wat bijzaken lijken te zijn, blijkt voor de betrokkenen vaak al of niet terecht hoofdzaken.

Verschillende perspectieven leveren dus vaak andere benaderingen op en het is van belang het perspectief van de andere minstens te erkennen, zeker in een democratie. De kwestie kan moeilijker zijn dan we denken omdat we dan eigen heilige huisjes terzijde moeten laten. Maar het betekent niet dat we vervolgens niet onze eigen visie op tafel zouden mogen leggen. Vandaag merken we dat wie problemen heeft met adoptie door homo-koppels het moeilijk ligt. Men merkt dat de discussie gevoerd wordt vanuit het perspectief voor het persoonlijke geluk. Opvallend is wel dat als een Brigitte Barjot bij On n’est pas couché komt spreken over haar engagement tegen “le mariage pour tous” ondanks haar pogingen zich in de Franse traditie van de “Etat Laïque” in te schrijven, haar positie aan conservativisme en katholicisme, zeg maar het Front National wordt gekoppeld en haar visie daarom afgedaan wordt als misplaatst, of net niet. En in een discussie over de emancipatie van homo’s in onze samenleving sprak Trio met drie onderzoekers, waarbij iemand aandroeg dat het begrip homofobie niet geheel gepast is, omdat een fobie nu eenmaal een menselijke reactie kan zijn, maar als het zover gaat dat iemand geweld gaat plegen tegen homo’s, tja, dan is er meer aan de hand en moet de rechter oordelen.

Opvallend is dat sommige perspectieven wel en andere niet ernstig genomen worden, ook al kan het nog zo zijn dat ze rationeel van een twijfelachtig allooi zijn. Ik vind het ook gek dat mensen kiezen voor een Intelligent Design als verklaring van het leven zoals het is, terwijl, denk ik, Darwin en anderen betere verklaringsmodellen aan de orde hebben gesteld. Dat men tegelijk van de evolutietheorie een soort dogma heeft gemaakt, blijft mij verbazen. Want men kan het bevattelijk voorstellen, zodat mensen begrijpen dat het een best boeiend en aantrekkelijk perspectief biedt dat ook nog eens wetenschappelijk goed met bewijzen is onderbouwd. Maar vaak denk ik dat de mensen die de evolutietheorie te pas en te onpas op tafel gooien, er verder geen idee van hebben hoe het verhaal overtuigend te presenteren. Want ook wetenschappelijke theorie is uiteindelijk een (mooi) verhaal dat met de nodige zin voor details en tegenargumenten moet brengen. Tegelijk blijft dan de vraag hoe mensen aanvaarden dat niet iedereen die wetenschappelijke kennis accepteert. Voor sommigen onder ons is het nonsens, maar tegelijk pleiten zij wel voor verdraagzaamheid en dat blijkt een moeilijk punt.

Hoofd- en bijzaken onderscheiden, het maakt deel uit van het leerproces, maar in mijn reflectie over het politieke boek heb ik al aangegeven dat een politicus, maar in wezen eenieder die iets te vertellen heeft, professoren, zelfs schrijvers, vaak hun eigen rangorde hanteren en soms vergeten dat het beoogde publiek die rangorde niet per se aanvaardt. Sinds vorige week de Krimcrisis zich aftekende, hoorde men dat de Russen op de Krim steeds weer vertelden en vertellen dat die lui in Kiev toch maar fascisten en ultranationalisten zijn. Dat tweede is al bizar, want de Russen blijken zelf niet vies van enig nationalisme. Maar het verwijt van fascisme blijft interessant genoeg, want het heeft te maken met “De grote Vaderlandse Oorlog” van 1941 tot 1945 en waarbij Oekraïners de oprukkende Duitsers verwelkomden als bevrijders en soms dienst namen, meewerkten aan de vervolging van volkscommissarissen en Joden. Dat is een trieste geschiedenis, vanzelfsprekend, maar men mag niet vergeten dat Oekraïne zich onder de Tsaar en zeker onder de communistische bestuurders een bezet land voelden en ook nog eens de grote hongersnood van 1930-1931 hadden meegemaakt, om nog te zwijgen van de vervolging van de Koelakken. Het verwijt van Fascisme lijkt daadoor gewettigd, maar  miskent volkomen een aantal details uit een verder liggend verleden waar Russen ook niet altijd zo goede herinneringen aan overhouden.

Maar het grote probleem dezer dagen is dat wij de geschiedenis van Europa niet kunnen of willen bevatten, want we weten niet de geschiedenis van Slovenië, Roemenië of Letland goed in te vullen. Het lijken voor ons bijzaken, maar de geschiedenis van Tsjecho-Slowakije en Tsjechië vandaag, is voor Europees beleid van belang, want er was de verwevenheid in de geschiedenis van de Habsburgse landen, waarbij Tsjechië in de late negentiende eeuw een snelle industriële revolutie kende en in 1938 voor Hitler zeer gegeerd was omwille van de uraniummijnen en vooral de Skodafabrieken, het wapenarsenaal van Europa, om nog te zwijgen van de Praagse Lente en andere facetten die samen het collectieve geheugen vormen. Die bepalen mee de houding van de Tsjechen ten opzichte van Brussel, maar men blijkt er in Brussel wel eens blind voor. Nog eens, voor ons zijn dat geen hoofdzaken, maar om toch eens Hegeliaans uit de hoek te komen: Tout se tient”; alles houdt verband met alles en de juiste lezing vergt veel aandacht en zorgvuldig onderzoek van de onderscheiden elementen. Het verloop van (actuele) gebeurtenissen als een proces zien dat geheel logisch zou te reconstrueren zijn, lukt niet altijd als men onvoldoende gegevens in ogenschouw neemt en inderdaad niet goed weet te onderscheiden wat hoofd- en bijzaken zijn. En dan zal men beseffen dat er ook altijd nog een andere lezing mogelijk is.

In de debatten die voorafgaan aan verkiezingen heeft elk zijn eigen lezing, maar neem nu het begrip duurzaamheid. Niemand zal ontkennen dat we duurzamer met grondstoffen en voedingsproducten zullen moeten omgaan, met de ruimte ook, maar tegelijk is het niet zo dat elke oplossing altijd een goede balans oplevert, want de discussie over de ecodiesel heeft geleerd dat we door het gebruik van ethanol in Europa of de VSA tot gevolg had dat in Brazilië en Indonesië het regenwoud het zwaar te verduren kreeg. De balans werd volgens sommigen niet vooraf gemaakt, maar het woud herstellen blijkt ook niet zo snel te lukken.

Tot slot, de duivel zit vaak in over het geziene details, omdat men een zekere bedrijfsblindheid moeilijk kan ontlopen. Het eigen gelijk op grond van eigen kennis valt moeilijk te weerleggen. En net daarom zou het nuttig zijn dat politici en experten voor een breder publiek hun visie zouden uitwerken. In Nederland is men bezig de zorg toe te schuiven aan de gemeenten, waarbij men de verworven autonomie van personen in feite gewoon terzijde schuift, omwille van budgettaire noden. Men weet dat mensen voor elkaar zorg opnemen, maar men kan dit niet van overheidswege afdwingen zoals de Nederlandse liberalen van VVD op de voorgrond schuiven. Gelukkig weet D’66 beter, denkt een mens dan, maar wat vooral opvalt is dat de inconsistenties niet in de hoofdlijnen zitten, maar precies in de details en die worden niet altijd evengoed overdacht. Vandaar dat een politiek debat soms, vaak pietluttig overkomt: men wil niet gewezen worden op de eigen innerlijke tegenspraak.

Bart Haers