Welk een kleine gedachte kan een heel leven vullen

Brief

aan Bert Keizer over

Levenskunst

Brugge, 5 september 2014

Geachte heer Bert Keizer,

Een best interessant tijdschrift

Ik las al meer werk van u en ook uw stukjes in Filosofiemagazine las ik al vaker en met een zekere monkellach. Maar nu heeft u het alweer over dat ene punt, dat we te gemakkelijk over levenskunst spreken. U heeft de boeken die het ons aanpraten hoe we het moeten doen niet en ook daar kan ik u volgen. Het leven van anderen willen sturen, heeft iets paternalistisch. Toch schrijft u ook over de vraag hoe we kunnen leven en zelfs sterven, maar inderdaad, u weigert ons te zeggen dat we het zus dan wel zo horen te doen. Hoe heurt het nu echt? Alleen voorbeelden kunnen ons wel eens inspireren.

Er zijn afspraken, we denken na over wat medisch kan en niet kan, maar ergens onderweg nemen artsen, patiënten en anderen beslissingen, die leven en dood behelzen, gezondheid en soms een inbreuk op de integriteit betekenen maar ook verder leven betekenen kan, soms in een andere modus, maar dan helpen boeken met welwillende adviezen wellicht niet, lijken ze meer dan de lezer denkt op orakelspreuken of erger nog, horoscopen.

En toch mogen we de mogelijkheid van levenskunst niet om die reden afwijzen, want vallen er dan echt geen mensen te observeren die in onze visie wel degelijk bijzonder zijn, net omdat de omstandigheden hen niet klein kregen. Het punt is dat we aan de ene kant hoog oplopen met autonomie, maar ons tegelijk van alles laten aanpraten, ook recepten voor het gelukkige leven. We weten ook zeer goed dat we de banaliteit van het leven moeten afwijzen, groots en meeslepend moeten leven, maar ontgoocheld zijn als het maar "dat" is. Omdat we, zoals die jongedame zegt dat we dan wel kunnen proberen de 8 wereldwonderen ter plaatse gaan bekijken, de big five safarigewijs opzoeken en de Marianentrog - of duiken bij de Maladiven als goede tweede - in moeten duiken, maar achteraf niet goed weten wat er mee aan kunnen vangen.

U heeft gelijk als u zich wantrouwig afvraagt wat we met dergelijke recepten voor het goede leven aanmoeten, of liever, misschien wil u daar wel voor gaan, voor het goede leven, maar het gelukkige, perfecte leven, daar gaat u niet voor, net zomin als ik. Maar het misverstand ligt besloten in de idee dat kunst met perfectie te maken heeft, terwijl bij kunst wel degelijk het kunnen vaak tot het uiterste wordt opgedreven, of het nu om schilderkunst, muziek of taal gaat, maar tegelijk, de creatieve daad, de schepping kan niet ontroeren, raken als ze perfect is, wel als ze een gelukkige combinatie is van kunnen, uitzonderlijk kunnen en tegelijk de omstandigheden, de mogelijkheden voor iets eigens en incidenteels te gebruiken. Zo is het, denk ik ook met levenskunst gesteld: het gaat om aanraken en loslaten, om de juiste druk van de vingers op de snaar of de boogvoering, maar het resultaat is altijd, hoe men het ook draait of keert, altijd anders. Wie de Jupiter van Wolfgang Amadeus Mozart hoort uitgevoerd worden via de cd of de radio en alleen die uitvoering van Sint-Martins-in-the-fields, of de Wiener Philharmoniker met Claudio Abado kan vervolgens in het Concertgebouw een paar andere accenten hoort leggen: de orchesten zijn uitstekend, de dirigenten kennen hun stiel, kunst en heten te terecht maestri. Alleen, die ene uitvoering kan ontgoochelen of net overweldigend uitpakken. En dat hangt niet enkel van het orkest en de dirigtent af, maar ook van de luisteraar, het publiek.

De idee dat we het leven in een mal kunnen gieten, dat reizen, goed eten in de betere restaurants en het bezoeken van uitgelezen kunstgalerijen, leven in een salon, een drawing room getekend door deze of gene designer, dat alles om zichzelf te bewijzen en bezoekers te imponeren, het kan boeiend zijn, aangenaam en inspannend, spannend zelfs, maar wat als het uitloopt op het ontberen van die kleine vlam die het eigen leven verlichten kan en dat van anderen. Ontevredenheid met het resultaat loert om de hoek en laat vermoeden dat het toch niet volgens het boekje verloopt. Nu is de mens niet gericht op tevredenheid, heeft men onze generatie geleerd en de latere generaties blijken nog meer op perfectie gericht, terwijl dat gemakkelijk in banaliteit en angstdromen kan verkeren.

Daarom begrijp ik waarom u dat meisje hoog acht, dat u meent dat ze terecht begrijpt dat het niet veel zin heeft nog eens een ultieme bunjeesprong te doen van de Pont du Gard of anders met een jacht van Kaap de Goede Hoop naar Rio de Janeiro te zeilen... dat alles lijkt haar dus banaal, terwijl ze het leven zelf nog even wil proeven, zolang als het kan, want ze weet nu dat er geen genezing mogelijk is. Alleen, wij vragen ons af hoe we met de banaliteit van het leven genoegen kunnen nemen. "Wij"? Juist, als we interviews lezen met bekende en andere mensen, dan verneem je telkens dat we geen genoegen mogen nemen met huisje en tuintje, vrouwtje of mannetje en dan nog eens, verrassend genoeg, twee perfecte kindjes. Maar het banale is wat zich aandient en het is hoe we het zelf vorm geven, dat het leven best leefbaar maakt.

