Voorbij het gekibbel over slachtoffers en daders
Dezer
Dagen
Ongelijkheid &
slachtofferschap
De macht van het eigen gelijk
 |
| Wibke Bruhns schreef over hoe haar familie verstrikt raakte met overtuiging in het nazisme en toch, finaal, koos voor de poging tot bomaanslag op 20 juli 1944. Na de oorlog ging ze haar eigen wegen. |
Het gaat hard dezer dagen,
want iedereen die zich slachtoffer weet, komt naar buiten. Reeds dertig jaar
geleden schreef Peter Sloterdijk in "Kritiek van de cynische rede"
dat men er zich voor hoeden zal zich te verliezen in kwetsuren en beledigingen
blijven koesteren. Men verzet zich ook tegen ongelijkheid, wat dat ook mag
betekenen. Maar wat zou een samenleving
zijn als iedereen niet enkel voor de wet gelijk was, maar ook
sociaal-economisch, cultureel, mentaal? Men zal beweren dat mentale gelijkheid
niet wenselijk is, dat culturele gelijkheid tendeert naar homogeniteit en dus
al evenmin wenselijk. Maar de globalisering tendeert nu eenmaal naar culturele
homogenisering, vooral van de elites.
Sociaal-economische
gelijkheid, daar gaat het dus om en we moeten ver-ont-waardigd wezen omdat er mensen zijn die het beter hebben.
Zou het echt wel getuigen van een goed inzicht in de menselijke aard? Of komt
het eerder voort uit een theoretisch model? De wereld is niet goed genoeg en soms
kan men het daar volmondig mee eens zijn, maar soms moet men vaststellen dat
ingenieurs van de ziel er niet in geslaagd zijn de Russische samenleving echt
gelijk te maken. Hoogstens behield men een elite die qua omvang niet veel
groter was dan onder de Tsaren. Daarbij moet nog opgemerkt dat in het
toenmalige Petersburg de industriële ontwikkeling al op gang was gekomen, wat
later door Lenin en vooral Stalin werd geminimaliseerd. Tenslotte kan men de
visie van Lev Tolstoj tegen modernisering en het herstel van het goede
landleven, niet begrijpen als er niet een wezenlijke verandering van de
samenleving op gang gekomen was.
De andere kant is dat de
industrialisering in West-Europa door Links altijd voorgesteld is als een fase
van proletarisering, terwijl de arbeiders zich geleidelijk betere mensen gingen
voelen naarmate ze in hun bedrijven een steviger plaats verwierven. Er was
wellicht wel uitbuiting, maar tegelijk merkt men dat niemand minder dan Bismark
al vlug begon met sociale wetgeving, om de sociaaldemocraten buiten spel te
zetten, maar toch, er kwamen voorzieningen en de bliksemsnelle
industrialisering van Duitsland, maar ook in onze contreien ging het snel,
transformeerde de samenleving van hoog tot laag, waarbij men in beide gevallen
moet vaststellen dat een groot deel van die bedrijven overzichtelijk bleven.
Groeiden ze door naar grote industriële concerns, dan verdween de
vertrouwelijkheid, maar kwam het management op de proppen. Natuurlijk hebben
linkse bewegingen een grote verdienste aan het verwerven van rechten voor de arbeiders
en bedienden, toen nog twee verschillende werelden. Dat die later naar elkaar
zouden toegroeien kon men toen niet bevroeden.
Het accepteren van verschillen
lijkt dezer dagen bijzonder moeilijk, omdat we de in een aantal opzichten de
gelijkheid hebben gewaarmerkt als een betere situatie. Maar tegelijk aanvaardt
men in cultureel opzicht nu net wel verschillen, meer nog, niemand zal op
straffe van excommunicatie de culturele verschillen in verband brengen met
maatschappelijke problemen. De migratie werd op gang gebracht door ondernemers
die hier werkkrachten nodig hadden. Wisten zij welke gevolgen en neveneffecten
dat zou hebben? Of dachten ze dat werkkrachten nu eenmaal werkkrachten zijn?
Feit is dat we in 1974-1975 in een map uitleg vonden over gastarbeiders en dat
we die ook als gasten dienden te bejegenen. Turkije noch Marokko waren toen
vakantie-oorden en het zou tot het einde van de eeuw duren voor de volle omvang
van de migratiebeweging duidelijk werd. De verkiezingen van 1991 lieten
natuurlijk al zien dat er in steden als Antwerpen bij de kiezers een zekere
aversie bestond, maar wie hoog opgeleid was keek neer op die luitjes.
