Nadenken over nationalisme

Dezer Dagen

Caledonia, Catalunya en Vlaanderen

Pedro Jota Ramirez, oprichter van de Spaanse krant,
El Mundo, waar hij  aan de deur werd
gezet omdat hij zich aan Paresia bezondigde, de moed
had te spreken naar waarheid. Hij had artikelen geschreven
over GAL, dat probeerde met niet acceptabele
middelen de ETA uit te schakelen. Bij El Mundo
moest hij opstappen omdat hij ook daar
de verkeerde tenen hard raakte. 

Sinds aan het eind van WO I het zelfbeschikkingsrecht der volkeren in een aantal verdragen werd vastgelegd, al verliep de applicatie nogal nonchalant, hebben we in Europa een veelheid van landen zien ontstaan die min of meer samenvielen met wat men naties noemde en noemen kan. Aan de andere kant, de Ierse kwestie werd nooit echt goed opgelost door de Britten, terwijl de Hongaren zelf een van de dupes waren van het nieuwe adagium. Spanje werd niet geraakt door de oorlog en dus ook niet door de principes die aan de vredesverdragen van 1919 hun specifieke karakter gaven. Aan de andere kant zien we dat Tomas Masaryk er tijdens de oorlog in was geslaagd voor Tsjechië en Slowakije een staat te maken, die in de nasleep van de fluwelen revolutie tot een fluwelen scheiding heeft geleid, zodat we ons kunnen afvragen hoe constructief de politiek van Clémenceau dan wel was. Nu, Tsjecho-Slowakije heeft onder Masaryk een boeiende ontwikkeling gekend, die vandaag zo goed als vergeten is, maar de politiek van Edvard Benes tijdens en na WO II heeft de Tsjechen en Slowaken 50 jaar ellende bezorgd. Maar we verwijzen naar deze politieke ontwikkelingen omdat in Europa niet enkel het nationalisme van de Catalanen of de Schotten aan de orde was en is, maar ook omdat de Vlaamse Beweging uit andere institutionele achtergronden voort is gekomen. Dat lijkt me ook de kern van het misverstand dat nationalisme nefast kan uitpakken. Om nog te zwijgen van het feit dat nationalisme en imperialisme moeilijk te rijmen vallen, terwijl men beide ingesteldheden steeds op één lijn pleegt te situeren.

Nu verneem ik wel eens dat de Catalanen menen dat Christoffel Columbus van huize uit een Catalaan en geen Genuees zou zijn geweest. Ook Miguel de Cervantes, geboren in Alcala de Henares, zou in feite uit Catalonië gekomen zijn. Maar goed, voor de Schotten geldt dat ze vanzelfsprekend op mensen als Flemming, de ontdekker van de penicilline of Adam Smith, een van de grondleggers van het wetenschappelijk economisch denken trots kunnen zijn, al lijkt me dat altijd wat vreemd. Nu goed, wij hebben Simon Stevin en ... het hangt af van het perspectief wie we als Vaandeldragers voor het karretje van onze identiteit spannen.

Sommigen vragen zich af en vragen het ook mij waarom we zo altijd weer op dat Vlaamse gefixeerd lijken, maar ook hier stelt zich het probleem van het perspectief en van de wijze waarop we een en ander in een verhaal weten samen te brengen. Het probleem is dat sommigen het nationalisme even verantwoordelijk achten voor alle onheil in onze geschiedenis als... de kerk, het geloof, het katholicisme, maar het waren liberalen die als eerste de kat de bel aanbonden en vonden dat het jonge België van 1830 niet zomaar eenzijdig het Frans als taal van de publieke ruimte kon opleggen. Tot 1914-1916 bleef die evolutie buiten het politieke domein, maar ging het om taalbeweging en culturele ontwikkelingen. Maar door de afwijzende, minstens afwachtende houding van koning Albert I ten aanzien van de vraag van Frans van Cauwelaert en anderen om een Nederlandstalige universiteit op te richten in Gent en omwille van de ervaringen van de geschoolde militairen aan het front, Nederlandse geschoolde militairen die in botsing konden komen met beroepsmilitairen van de oude stempel, die geloofden dat alleen in het Frans goed de orde gehouden kon worden, kreeg de Vlaamse beweging daar een politieke lading die men niet negeren kan.

