Mefisto als sparringpartner

Kritiek

Diletto en het eeuwige beginnen

Goethe en de kunst, het leven en het genoegen

Rudiger Safranski, Goethe. Kunstwerk
van het leven. Uitgeverij Atlas-Contact.
2015. 720 pp. € 44,99
Vertaling: Mark Wildschut

Goethe hield niet van begrafenissen en zijn verjaardag vieren, zelfs zijn 80ste was hem een horreur. Cesuren, eindpunten, het beviel hem niet en dat laat zich ook in zijn leven aflezen. Een wonderknape, een begin van genie en een grote werkkracht waren hem toegevallen gaven, maar verder was het toch maar aan hem om de doen wat hij deed. Perzische poëzie als inspiratiebron hanteren? In de Faust een nieuwe metafysica grond geven en in de Wanderjahre laten zien hoe oeverloos literatuur kan zijn, het zijn zaken die alleen in een kleine wereld van specialisten voor enige opwinding zorgen, maar voor leken als u en ik, het is niet anders, hoogstens als wonderbaarlijk bekeken worden. En toch, laat men de naam vallen, dan zie je mensen geeuwen, wat problematisch mag heten, want zonder beate verering Goethe ontdekken, het blijft boeiend.

En toch, Goethe was theaterintendant en ook Geheimrat, Werkelijk Geheimrat, een naaste adviseur van een vorst. Hoe klein Weimar ook was - voor 1806 - de vorst was toen al gebonden aan regels, kon niet altijd zomaar au bon plaisir handelen, al was er natuurlijk geen volksvertegenwoordiging. Maar de adel voelde de opkomst van de burgerij en daar was Johann Wolfgang Goethe nu wel een opvallende vertegenwoordiger van. In zijn autobiografisch werk, "Wahrheit und Dichtung" dat hij na de overlijdens in zijn omgeving, van zijn moeder, Anna Amalia en Schiller aanvatte, zou hij de aanvang van zijn loopbaan met genoegen, met zin voor nuance en met begrip voor die anderen, die hem nastonden uitwerken en vertellen. Het blijft een ander werk, aldus Safranski dan "Les confessions" van Jean-Jacques Rousseau. Rousseau meende harteloos eerlijk te moeten wezen, maar Goethe vond hem behalve verwaand ook een oplichter. Dat Dichting und Wahrheid enigszins geflatteerd mag heten, zal niemand verbazen, maar toch was Goethe gaan nadenken over hoe we met waarheid en derhalve met verdichting omspringen. Ook dit was dus een literair onderzoek en hielp hem al doende het begrip "literair" te vatten: het gaat niet om wat later de blinde kopieerlust van het leven genoemd werd, maar het verdichten van het eigen leven of het leven tout court kan niet zomaar door er een fantastische draai aan te geven. Er is nood aan bewerkingsarbeid.

Goethe  begrijpt dat de kleinzoon van de Schout in Frankfurt, Johann Textor de jongere,  in een bevoorrechte burgerlijke positie terecht was gekomen. Maar als we zijn jonge jaren bekijken, dan hebben we de indruk met een dilletant, een amateur te maken te hebben, zeker als het om zijn rechtenstudie ging. Zijn bedrijf als advocaat was er ook van een van spelen en maskerades. Maar hij zal de gelegenheid te baat nemen om nieuwe dingen aan te vatten. Hij vond al dat advocaten met hun kissebissen niet altijd veel bijdroegen. Maar na Wetzlar, waar de Werhter ook ontstond, zou hij een echte bezigheid zoeken... hij werd politicus, man van de daad en man van de letteren. Over dat laatste zal men Safranski toch erkentelijk moeten zijn: voor Goethe kan "jezuïetentoneel" echt niet door de beugel, want kunst is autonoom.

Doorheen de biografie toont Rudiger Safranski aan dat Goethe dan wel eens zeer stijf kon optreden en zich zeer afstandelijk verhield tot anderen, alsof, zo heet het, hij zich niet mocht compromitteren, want hij vertegenwoordigde iets dat hem oversteeg. Tegelijk merkt men dat hij in zijn werken als schrijver en dichter wel best heel open en weinig vooringenomen voor de dingen der wereld op weet te stellen. Sinds zijn eenzame, winterse tocht naar de Brocken heeft hij zich bewust geweten van een dubbele natuur: mens van praktische, het besturen en het nuttige, maar ook mens van het nuttige.

Het is zaak denk ik te begrijpen dat voor Goethe de betekenis van kunst in zijn leven ambigue kon worden, als die kunst niet iets was dat zichzelf aan ons aandient, maar een instrument wordt. Aan de Faust werkte hij een heel leven en daarin merkt men hoe de veranderende inzichten, vaak ook als gevolg van discussies, onder meer met Friedrich Schiller, zijn werk vorm geven. Het blijft de eeuwige vraag naar wat creativiteit nu wel niet is en dan blijkt dat er veel aan gelegen is dat men deel heeft aan het (volle) leven. Waarom zou men schrijven, waarom schreef Goethe? Omdat hij er goed in was? Safranski suggereert dat Goethe vele projecten vaak lang liet slingeren in zijn werkkamer. De Faust is er een uitmuntend voorbeeld van. Hij schreef niet uit verontwaardiging, uit woede tegen de wereld die zo slecht in elkaar zit en evenmin kan hij mensen zomaar in een kwaad daglicht stellen.

