Over de Napoleontische hagiografie

Kritiek

De geest van de Friedland

Napoleon, Antwerpen en eenduidigheid

Carl von Clausewitz, vocht mee tegen
Napoleon en leidde na die oorlogen
mee de Pruisische militaire academie. 

Mag men (nog) kritiek brengen op een radioprogramma, waarin een verhaal, zo te horen het verhaal van Napoleon ten voeten uit gebracht wordt? Is dat een redelijke bron van inzicht? Jawel, er was een tijd dat Radio 3, nu Klara zonder meer over het leven en het werk van Ludwig Wittgenstein enkele weken lang gesproken werd. Er was een tijd dat Radio 1 het verhaal van WO I, van de Belgische politiek in het Interbellum of - uiteraard - Napoleon besprak, vertelde. Week na week op zondag was het vaak aangenamer te luisteren naar Roland van Opbroecke, die telkens weer luisteraars ertoe bracht te blijven luisteren, al vond men het na verloop van tijd natuurlijk oubollig om zo radio te maken, dan naar televisie te staren. Vergelijken met wat Johan Op de Beeck doet? Waarom niet,  want er valt op zo een uitzending van Op de Beeck wel wat aan te merken. 

In bijkomende orde gaat het dan ook om de kwestie wat we van media mogen verwachten. Dat het aangenaam mag zijn, spreekt voor zich, maar soms kan een goed verhaal dat rustig gebracht wordt en waarbij de toehoorder merkt dat de auteur/spreker wel goed weet hoe hij de voortgang van het verhaal en het belang van details met elkaar kan verzoenen. Zo meent Johan Op de Beeck te moeten vertellen dat Antwerpen zonder Napoleon niet geworden zou zijn wat het is, waarbij hij wel voorbehoud maakt bij de gebeurtenissen van 1830 en het moment van het vrijkopen van de Scheldetol in 1863. Natuurlijk heeft Napoleon met zijn opdrachten dokken te graven en scheepswerven te bouwen een nieuw begin gemaakt aan de Antwerpense haven - hij was immers de eerste die beide Scheldeoevers  - Walcheren en Zeeuws-Vlaanderen - én de stad onder controle had sinds 1585, toen de Bourgondische Kreiz als gevolg van de politiek van Filip II en de reacties daarop in de Nederlanden uit elkaar getrokken werd. Maar het getuigt van weinig zin of aandacht voor historische continuïteit dat Op de Beeck dat Willem I bij de oprichting van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden precies over de havens en de uitbouw van het waterwegennet en het wegennet bijzonder waakte. Het Willemsdok bestaat toch ook? En het verschil? Willem I streefde niet naar een militaire haven, wel naar een handelshaven.

Een ander opvallend element in die ene uitzending? Leopold I - overigens net als de Prinsen van Oranje door de Napoleontische successen van huis en haard verdreven - zou een onnozel klein Duits prinsje geweest zijn. Dat was de vermaarde Katherina de Grote ook en in nog hogere mate. Zij behoorde tot de families rond de Zweedse en de Russische kroon, maar tegelijk was het vorstendom waarover haar vader regeerde ook niet zo heel erg overweldigend. Maar bekijken we gewoon hoe die vorsten in de achttiende eeuw mee vorm gaven aan een meer cultureel een gemaakt Duitsland, hoe bestuurscultuur steeds meer gemeenschappelijke kenmerken vertoonde, dan wordt duidelijk dat de uitspraak van Johan Op de Beeck over Leopold I minstens enige nuance verdraagt, maar ten gronde fout moet heten, omdat precies tijdens de achttiende eeuw vorsten elkaar met prestigieuze initiatieven gingen beconcurreren en hoe het inderdaad niet eenvoudig was in de oorlogen na de revolutie goede keuzes te maken. Karel August von Saksen-Weimar-Eisenach? Vocht mee in het Pruisische leger dat in Valmy de Fransen ging bevechten, 1792 als ik het juist heb. Tegelijk zat hij voortdurend tussen hamer en aanbeeld, want toen Napoleon de Rheinbond uitriep, was dat voor de burgers en bestuurders van die regio niet eenvoudig. Maar goed, de idee dat die Kleinstaaterei alleen maar verspilling van energie en geld zou zijn geweest, kan men niet zomaar hard maken.

