Over de open samenleving en racisme
Dezer
Dagen
Het racisme-debat
de samenleving verdient beter
 |
| In de discussie en polemiek van afgelopen dagen blijkt hoezeer men zich in retoriek verstrikt, zonder werkelijk aan een grotere betrokkenheid te werken. |
Wij blanke middelbare mannen
kunnen het niet empathisch vatten hoe racisme en discriminatie aankomen. Dat
zal dus wel, maar dekt niet de gehele waarheid, want als er de afgelopen dagen
iets duidelijk is geworden, dan is het wel dat nogal wat mensen met een
Marokkaanse, zeg maar Berberse achtergrond zich beledigd voelden door de
uitspraak van de heer burgemeester van Antwerpen, Bart de Wever. Dat gegeven nu
is interessant want laat zien dat er wel degelijk mensen zijn die volop
deelnemen aan het publieke debat. Hebben zij zo de kijk op de gang van zaken
die De Wever te berde bracht ondergraven? Dat zou te kort door de bocht zijn,
want het zijn de succesverhalen die we horen en dat moet ons verheugen. Maar
het tweede hoofdstuk kan nu geschreven worden: dat een moeilijke herkomst - in
de ogen van de bange blanke man - niet per se een verloren jeugd en opleiding
met zich brengt.
Maar toen ik Koen van den
Heuvel en Bart Somers hoorde, brak mijn klomp, want het probleem is dus niet
dat er succesverhalen zijn, maar dat links noch rechts echt oog heeft gehad
voor de inbreng van mensen met een - ik herhaal met schroom - problematische
achtergrond. Even dit: de jonge filosofe Alicja Gescinska vertelde dat zij op
school eerst naar TSO of BSO werd gestuurd, want ze zou kapster worden. Nu is
ze als filosofe actief in de VS. Zij was Poolse, dus nog tamelijk nabij. Maar
men kan vaststellen dat instellingen als het CLB in wezen onvoldoende kijken
naar individuele personen, maar allerlei vooroordelen laten meespelen. Graag
zal men dat niet horen, maar het is eigen aan de pedagogische wetenschappen om
zoals de sociologie en sommige benaderingen van de psychologie zich te bepalen
tot een soort model van de passende mens of omgekeerd, wie niet aan het model
beantwoordt komt in het procrustesbed terecht.
Nog eens, het verdient wel
aandacht naar ons verleden te kijken en te begrijpen dat de integratie van
mensen met een zogenaamd problematische achtergrond, kinderen van arbeiders
dus, wel degelijk slagen konden. Mag ik nog eens verwijzen naar August van
Istendael? Naar Ludwig Heyde of Chris Vandenbroecke, maar men mag er ook Bart de
Wever zelf aan toevoegen, al valt er misschien wat op af te dingen. Maar het
plaatje mag duidelijk zijn, want men slaagde erin binnen het kader van een
bewust georganiseerde democratisering van het onderwijs, maar ook spontaan door ouders betrachte aanzet hun kinderen een beter lot te geven dan ze zelf hadden,
een hoop slimme jongens en later ook meisjes mee een goede opleiding op te
geven. Toen men dat verplicht stelde, werd het een ander verhaal.
Dezer dagen merkt men ook dat
jongeren in een leercontracttraject een betere kans op succes hebben dan
jongeren in het deeltijds onderwijs, omdat ze eerder op hun motivatie getest
worden en ook de vele facetten van een beroep leren kennen. Het zware werk valt
hen vanzelf toe en ja, zo een kapper moet soms heel verschillende haartypes met
zorg leren verzorgen en dat vergt oefening, een goed oog en een vaardige hand.
De vraag is dus niet of we
alle migranten over een kam kunnen scheren, maar hoe we mensen die niet
meekunnen toch een betere toekomst kunnen aanreiken. Wellicht zal men via die
leercontracten een aantal jongeren de goesting kunnen meegeven om te werken,
want we denken dan vanzelf terug aan Navid Sharifi. Natuurlijk mogen ze ook ASO
volgen, maar blijkbaar zit er daar een probleem, al valt dat helaas niet te
benoemen.
Toch blijft het probleem ook
ter linkerzijde hemelhoog: de idee van het sociaal kapitaal geeft mensen de kans
te beweren dat iets niet voor hen is. Kunst bijvoorbeeld, terwijl er wellicht
goede muzikanten tussen zitten. Alleen heeft men een zekere drempel te slechten
en hier kunnen de media een grotere rol te laten spelen. Bach door La Petite
Bande in de studio van De wereld Draait doorrr... de Tiende van Tijl? Hoe vaak
zien we enthousiasmerende programma's waarin klassieke kunst, literatuur en
muziek aan de orde komen? Niet voor ingewijden en trouwe bezoekers van de
Parnassus, wel voor de neofieten en mensen die hongeren en dorsten naar iets
dat hen kan aangrijpen.
Even kijken: de Canvascrack?