Sindsdien is het er niet op
gebeterd, want de kloof tussen de weldenkende elite en het klootjesvolk, dat
zich schaamteloos racistisch durft op te stellen maar verder geen middelen
heeft om te discrimineren, geen job te begeven, geen huis te verhuren, maar wel
de indruk niet van zich af kan zetten dat zijn of haar straat dezelfde niet
meer is, is niet verdiept, wel cultuurpsychologisch veranderd. Intussen klaagt
men over discriminatie, maar als een Waregems bedrijfsleider zijn jonge gast
terug wil, dan ontstaat een wat vreemde stilte, want zijn het niet die kleine
ondernemers die discrimineren?
Navid Sharifi dus, de
knuffelafghaan die niet blijven mocht en nu op eigen kracht terug keerde, met
de hulp van mensen die zich op de achtergrond hielden. Het is een mooie
gedachte dat die jongeman zoveel vitaliteit ten toon spreidde dat het voor de
aanhangers van stevig beleid moeilijk werd in dat geval hun inzichten staande
te houden. Maar door zijn ervaringen zal Navid wellicht wel iemand blijven die
uit de rangen springt en een bijzondere statuur aanneemt.
Bestaat er iets als universele
waarden? Ongetwijfeld, maar samenlevingen organiseren hun samenhang vaak op
verschillende manieren, via voedselgebruiken, via huwelijksvoorschriften en dan
komen er verschillende aan de orde, ook cultuurpsychologische en dat kan
integratie bemoeilijken of vertragen. Zo zouden Marokaanse moeders hun zoontjes
zozeer als prinsen behandelen dat er later geen land mee te bezeilen valt. In
welke mate elke moeder van Marokaanse origine dit ook blijft doen, is nog maar
de vraag. De keuze voor bruiden/bruidegoms uit het land van herkomst is misschien
in sociaal opzicht begrijpelijk, in cultureel opzicht kan het problematisch
blijken. Maar deze uitspraken vergen veel omzichtigheid, omdat we niet goed
kunnen meten wat van invloed is in de ontwikkeling van jongeren. Feit is wel
dat emancipatie bijna altijd via een redelijk disciplinerende scholing is
verlopen en dat de ambities van de ouders vaak ook een groter gewicht in de
schaal leggen dan men graag voor lief zou nemen. Want die vaststelling stelt
ouders dan weer voor een grote verantwoordelijkheid.
Het probleem is dus dat een
consistente benadering van hoe de betere samenleving er zou moeten uitzien,
hetzij divers, hetzij monocultureel, moeilijk houdbaar is, want men zal altijd
op intrinsieke contradicties botsen. Want als men gelijkheid wenst, in het
onderwijs, dan zal men leerlingen moeten afremmen en dat kan de bedoeling niet
zijn. Het is ook niet wenselijk, want wat zouden we zijn zonder goede
loodgieters? Precies, dan wordt het laten herstellen van het sanitair en de
centrale verwarming wel heel moeilijk. Een samenleving verdraagt ook geen al te
grote uniformiteit, maar tegelijk is het wel wenselijk dat men enige mate van
respect weet op te brengen. Maar tegelijk, zo zal men merken, zal men zware
misdaad wel degelijk passend bestraffen.
Met Rudiger Safranski kan ik
wel instemmen: teveel idealisme kan brokken maken omdat men de realiteit uit
het oog verliest, maar realisme alleen betekent afzien van enige verwachtingen
over de toekomst, zodat men dus een moeilijk af te wegen evenwicht moet zien te
vinden ten aanzien van realiteitszin en idealisme. Maar er is meer, want als
mensen in het vuur van een gesprek al eens onheus uit de hoek komen, dan kan
men ook vaststellen dat diezelfde mensen in de praktijk anders handelen. De
neiging tot mimetisme, conformisme in een overtreffende trap, mag men niet
onderschatten en zeker als het om politieke correctheid gaat, kan dit de zin
voor de werkelijkheid wel zeer belemmeren. Vroeger - ja, grootvader spreekt -
had je onderwijzers die hun trots niet konden wegsteken als ze een bijzonder
begaafde leerling hadden, wat de afkomst ook was en legden ze vervolgens
bezoeken af bij de pastoor of de brouwer dan wel beiden om steun te zoeken zodat
die jongen zou kunnen doorleren. Toen men officiële studiebeurzen had, verdween
dat systeem van patronaat, van ondersteuning door gezeten burgers en verdween
ook de noodzaak daartoe omdat mensen meer welstellend werden en fier waren dat ze zoon- of
dochterlief konden laten studeren. Vandaag is studeren tot 18 een plicht en is
de lol er voor velen af, omdat ze niet meer merken hoe bevoorrecht ze wel niet
zijn niet om een paar grijpstuivers te moeten gaan werken. Maar inderdaad,
mensen met een migratieachtergrond hebben niet altijd die luxe, al mag ook hier
niet veralgemeend worden.