Daarom moet Johan Op de Beeck ook maar eens nadenken over zijn uitspraken over de Duitse nationalisten. In zijn artikel voor Faro laat hij ook verstaan hoe erg die Nationalisten wel niet waren. Fichte en kornuiten? De rechtstreekse voorzaten van Adolf? Hij zegt het niet, natuurlijk niet, maar hij acht zich zozeer een verklaard en allicht ook verlicht tegenstander van het (Duitse) nationalisme, dat alles na Waterloo, de Vormärz, het Frankfurter Parlement en zelfs het drijven van Bismark zonder meer en zonder voorbehoud in dat grote verhaal wordt bezien en beoordeeld. Of er grond voor is? Dat nu valt pas ernstig te betwijfelen... maar dan heeft eenieder wel wat tijd nodig om het allemaal goed uit te leggen. Of beter, men dient het eerst goed te bestuderen.

Napoleon blijft fascineren, dat is ook zo wat mij betreft, maar ik moet toegeven, hij is onbegrijpelijk en verre van een held als ik het tijdsgewricht waarin hij leefde niet goed kan vatten of alle spots zo op hem worden gericht, dat het clair-obscur wel mooi uitpakt, maar figuren als Metternich, om maar iets te zeggen, worden weggezet als conservatieve, reactionaire bekrompen geesten. Op welke gronden, op grond van welke bronnen en wie bepaalt de criteria?

Men kan bijvoorbeeld al niet begrijpen welke positie Rusland bekleedt in het concert der naties, wat meebrengt dat men ook nog eens uitgebreid over de Poolse delingen moet nadenken, over het lot van August III van Saksen. Maar komen we dan niet in de buurt van Catherina de Grote? En aan de andere kant, hoe is Engeland tijdens de achttiende eeuw geëvolueerd, dat het na 1814 voor een eeuw de allesbepalende factor wordt op het Europese schaakbord? Het zijn vragen die in al te populistische benadering zelfs niet aan de orde komen, niet opgeroepen worden.

Zo kan men zich afvragen in welke mate Napoleon een oorspronkelijke gedachte had, toen hij het over de natuurlijke grenzen had van Frankrijk - en die zeer ruim opvatte. De kwestie blijft dan of men de politiek van Napoleon een eenvoudig verlengstuk kan noemen van de politiek van Louis XIV le Grand. Is dat het geval, dan volgt eruit dat Napoleon met zijn politiek ten aanzien van Antwerpen niet meer dan logische militaire besluiten nam, zoals hij dat in Oostende deed. Fort Napoleon prachtig noemen, valt dan ook uit de toon, maar overweldigend is het wel en gigantisch ook. Na 1815 overigens zou Willem I de vesting laten afbouwen, maar in WO I was ze al niet van groot nut en tijdens WO II werd er zoveel aan kustverdediging gebouwd, in gewapend beton dat het bouwwerk vooral een kazemat werd.

Natuurlijk is het niet mogelijk de hele context te schetsen, maar om het kaliber van Napoleon af te wegen volstaat het niet zijn prestaties op te hemelen. Maar over Wiliam Pitt junior of - onvermijdelijk genoeg - Frans I, de koningen van Pruisen, op Fritz na, zullen we dus nooit zo heel veel horen. De volkerenslag bij Leipzig? 16-19 oktober 1813 en waar Napoleon een al bij al niet zo nefast verlopen campagne liet uitlopen op een vernietigende nederlaag. Voor Europa, het oude Europa heeft Leipzig niet de naam van Waterloo, maar het was wel een behoorlijk destructieve gebeurtenis.

Een laatste kwestie, die ermee samenhangt: heeft Europa in de eeuw na Napoleon bewust in gedachten gehouden dat te grote legers altijd autodestructief zouden uitpakken, nog afgezien van de logistieke problemen die het opriep. Maar als we de geschiedenis na WO I bekijken, dan zien we dat de Fransen zich beriepen op gewettigde zelfverdediging, ook al was de doctrine helder: vechten tot het einde. Napoleon had die gedachte al maar het werd en wordt hem nog als een vorm van heldenmoed meegegeven, terwijl hij per slot van rekening 3 miljoen eigen soldaten de dood injoeg. Nergens vind ik in de benaderingen van het genie Napoleon enige aanwijzing dat men de bevindingen van Napoleon en Carl von Clausewitz zou willen confronteren met elkaar. Vom Kriege verscheen dan wel pas in 1832, postuum dan nog, de Pruisische generaal staat dan ook in een rijke militaire traditie, waarbij de oorlog als een ernstige zaak beschouwd werd. Bovendien had Frederik II de Grote al aangetoond hoe gevaarlijk het kan zijn roekeloos troepen in te zetten. Vom Kriege behandelt vragen over strategische en tactische keuzes en het zou interessant zijn te zien of en hoe die van Napoleon sporen met inzichten die in de Europese militaire Gotha leefden.

