Elite en volk

Dezer Dagen

Wir sind das Volk

Zuckerberg en het leven van de doorsnee yankee

Volks protest tegen elite? In Polen komt het volk
op tegen populistische regering

Boris Johnson, Nigel Farage, Geert Wilders en Donald Trump, ze lijken allerminst volks en toch weten ze dat volk te strikken en hen mee te krijgen, terwijl anderen, zoals Guy Verhofstadt of Jeroen Dijsselbloem nauwelijks aansluiting vinden bij... wat eindelijk, bij de kiezers. Laten we duidelijk zijn, de Brexit kwam er met 52 % en in Nederland slaagde men erin 60 % van de stemmen tegen het verdrag met Oekraïne, terwijl 32 % van de kiezers zich ook aanboden om hun stem uit te brengen. Afgezien van het feit dat dit referendum voor Oekraïne beledigend was en voor Poetin een cadeautje, was het uiteraard bedoeld om Europa en Brussel een neus te zetten. De inhoud van het Associatieverdrag? Ach, daar malen we niet om. Van integriteit gesproken. Wij zijn het volk en toch zwijgen velen over deze gang van zaken. Anders gezegd: Niemand mag in mijn naam spreken, maar ik wil wel bekwame mensen afvaardigen. Men moet mij dus overtuigen.

Relaties binnen een moderne samenleving werden steeds anoniemer en men slaagde er de afgelopen decennia in zich ook steeds minder onder de mensen te moeten begeven. Als een journalist een straatinterview doet, op een markt, dan zie je vaak dat die zich heel autoritair opstelt en ook wel bijna vanzelf als een vertegenwoordiger van de macht geldt. De antwoorden die mensen dan geven zijn dan niet altijd even oprecht, soms ook spottend, maar ik vernam eens dat men zo een boud antwoord niet durfde uit te zenden. Men pleegt dus censuur. Men filtert weg wat de weldenkende gemeenschap onwelgevallig is.

Men mocht ook vernemen dat er niet zo heel veel haatmail te lezen viel na de dood in die club in Istanbul van een gewone jongen uit Houthalen, een jongen met een Turkse vader en moeder, een vader die hier kwam als twaalfjarige. Het viel mee met de haatberichten, het was marginaal, dus moet men het ook niet opblazen, schreef DS (5 januari 2017). Terecht en toch kan ook die positiebepaling verdringing lijken. We geven geen aandacht aan wat niet echt nieuwswaardig is. Zo kon immers het Vlaams Blok heel wat ongenoegen verzamelen, een woedebank worden, dat de partij ging ventileren in de handschoen en de bezem: opruimen die boel. Doet men daadwerkelijk, dan sluiten eerst de cafés waar die mensen al eens hun gal komen spuiten.

Hoe kan men het volk kennen? Niet in die zin dat een exemplaar het hele volk representeren zou, want elk individu is natuurlijk ook altijd in zekere mate uniek, al zullen mensen wel met anderen bepaalde gebruiken onderhouden en dat heet dan cultuur. Maar zou men echt geloven dat wat Vlaanderen betreft elke Vlaming m/v van wielrennen houdt, van cyclocross of van Stoofvlees met friet? Ik durf het echt niet beweren. En zou de elite, voor zover die valt af te lijnen, zo homogeen zijn? Het volk noch de elite valt zomaar van elkaar te onderscheiden ent telkens zal moeite moeten doen om mensen onder één noemer te vangen. Het is niet zozeer het failliet van de sociale wetenschappen, die net poneerden te kunnen vertellen wat het volk is en hoe het handelt, reageert. Economische prognoses over consumptiegedrag willen wel eens tegenvallen, omdat die mensen die er aandacht voor hebben met nieuwe regelgeving wel eens anders omspringen dan men voorop had gesteld. Economen weten beter dan wie ook dat goede markonderzoeken vaak spaak lopen op de onwil van mensen hun wensen kenbaar te maken. Misschien lukt het gesprek met verkozenen niet altijd zo goed, misschien bieden ook burgeractivisten niet het forum, want men wil toch af van die files in en rond de stad?