Men kan natuurlijk groots en meeslepend leven en de eigen directe noden negeren, zich voorbij lopen als het om de dagelijkse voeding gaat of de normale lichaamsverzorging en wat al niet meer. Maar het leven moet geleefd worden en dat is altijd moeilijk dat los te zien van de omstandigheden, de contingente aspecten van een bestaan, zoals ziekte, mogelijke handicaps of andere zaken die zich mogen aandienen. Maar ook talenten spelen een rol.

In die zin kan men het succes van sommigen, een industrieel, een geleerde of sportman, kunstenaars,  alles m/v, best met enige afgunst bejegenen, als inspiratiebron, maar een verzengende afgunst die ertoe leidt dat men alleen tot autodestructie komt, kan men moeilijk wijs noemen. Zoals Martha Nussbaum schrijft in haar werk, over politiek en emoties, is het nuttig te begrijpen dat wie succesvolle mensen, alvast zeer willekeurig de hemel in prijst en andere net negeert, kan leiden tot zowel gezonde vormen van concurrentie, competentie en de inzet van mensen voor een bepaalde prestatie best wel in het licht stellen. Maar tegelijk moet men er oog voor hebben dat mensen in Suburbia, mensen die in hun stille wijk leven, maar op de een of andere manier een leven leiden waar ze vrede mee hebben, terwijl men dag na dag verneemt hoe banaal het wel niet is. Alleen, zij die het banaal vinden hebben er geen weet van deze zich vele uren per week uitslooft om kinderen judo bij te brengen of anders juist zelf een niet onverdienstelijk dichter is, maar helaas niet opgemerkt is geworden door het Poëziecentrum. Banaliteit, het getuigt niet van generositeit anderen daarop af te rekenen.

Levenskunst heeft dan wellicht hiermee te maken dat het in onze mogelijkheden ligt onze persoonlijke levenssfeer vorm te geven, wat niet enkel betekent dat we voor het eigen ego zorgen, maar ook het leven van anderen. Dit heeft denk ik niets te maken met de tegenstelling tussen egoïsme en altruïsme, want die tegenstelling is in meerdere opzichten artificieel, want de welstellende zakenman zal er veel voor over hebben zijn naast goed te verzorgen, niet enkel het eigen gezin, maar ook al wie hem of haar nabij komt. Maar ook mensen die we notoir als kwalijke geesten beschouwen, zoals een Adolf Eichmann want ook die was een bezorgde huisvader en ook Albert Speer was als familieman wel bijzonder... om nog te zwijgen van Charles de Gaulle die zijn gehandicapte dochter koesterde.

Dat laatste was wellicht een vorm van levenskunst, maar men kan niet vergeten dat hij zijn zoon, die in WO II op het slagveld bezig was, geen bijzonder succes gunde, omdat hij bang was zich aan een vorm van favoritisme bloot te stellen. Anderen benoemen zoon of dochter in leuke sinecures, zo niet Charles de Gaulle. Men kan hem streng en ascetisch noemen, want zo stond hij voor zichzelf in het leven, maar anderen mochten - op eigen verdienste - best genieten van het leven.

Met dat alles wil ik graag besluiten, dokter Bert Keizer, dat ik uw afwijzing van boeken die met heldere principes, liefst op grond allicht van wetenschappelijke bevindingen eenvoudige krachtlijnen uittekenen voor een gelukkig leven, voor een perfect leven. Terecht maakt u er melding van dat die jongedame best met haar leven door wil gaan, zolang het kan, zonder te talen naar het exceptionele maar precies in het gewone haar gading vinden. Ach, hoor ik hier en daar al iemand morren, hoe weemakend en hoe troosteloos moet die Bert Keizer niet in het leven staan? Maar u weet hoe druk het kan zijn om het ziekbed en dat het leven vormen kan aannemen die we zelf niet altijd voor mogelijk houden. Daarom zouden we opnieuw kunnen kijken naar dat wat altijd weer zo precieus blijkt: vreugde in de arbeid, beroepstrots, ook vanwege de huismoeder of de mensen van de plantsoendienst. Neerbuigend daarop neerkijken kan altijd nog, maar zo een huismoeder die ten allen tijde aanspreekbaar is, die haar vrije uren weet te vullen met lectuur, met deelnemen aan lezingen en wat al niet meer, maar tegelijk best gelukkig is dat ze haar kinderen kan laten opgroeien en tijdig kan loslaten. Het is inderdaad een kunst, denk ik, maar er bestaan geen recepten voor. Alleen, we weten hoe filosofen tegenover het inicidentele van ons dagelijkse bestaan aankijken. A la recherche du temps perdu, kan ik mij inderdaad wel eens vermeien in herinneringen en tegelijk, al denkende begrijpen dat het mooi was maar dat het nu anders is. Nu, wat we absoluut niet aanvaarden, lijkt het wel, is de acceptatie van het leven en indien nodig de finale exit. Daarom moet ik u wel danken voor uw stukje in Filosofie Magazine.

Misschien moet ik wel eindigen met een stukje tekst van Richard Powers, waarin hij beschrijft hoe een muziekstuk draait rond een vraag:

Welke kleine gedachte kan een heel leven vullen?

Vale,

Bart Haers