Er is nog een aspect dat vaak
over het hoofd gezien wordt en dat is het feit dat kroostrijke gezinnen vandaag
vooral te vinden zijn in kringen van migranten. De praktijk van Dokter Alette
Jacobs en andere artsen heeft duidelijk gemaakt dat verantwoord ouderschap voor
de samenleving een zegen is. De invoering van deugdelijke anticonceptie, zoals
de pil en later de depenalisatie van abortus heeft voor een deel tot gevolg
gehad dat de misdaad daalde. Dezer dagen hebben de open grenzen in Europa
blijkbaar voor gevolg dat er wel rondtrekkende dadergroepen aangetroffen worden
en soms verdwijnen ze tijdelijk in de lik. Verantwoord ouderschap kan wel
meebrengen dat ouders meer tijd kunnen besteden aan minder kinderen zodat die
niet voor galg en rad opgroeien, maar in onze samenleving valt zelfs dat in tweeverdiener-gezinnen
moeilijk te realiseren. Tijd die niet aan verwennerij hoeft op te gaan.
In een snel evoluerende
samenleving, zegde Bart Somers, is iedereen een nieuwkomer, maar helemaal
gelijk heeft hij toch niet. Nu ben ik niet een aanhanger van een
verlichtingsfundamentalisme, maar ik begrijp de Verlichting en de kracht van de
westerse traditie, als een uitdagende traditie die dieper gaat dan het bereiden van bloemkool
met witte saus, dan frieten met mosselen en mayonaise. Voedselgebruiken
veranderden in een halve eeuw, reis- en vakantiegewoonten werden
gedemocratiseerd en ook het culturele leven werd ruimer en democratischer, maar
tegelijk zien we dat het commerciële ontwikkelen van de gebeurtenissen ook
gunstige mogelijkheden heeft geschapen. Maar de Verlichting is ook meer dan de
gedachte dat we een aantal mantra's moeten aannemen, zoals het
niet-schade-beginsel: de vrijheid van de een eindigt waar die de ander schade
toebrengt. De gelijkheid van man en vrouw? Juist, maar hoe realiseren we dat op
een aanvaardbare manier? En wat bedoel ik met "aanvaardbaar"? Juist,
wie eenvoudige antwoorden in petto heeft, zoals het stemmen van een wet, kan
wel eens de weg verliezen.
We zullen dus aan een nieuw
samenleving moeten bouwen en het is naar mijn aanvoelen nooit anders geweest,
dan zal het mogelijk blijken dat de verschillende inzichten aan de orde komen.
Maar de huidige polarisering, rond racisme, discriminatie en ander
slachtofferschap, sluit precies perspectieven af en daar kan het niet om gaan.
Laten we niet vergeten dat
sinds de achttiende eeuw in Europa, evoluties, revoluties aan de gang waren,
die de samenleving telkens weer veranderden en iedereen, machthebbers en
anderen in een lastig parket brachten. Het bouwen aan een samenleving[i]
blijkt ook wel het meest vruchtbaar als er het minste controle aan ten
grondslag ligt. En inderdaad, soms zijn conflicten heilzaam. Daarom moeten we
niet zo snel slachtofferschap verzilveren en anderen racisme verwijten. Want
slachtofferschap, dat is iets wat mensen niet verheft, weerbaarheid ontwikkelen
wel.
Bart Haers
[i]
Philipp Blom
heeft zich als historicus uitgebreid met die transities ingelaten, zoals de
wording van de Verlichting in "Het verdorven genootschap", maar een
andere periode van razendsnelle ontwikkeling,
de jaren tussen de Frans-Pruisische oorlog
(1870) en WO I maar ook het Interbellum speelt mee. Historici en veranderingen
in de samenleving, men zal het altijd weer zien, dat ze daarmee scoren. Maar
men moet ook onderzoeken over langere periode om precies de eigenheid van de
transitie te begrijpen.
Reacties
Een reactie posten