Wie neemt er deel behalve blanke middenklassers? Vlaamse jongens en meisjes, af
en toe een Nederlander m/v. Het valt op dat de brede media de succesverhalen
van mensen met een migratieachtergrond inzetten tegen racisme, maar veel minder
als prestigemodellen voor hun "lotgenoten". Het verschil is
eenvoudig: laat men hen opdraven om racisme te bestrijden, dan verdwijnt het
persoonlijke verhaal. Hadise? De zangeres van Turkse komaf uit Mol, waar wel
meer missen vandaan komen, maakt de indruk dat ze meisjes kan inspireren, maar
ze blijft behoorlijk op de achtergrond, wellicht bewust om geen controverse te
veroorzaken. Maar als men integratie wil bewerkstelligen dan heeft men geen
belang bij controverse, wel bij het verhaal van mensen die een goed leven
kunnen uitbouwen.
Een goed verhaal is dat van
Ayaan Hirsi Ali, die in Nederland terecht kwam, op de vlucht voor haar familie
in de eerste plaats, maar met een goed verhaal asiel kreeg. Toen ze haar
ongekende succes kon boeken door te dringen tot de Tweede Kamer der
Staten-Generaal van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, werd haar leugen
haar diep ingewreven. Toch liet zij zien dat men niet met achterover leunen en
de hand ophouden ergens komt. Nu ze een nieuw boek schreef, Ketters, kan ik mij
er op verheugen te zien hoe ze het gesprek met de Islam kan aangaan.
Hopelijk kan ik met dit alles
voldoende aangeven dat integratie niet vanzelf gaat, dat het ook problematisch
kan verlopen, omdat men niet voetstoots een nieuwe cultuur in het hart kan
sluiten, maar dat er vormen van metissage mogelijk zijn, lijkt velen te
ontgaan. Men hecht aan uitingen van eventueel of mogelijk racisme enorm veel
gewicht, want het zouden seculiere doodzonden zijn. Zij die er zich aan bezondigen of er
open voor blijken te staan worden als slechte burgers gebrandmerkt en dat
versterkt alleen maar de idee dat migranten niets hoeven aan te vangen met hun
situatie. Intussen ziet men, als men alle polemiek achterwege laat, dat er wel
degelijk ook veel goede verhalen zijn, die te weinig verteld worden.
Ik heb altijd grote ogen
getrokken als een Merkel, die ik overigens als een Mater Europae Patriae
beschouw, zegt dat de integratie mislukt zou zijn. Want het proces is nog
altijd gaande en als men alleen de positieve verhalen vertellen zou, dan wel
enkel oog zou hebben voor de vele probleemgevallen, dan vertekent men het
beeld. En nog eens, men kan gemakkelijk iemand racisme verwijten, maar kijkt
men naar de daden, dan is het beeld vaak meer genuanceerd.
Racisme is een gevolg van
frustratie, zegt men en van negatieve ervaringen, soms van horen zeggen, maar
het is wel een houding, een idee over vermeende superioriteit en inferioriteit,
die vandaag door de bestrijders van racisme extra in de verf gezet wordt. En
sommigen, zoals Marine Le Pen of Geert Wilders laten niet na de angst tegenover
de moslims in de samenleving te versterken. Wat kan men daartegen inbrengen?
Met Hannah Arendt denk ik dat
het erkennen van het verschil niet tot afkeer, laat staan afwijzing hoeft te
leiden. Natuurlijk hebben de brede media gedurende een paar decennia de
problemen in Pakistan, Afghanistan en andere landen dik in de verf gezet. Niet
met 11 september 2001 begon dat, maar toen in Bosnië-Herzegovina, naar werd
gemeld - jonge Jihadi's hun bijdrage gingen leveren in de strijd. Dat waren
feiten, maar het verhaal werd niet altijd volledig verteld. Het blijft wel
opvallend dat mensen die zich verzetten tegen racisme niet altijd blijk geven
van een grote affiniteit met het eigen volk, maar vaak duidelijk laten zien hoe
lastig het is die "stoeme" Vlaamse boerkens op het goede spoor te
krijgen. Er valt op deze samenleving misschien wel een en ander af te dingen,
maar als men er niet in slaagt de zegeningen te tellen, als men om
partijpolitieke en politiek-strategische redenen de aanval inzet op een partij,
een politicus, dan dient men niet noodzakelijkerwijze de belangen van mensen in
Borgerhout en andere plaatsen waar de migratie en stokkende integratie voor
ongemak zorgt. Natuurlijk moet men zich hoeden voor generalisaties, zeker als
het om kwetsbare groepen gaat.
Mag men dan van de weeromstuit
een zekere afkeer voor deze samenleving, waar politici, verheven commentatoren
en gewone burgers samen deel van uitmaken, openlijk belijden? Links heeft zich
altijd verzet tegen de maatschappelijke orde die ze al te bourgeois bevond en vindt
nog steeds dat gelijkheid maar een ding kan betekenen. Daarbij vergeet men te
zeggen dat ook linkse mensen voor hun eigen kinderen zoeken naar de best
mogelijke opvoeding en daarbij ook voor antroposofie een boontje hebben, al kan
die benadering gemakkelijk naar zeer rechtse visies tenderen. Hans Achterhuis
schreef in zijn boekje "Geen filosofie zonder vrienden" dat we het
mensen van links niet mogen aanwrijven als ze succesvol zijn en daar kan elk
redelijk mens wel mee instemmen. Het probleem blijkt evenwel dat men de vraag
kan stellen of men dan nog wel de levensomstandigheden kan begrijpen en
invoelen, waar anderen, voor wie men zegt op te komen, mee te maken hebben?