Het belangrijke bij de Faust is dat hij het opzet ook wijzigde doorheen de jaren waardoor Goethe ons niet met een eenvoudige metafysica opzadelde, waarbij er boven het bestaande en waarneembare een andere realiteit zou bevinden, waarvan wij slechts de schaduw onderkennen. Neen, Goethe zag met Mefisto de kans om een metafysica te scheppen  die het niet noodzakelijk acht dat de fysische wereld die we kennen overstegen zou worden door een fysische wereld die erachter, ernaast zou bestaan, buiten het menselijke waarnemingsvermogen. Goethe poneert een realisme, maar het metafysische dat hij daarmee creëert  betreft de omgang met de dingen die zijn, maar voor ons onmetelijk blijven. Het lijkt op wat Leo Apostel als antwoord zou vinden op het objectivisme, namelijk een atheïstische spiritualiteit. Dat komt ook aan bod in het Spinozisme verbonden met de natura naturans. In die zin is Mefisto dan ook geen duivel uit de hel, maar de andere verpersoonlijking van Faust.

Is Faust een evenknie van Mefisto en omgekeerd dan is de kern van het optreden van Mefisto het creëren van een spanning die de persoon, c.q. Faust tussen zijn eigen impulsen en impulsen die van buiten komen. Net dat blijkt een reden waarom de tragedie die Faust is, zo boeiend maakt, want gaat de geleerde zowel aan het begin van Faust I als van Faust II, door een dipje, zelfs een depressie, dan is het Mefisto die hem op sleeptouw neemt voor vermetele en andere daden. Het valt op dat Safranski in het leven van Goethe ook zo een attitude opmerkt, waarbij Goethe wel eens een tijdlang uitgeblust lijkt, wanneer hij dan vertalingen van Voltaire maakt of andere dingen, zich, zoals in Valmy met mineralen zal bezig houden, terwijl de veldslag verloren wordt, kortom, al is Faust geen spiegel van Goethe, Goethe weet van de Faust een figuur te maken die hij zou waarderen.

Er zijn ook historici geweest zoals Hugo Soly, die in Faust, zoals Goethe die uitpuurde, die in het verhaal een illustratie zag van wat de moderne tijd zou brengen, van wat de moderne mens, wat moderne mensen wezen zouden.  Goethe wist hoe in Frankrijk aan het begin van de Revolutie de uitgifte van assignaten leidde tot een onvoorstelbare inflatie, wat de Franse politiek niet goed wist op te lossen, zodat hij Faust tot centraal bankier van de keizer maakt, met een recept aandraaft dat economen wel zullen waarderen: de geldwaarde is niet aan goud gebonden, maar aan het landbouwareaal en op die manier kon het een reële betekenis hebben, als men het zich kan inbeelden en als een autoriteit borg staat, zodat een bepaalde hoeveelheid geld door de omloopsnelheid in wezen boven de fysieke verschijning van biljetten uitstijgt. Na de hyperinflatie van 1923, mede als gevolg van de Franse en Belgische bezetting van de Ruhr, zou men een nieuwe Duitse munt invoeren die op dat principe gebaseerd was.

Faust laat ons meer zien van de moderniteit dan we vandaag doorgaans onder ogen zien. Mefisto is niet per se de negatieve factor, hoewel hij wel beweert als te ontkennen en verneinen, maar hij brengt Faust op ideeën, brengt een nieuw soort verbeelding op gang.  Mefisto is niet de duivel uit de klassieke, christelijke iconografie, want Goethe gelooft niet in de hel noch neemt hij aan dat manicheïsme geen goed beeld van deze, onze wereld: goed en kwaad strijden niet boven onze hoofden heen, maar wij leven in deze wereld en dus moeten wij ons er doorheen slaan. Mefisto is dan ook doorheen het werk een partner voor Faust en dat impliceert, hoewel Safranski het niet zo expliciet stelt, dat de geleerde altijd zelf nog moet oordelen en handelen.

Als we ons intussen realiseren dat Goethe in die laatste jaren nog veel aandacht heeft besteed aan de West-östliche Divan, aan Wilhelm Meistrs Wanderjahren dan blijkt de ouder wordende auteur niet op te houden zich in het leven en de literatuur te vermeien. Want hij ontwikkelde en gaf er tegelijk vorm aan, de idee dat de natuur dan wel de alles bepalende dynamische grond van het bestaan, dan is de cultuur dat niet minder. Anders dan bij Rousseau is cultuur voor Goethe evengoed des mensen en men zou kunnen vermoeden dat Goethe in de cultuur de grond zag voor een ander voortbrengen dan wat de natuur doet.