Het activisme kwam dan weer voort uit de situatie in het bezette gebied en dan vooral in Gent. De Flamenpolitik heeft handig ingespeeld op het bestaande ressentiment, maar als men het goed bekijkt wie er in de groep zat die we kennen als Jong- Vlaanderen, dan valt op dat die al voor 4 augustus 1914 vrij harde standpunten innamen. Ook het activisme kan men niet negeren, al kan men het ook niet als de meest glorieuze bladzijde uit onze geschiedenis beschouwen. Maar dat kan niet het doel van zijn goede geschiedschrijving, namelijk alleen oog hebben voor de briljante en schitterende aspecten van de eigen cultuur en de rest in vergetelheid laten wegdeemsteren.

In deze optiek verneem ik dat in Calatonië een grote zelfgenoegzaamheid zou leven en dat de Catalanen zich als de Duitsers van Spanje beschouwen, noeste werkers, die altijd weer superieur zijn aan de Galiciërs, de Andalusiërs of de Madrilenen. Laat duidelijk zijn dat zo een nationalisme in Vlaanderen wel eens de kop heeft opgestoken, maar dat het tegelijk nooit breed gedragen is. Dat zo een bewegingen al eens uit het lood kunnen gaan, mag niet verbazen, maar als men weigert te onderkennen, zoals Ico Mali doet in "de Ideologie van de N-VA" dat Herder een nationalisme voor ogen had dat uitging van de idee dat elk land best zichzelf in ere kan houden, maar ook de andere respecteren kan, omdat nationalisme nu eenmaal en fataal op vermeende superioriteit berusten zou, moet begrijpen dat hier wel een weeffout in de redenering te bespeuren valt.

Over het Schotse nationalisme vernam ik wel een en ander van het programma Wereldbeelden, van Jean-Pierre Rondas, die aantoonde dat het Schotse Nationalisme eerder een civiel nationalisme mocht heten, dat niet de afkomst maar de plaats waar men leeft en werkt en droomt het homeland kan zijn, terwijl etnisch nationalisme op bloed zou gebaseerd zijn, dus wie Frans, Duits of Spaans bloed in de aderen heeft die is Spaans, Frans of Duits...

Overigens zal men zich toch best maar eens afvragen of het staatsnationalisme, zoals Charles de Gaulle dat tijdens zijn actieve loopbaan als politicus vorm heeft gegeven en waarbij de Franse Grandeur de cruciale notie en doelstelling vormde, niet evengoed kritisch bejegend moet worden als het nationalisme van volkeren zonder eigen staat. Het valt me op dat men bovendien in België graag neerkijkt op die domme, kortzichtige en provinciale Vlamingen, die ook nog eens katholiek zouden zijn terwijl men nauwelijks aandacht weet op te brengen voor wat in de andere culturen van Europa gaande is.

Mocht het inderdaad zo zijn dat de Catalanen vertrekken vanuit een of andere rassentheorie, dan lijkt dat in Vlaanderen geenszins (meer) aan de orde, al doen sommigen, zelfs Arno het graag voorkomen alsof er nog altijd een raciale component is onze identiteitsbeleving. Bovendien merk ik eerder bij tegenstanders van de identiteit de gedachte dat een identiteit voor eens en voor altijd vast zou liggen, terwijl nogal wat Vlamingen best begrijpen dat het gras aan de overkomt ook best lekker kan zijn, zonder het eigen gras te verloochenen.

De berichtgeving over het Schotse en Catalaanse project voor een referendum, waartoe voorlopig alleen Schotland besloten heeft, gaat zelf doorgaans uit van een zeer polariserende benadering, waarbij de tegenstanders vooral angst willen aanjagen over de onbestuurbaarheid van het onafhankelijke Schotland. Daarbij vergeet men dan dat in Schotland misschien wel redenen kunnen leven die ertoe bijdragen dat zij Londen en bij uitbreiding de metropool, Engeland, met enige argwaan bejegenen. Vergeten we niet dat we van de Easter Rise in Ierland ook voor de Schotten, ondanks alles een inspirerende werking uitging.

En toch moeten we ons afvragen of Catalanen, Schotten en anderen iets winnen bij onafhankelijkheid. Het gaat om het doel en de bestaansredenen van staten, van staatsinstellingen en over hoe die zich verhouden tegenover burgers. Na de fluwelen scheiding tussen Praag en Bratislava konden beide landen, Tsjechië en Slowakije - al snel binnen de EU - eigen bewandelen en verbeterde de nabuurschap. Als een nationale staat voortdurend gecontesteerd wordt door een deel van de bevolking op grond van nationale aspiraties, dan bestaat de neiging de aanspraken van de centrale staat hoger in te schatten dan die van de op afscheiding gerichte deelgebieden, maar het kan er natuurlijk ook aan liggen dat die centrale staat de emoties van het betreffende deelgebied niet accepteert.