Theodore Dalrymple kreeg pek en veren over zich heen toen hij zijn ervaringen
beschreef in de gevangenis van Birmingham en zijn praktijk van psy in de
moeilijke buurten van de stad. Links vond dat deze visie bestreden moest worden
en soms maakte Dalrymple er in zijn columns een karikatuur van, maar tegelijk
blijft staande dat hij het leven op de bodem van de samenleving heeft gezien en
de ravage heeft gezien bij mensen die gedachteloos inzichten uit de beau monde
overnamen.
Ik denk persoonlijk dat dit, het begrijpen en
invoelen van moeilijke levensomstandigheden, kan, maar tegelijk geef ik me er wel
rekenschap van dat dit moeilijk is. Toch zou ik aan Bart Somers en co willen
vragen na te denken voor ze oekazes in het parlementaire halfrond rondstrooien,
dat men niet mag roepen over groepen, over wij versus zij. Integratie is en
blijft een complex proces waarvan we de uitkomst niet nu, vooraf of onderweg,
kunnen vatten. Blijken autochtone bekeerlingen zo vatbaar voor de strengste en
meest strikte opvattingen die men meent te mogen distilleren uit de heilige
boeken van de Islam, dan moet men dus ook omzichtig naar een antwoord zoeken
naar hoe jonge moslims die gedurende jaren niets met de praktijk te maken te
hebben gehad plots toch naar de moskee gaan en hun omgeving net wel of net niet
gaan terroriseren met een lezing die onze seculiere verbeelding tart.
Het actuele gekissebis rond de
uitspraken van een belangrijk politicus blijft daarom interessant, dat precies
de instrumenten van integratie aan de orde zijn. Jongeren de kans geven hun
talenten optimaal te ontwikkelen en tevens een goede relatie te onderhouden met
de directe leefomgeving vormt daarbij een belangrijke opdracht voor de overheid
en de brede media. Via onderwijs en media nadenken over het werk van Susan
Neiman, van Martha Nussbaum en Hannah Arendt, niet toevallig drie dames, zou
het mogelijk kunnen maken jonge mensen attent te maken op de zegeningen van
onze cultuur, inclusief de markteconomie. Geldt dit alleen voor deze of gene
groep? Ik denk dat men elkeen die er vatbaar voor is, over kan aanspreken, over
de problematiek van de evolutietheorie, waar Nussbaum en Neiman aangeven dat
het niet gezegd is dat wij mensen vanzelfsprekend alleen voor onze eigen
persoonlijke belangen opkomen en dat dit in onze genen zou zijn vastgelegd. Hoe
meer het model deterministisch is, hoe moeilijker het wordt aan een nieuwe samenleving
te bouwen. Maar dan kan men maar beter ook aan het werk van Peter Bieri of
Cornelis Verhoeven, die over verwondering schreef de nodige aandacht besteden.
Het punt is dat we dezer dagen vanuit de academie vooral een eenduidig credo
over determinisme en de voorbeschiktheid der dingen te horen krijgen. Alleen de
wetenschappen, de bètawetenschappen en de gammawetenschappen, vaak op diezelfde
leest gefundeerd, kan mensen een passend inzicht bijbrengen. Dat lijkt mij een
tragische vergissing. Edoch, de discussie over nurture en nature wordt niet
meer afdoende gevoerd.
Tot slot, laten we proberen
opnieuw de openheid op te brengen dat de toekomst niet zomaar in de sterren af
te lezen valt. Over lengte van honderdduizenden jaren is dat misschien wel zo,
maar voorlopig leven we in een Goudlokjeszone en kunnen we ons verheugen in een
vruchtbare aarde. We moeten er wel zorg voor opbrengen en dus dienen we met
elkaar die toekomst toegewijd te kunnen bespreken. Neen, een sluitend antwoord
heb ik niet, maar ik zou dat ook niet willen. Kansen zien en grijpen, daar zou
het om moeten gaan, voor elkeen die hier te lande metterwoon een stek heeft
gevonden. Dat er bepaalde voorkeuren zijn die we niet delen met elkaar mag de
verstandhouding over de grondslagen niet verhinderen[i].
Bart Haers
[i]
Het valt me ook
bij deze discussie tegen dat men niet verwijst naar diepere inzichten in
kwesties als het goede samenleven, waarover zowel Nussbaum (Politieke Emoties),
Fernando Savater en ook wel Peter Bieri schreven. Het zou toelaten de verwijten
over racisme beter te begrijpen, maar vooral er een plan van aanpak rond te
verzinnen, vanwege de agapia, de liefde voor deze samenleving.
Reacties
Een reactie posten