Want kan men moeilijk het gegeven negeren dat Napoleon in een aantal opzichten de inzichten over genie aan de dag legde die toentertijd onder meer in Duitsland opgeld maakten. Maar het genie Napoleon werd vaak genoeg geholpen door het toeval, behalve in Waterloo en door ijverige generaals die inzicht hadden in het gebeuren en konden, durfden te handelen zonder uitdrukkelijke bevelen. Alleen, ook daar zien we dat zijn controledrift kon ontaarden in kostelijke vergissingen: in Waterloo durfden sommigen zijn bevelen niet terzijde te schuiven en verschenen te laat op het slagveld.

Wat we dus kunnen herdenken in Waterloo? Het veiligstellen van de revolutie? Ternauwernood. Het handhaven van de militaire posities van Frankrijk? Na Leipzig kon daar nog bezwaarlijk sprake van zijn. Militaire roekeloosheid en politiek opportunisme? Napoleon kon na zijn terugkeer van Elba niet zomaar steun vinden. Het duurde even voor enkele plaatsen hem opnieuw in het zadel wilden helpen. Had een verstandig en wijs man de macht opnieuw willen grijpen en soldaten ronselen? Ook dat is te betwijfelen, maar Napoleon wist, net als von Clausewitz dat de aanval de beste verdediging was. Oh ja, er is ook nog de tegenstander en die worden doorgaans door Napoleonvereerders als onbelangrijk weg gezet. Hoe verschillend de agenda ook was van Wellington, Willem I en de Russische tsaar, een ding wilden ze bereiken, dat Frankrijk vrede zou nemen met de grenzen en niet opnieuw ten oorlog zou trekken. Daar zijn ze na vijf eerder mislukte coalities dan toch in geslaagd.

Europa kan niet om Napoleon heen, kan ook niet om Waterloo heen, maar het zou een bizarre speling van het lot zijn als we 200 jaar later blijven aannemen dat mocht hij nog over voldoende troepen en materiaal had kunnen blijven beschikken Europa Frans zou zijn geweest. In mijn bijdragen probeer ik telkens weer aan te tonen dat het Europa dat we kennen doorheen de geschiedenis vorm heeft gekregen doorheen confrontaties tussen grootmachten, maar ook doorheen handel, uitwisseling van ideeën over. Het geeft dan ook geen pas, zelfs niet als het over Napoleon gaat, ernstig aandacht op te brengen voor de kwaaltjes van de keizer en te vergeten dat Londen, Wenen, Berlijn en Moskou zomaar tot het decor behoorden. De protatoganisten én de burgers hebben hun rol vervuld, dus ook Fichte met zijn "Reden an die Deutsche Nation". Of inderdaad WIllem I, Leopold van Saxen-Coburg-Gotha en al die anderen....

 De roofbouw op Frankrijk en de geannexeerde gebieden, ook in termen van vee, van paarden, mag men niet onderschatten. Een pacifist ben ik niet, omdat ik denk dat een land, zoals Herder het stelde in staat moet zijn zichzelf te verdedigen en potentiële tegenstanders ontraden het aan te vallen. Maar ik meen uit alles wat ik ervan geleerd heb te mogen vaststellen dat Napoleon op geen enkel moment enige aandacht besteedde aan het wel en wee van zijn medeburgers. Hij liet de code Civile redigeren en gaf er ook aanwijzingen toe, vermengde oude wetten en regels met nieuwe inzichten, maar tegelijk legde hij vervolgens een zware last op de samenleving, waarbij het hele continent betrokken was. Het is dan ook het meest opvallende bezwaar tegen veel wat over Waterloo en Napoleon te berde wordt gebracht: Ook al kan men enigszins ontsnappen aan de hagiografische benadering, de concentratie op Napoleon, zelfs op de politieke en militaire ontwikkelingen in Frankrijk en geannexeerde gebieden, belet het merendeel van de auteurs voldoende aandacht op te brengen voor de omgevingsfactoren. Men kan maar moeilijk een hoge pet ophebben voor Napoleon en Frankrijk en tegelijk beweren dat die boertige Duitsers uit Potsdam en Jena, Fichte onder meer er nauwelijks toedoen, suggererend ook dat zij meteen de rechte weg hebben gebaand voor de ellende van 120 jaar... Want heeft Napoleon niet het Franse politieke systeem mee onevenwichtig gemaakt, door telkens weer vertrouwen te stellen in sterke figuren, of beter ambten met veel formele macht. Nu ja, over de tijger Clemenceau spreekt men niet meer maar zijn invloed is ook niet bepaald gunstig te noemen.

Bart Haers