Pujol heeft in Catalonië een nationalisme aangewakkerd dat mij niet zo sympathiek voorkomt, omdat we nu weten dat de man zichzelf en zijn familie mee heeft laten genieten van een politiek van smeergelden en andere usances die in een rechtsstaat niet horen. Men zegt ook dat Catalonië op de ranglijst van corrupte staten nogal hoog gerangschikt staat en dat dus omgekeerd de transparantie en voorspelbaarheid van het beleid van eerder bedenkelijk niveau zijn.

Opvallend tot slot is dit: aan de ene kant verwijt men Bart de Wever op de koffie te zijn gegaan met David Cameron, die uit de EU weg zou willen, wat niet geldt voor Schotland, terwijl men evenmin vergeet erop te wijzen dat de N-VA of leden ervan het referendum in Schotland toejuichen, terwijl Cameron dat liever niet had zien plaats vinden. Kortom, ofwel vinden de commentatoren dat Bart de Wever niet met Cameron de conservatief mag praten, maar vergeten ze wijselijk dat hij, Cameron het UK in stand wil houden, ofwel verwijten ze De Wever dat hij met de vaandeldrager van een staatsnationalisme met nog een vleugje Brits imperialisme om zich heen, Cameron  dus, zoete broodjes bakt, maar het beeld laat zo een simpele conclusies niet toe. Er is in het UK door voorgangers van Cameron een vorm van regionalisme op gang gebracht, de Devolution, maar tegelijk wil men niet te veel nadruk op identiteit leggen. In onze schooltijd leerden we het echter al: wright or wrong, England is my country, ook voor de Schotten, Welshmen en Noord-Ieren. Als dat geen nationalisme is?

Laten we dus hopen dat de rede én de emoties elkaar kunnen vinden, zodat de burgers van Aberdeen of Barcelona niet het slachtoffer worden van opgeschroefd nationalisme, maar tegelijk weiger ik mee te lopen in een vorm van kosmopolitisme, dat elke redelijke, in de betekenis van goed afgewogen, beredeneerde vorm van betrokkenheid bij het welzijn van de directe medeburgers, mensen van dezelfde regio voor onredelijk houdt, want ook kan men niet zomaar een Europese solidariteit afwijzen. Onze samenlevingen kennen sterke vormen van anonimiteit, waardoor mensen zich zelfs aan sportclub committeren alsof het een tweede thuis is, wat hoogst onredelijk mag lijken voor wie rationeel denkt, maar wat antropologisch verre van vreemd moet heten.

Rationele benaderingen alleen of louter overwegingen van nutsmaximalisatie kunnen wel enig licht werpen op wat mensen willen, doorgaans verhullen die benaderingen diepere wensen van mensen. En dan kan zo een Pujol de heilige Catalaan uithangen en tegelijk de Catalanen een rad voor de ogen draaien. Dat probleem blijkt in de discussie over regionalisme in Europa niet aan de orde te komen.

Willy Cuypers klonk altijd wel sympathiek, als hij zich solidair noemde met kleine volkeren in Europa en daarbuiten, maar men dient toch wel even op te letten, dat men zo geen potentaten aan de macht brengt die het vertrouwen van de burgers zonder veel omhaal beschamen, want dan helpt die sympathie niet. Men moet ook niet doen alsof Spanje nog in de tijd van Franco leeft omdat de Partido Popular er nu de dienst uitmaakt in Madrid. Regionaal zijn er ook andere partijen aan de macht en zelfs zeer linkse partijen krijgen gemakkelijk voet aan de grond. Nu goed, hoe het er eindelijk aan toegaat in het land van Miguel de Unanumo en Miguel de Cervantes, van Pedro Jota Ramirez ook, valt vanuit Vlaanderen soms moeilijk op te maken, want hier lezen journalisten enkel El Païs en kan alleen de PSOE deugen, helaas. Mocht ik overdrijven, dan verneem ik dat graag, maar doorgaans ken ik maar weinig mensen die goede informatie kunnen aandragen over een van de 27 andere lidstaten van de EU, laat staan dat we echt een licht geworpen zien op de binnenlandse verhoudingen en dynamiek. Ik gun de Schotten een ja bij het Referendum, maar ik ben er niet van overtuigd dat dit voor de Schotten zelf de beste perspectieven op een goede toekomst bieden kan. En voor de Catalanen hoop ik dat ze afstand van de raddraaiers kunnen nemen en nagaan of Catalanen werkelijk zoveel beter zijn dan de andere Spanjaarden, maar als ze Duitsers zouden zijn, welke dan? De Duitsers van het Wirtschaftswunder of die van de Furor Teutonicus?

Bart Haers