In de  West-östliche Divan brengt Goethe vertalingen en bewerkingen van gedichten van de Perzische dichter Hafiz, maar lezen we nog een   passie van Goethe, voor een jonge vrouw, die hij bij verblijven in Frankfurt ontmoet had rond 1814-1816 en de bundel zal in 1821 en vervolgens uitgebreid in 1827 verschijnen. Marianne von Willemer schreef ook zelf mee en daar lijkt even iets te ontstaan wat zich al met Schiller had voorgedaan. Overigens kan men de houding van Goethe tegenover anderen bij zijn werk ook wel als ontvankelijk bestempelen, wat men zelden verneemt van moderne schrijvers. Ook tegenover vrouwen mag Goethe niet enkel zien als een Don Juan, want hij beschouwt ze zo te zien meer als gelijken en te waarderen partners dan een macho of versierder doorgaans doet. Behalve de liefde komen ook andere thema's aan bod en Goethe zal ver gaan in de interpretatie van de Islam, als kritiek op het christendom alweer, maar ook als poging het geloven en het concept van de geest uit de eigenwaan te bevrijden. Het vergt aandachtige lectuur maar in de Goethe, ook al is de 60 voorbij, komen ideeën aan bod die deels voortbouwen op wat altijd al zijn uitgangspunten lijken te zijn geweest, maar hij scherpt ook een en ander aan.

Als Goethe dan, kurend in Mariënbad in 1822, 1823 alweer een andere jonge vrouw ontmoet, aan wie hij zelfs een voorstel tot trouwen doet, komen de leeftijdverschillen ook wel aan bod, maar ook zijn liefde voor het leven. Goethe kon niet ophouden te beginnen en opnieuw te beginnen. Maar hebben we dan nog iets aan de Elegie van Mariënbad? Wie zal dat zomaar zeggen. Het kan zijn dat iemand inderdaad over liefde spreken wil en er zelf geen woorden voor heeft of net wil vermijden in doffe vaagheid te verzanden, dan kan zo een boek wel de moeite waard wezen, omdat het ons toelaat onze eigen positie te bepalen. Is dat niet het wezen van klassiekers? Dat ze toelaten ons weg te voeren en ons tegelijk bij onszelf te brengen; wegvoeren van het dagelijkse als sleur en routine, maar ook als het onmiddellijke, terugvoeren omdat het toelaat het indirecte van de natuur - en van de cultuur - te onderkennen.

In die zin staat Arendt dichter bij Goethe dan men zou denken, maar is Goethe ook meer filosoof dan velen het ons hebben voorgekauwd en spijtig is dat wel. Tegelijk weten we dat ook Karl Jaspers nogal wat vraagtekens plaatste, in 1947 bij leven en vooral de werken van Goethe. Rudiger Safranski maakt duidelijk dat Goethe zichzelf niet wilde wegdenken maar wel het subjectieve dacht vanuit het objectieve, waarmee hij dus een onfilosofische opzet koesterde. Anderzijds kan men het verwijt dat Goethe alleen maar literatuur bracht, of beter, ontspanning en escapisme bood niet onderschrijven, want net daar wilde hij niet aan mee doen. Hij was net geen filister die zijn verantwoordelijkheid ontvluchtte. Daarom moet men begrijpen, kan ik Jaspers wel volgen als hij de beate verering van Goethe aanpakt maar dan gaat hij voorbij aan wat de oude Goethe nu net wel  meent:

Wij hebben kunst om niet aan de werkelijkheid te gronde te gaan. Ook al wordt er nog zo een kwalijk spel met ons gespeeld, dan  hebben we nog altijd het spel waarin we niet te traag en niet te snel de uithoeken kunnen verkennen van hemel, aarde en hel.

        Safranski, Goethe p. 650

Natuurlijk kan men het slagen van de NSDAP om de macht te veroveren verbinden aan de "onpolitieke" houding van de grootburgers, aan de Bildung, maar wie nauwer verbonden is met Goethe, diens kritiek aan het adres van Plotinus, zijn kijk op Spinoza en vooral denk ik, zijn afwijzen van utopische bewegingen, zoals beschreven in de Wanderjahren, dan moet men wel besluiten dat men het verwijt aan Goethe toch minstens moet onderzoeken. Met Heine moeten we dan wel een kolossale boom erkennen die weinig groeien laat in diens schaduw, maar ook dat Goethe de autonomie van de kunst - als expliciteren van de autonomie van de cultuur - vooropstelde en dus geen sociaal nut aan de kunst wilde toekennen. Het bestaat, de roman, het schilderij of de opera en daar kunnen we zelf iets mee doen. Nut? Ga weg, dat is pas iets voor filisters en beunhazen. Maar Goethe zal ook een man van de daad geweest zijn, als minister, als mijnbouwer in Illmenau. Was het zonder meer een succes? Achteraf bleek het een kostelijke vergissing, maar wie niets doet, faalt ook. Goethe durft dus wel degelijk fouten te begaan, dat wil zeggen dat hij de afloop van zijn ondernemingen niet kent en daar vrede mee heeft. Hoe anders leven wij, die van elke onderneming het resultaat willen kennen en verzekeren door alles onder controle te houden.

Bart Haers