In discussies over wat men bedoelt met de term "volk" kan men ook vaststellen dat wie vasthouden wil aan de term, ook andere inzichten heeft: wie het volk als homogene en een uit gelijkaardige individuen bestaande entiteit verliest ook uit het oog dat die entiteit meer is dan alleen een samenstel van losse atomen. Maar mensen die men tot het volk rekenen wil, behoren wel bijna altijd tot een gedeelde taalgemeenschap en vaak ook een gedeelde belangengemeenschap. Of er sprake is van cohesie, hangt onder meer af van de gedachte dat we inderdaad belangen delen, maar ook een cultuur. In samenlevingen als de Britse lijkt het onderscheid tussen elite en volk, ondermeer door het markante verschil in opleidingen en schoolculturen merkwaardig groot, terwijl in Vlaanderen en Duitsland de scholing veel meer sociale mobiliteit mogelijk maakt. Vergeet ik dan niet dat er een elite is die zich heel apert wil onderscheiden? Neen, maar ik denk dat dit ook eerder marginaal is. Juist, het gaat dan inderdaad om mensen in bepaalde lokaliteiten waar men behalve dienstpersoneel weinig "volkse lieden" zal ontmoeten.  

Men noemt Frans Masereel wel eens een bobo, een bourgeois-bohémien, wat hij ook was, maar omdat hij een opleiding kreeg in het drukkersvak kwam hij met jongeren uit bescheidener milieus in contact en heeft hij een deel van zijn visie over arbeiders en socialisme op die bekendheid gebaseerd, maar hij wist beter dan vele theoretici dat die mensen niet op elkaar leken, niet meer dan mensen uit zijn eigen "klasse" op elkaar leken.

De vraag is evenwel niet of we ons moeten beijveren met het verwerven van inzicht in wat het volk wil, want dat lijkt op de grote vraag die men zich wel eens stelde "Was will das Weib?", toegeschreven aan Sigmund Freud, maar menig man en zelfs menige vrouw zal het zich wel eens afgevraagd hebben.  Alleen, als men de vraag vertaalt als "wat wil een vrouw/die vrouw" ontgaat de poging tot veralgemening en verdinglijking ons, ontgaat het ons ook dat de vraagsteller, het weze Sigmund Freud, de individualiteit van elke persoon ontkent. Wie dus vraagt "wat wil het volk", komt evenzeer bedrogen uit, omdat er onder dat volk van alles te vinden valt, maar legt ook een fundamenteel gebrek aan respect aan de dag voor mensen, wie ze ook zijn.

Toch kan men een samenleving niet goed zien functioneren als er geen cohesie bestaat, maar men hoeft niet te streven naar absolute gelijkheid onder mensen om alle onrecht weg te werken. 2700 mensen verlinkten anoniem anderen in verband met sociale en fiscale fraude. In feite is dat heel weinig en ook wel gelukkig te noemen, want mensen geven er zich rekenschap van dat ze niet zomaar de rekening van hun buren kunnen maken. Het komt mij ook treffend voor dat men graag de strapatsen van een gevallen bankier als de baas-eigenaar van Optimabank te kijk zet, terwijl men de zorgzame ondernemer, die de continuïteit en rendabiliteit, rentabiliteit van zijn onderneming weet te verzekeren vaak minder in de kijker komt: geen nieuws is goed nieuws. Intussen blijken werknemers een vakbekwame baas wel te waarderen en van belang te achten voor hun eigen welbevinden en minder goed met managers om kunnen, die geen specifieke vakbekwaamheid hebben, tenzij inderdaad de boel te laten draaien als een circus. Op termijn kan zo een management het vakmanschap van het personeel niet meer waarderen, omdat ze menen dat dit alles met kosten te maken heeft. Het personeel erkent ook niet de managmentskills van de chefs.

De zogenaamde intellectuele elite - ik weet namelijk niet of die in onze samenleving echt bestaat - heeft ook niet altijd afdoende waardering voor vakmanschap en deze veralgemenende uitspraak put ik net uit de vaststelling dat politici, pedagogen aan de universiteiten en andere experten voortdurend menen dat men het Beroepssecondair onderwijs hoger zal waarderen als men de schotten tussen de leervormen aso, tso en bso zou wegnemen, terwijl men van goed bso kan zeggen dat het evengoed een elitair bestel is. Voor het topsportonderwijs kan men dat gemakkelijk aangeven en erkennen, maar goede loodgieters, lassers, zelfs kappers, krijgen hun opleiding vaak beter op de werkvloer dan in een schoolse omgeving die teveel op regels en uurregelingen gebaseerd is. Kan men jongeren in het beroepsonderwijs echt liefde en passie laten opvatten voor hun vak? Jawel, zag ik wel eens, door mensen die zelf die aandacht en gedrevenheid tentoon wisten te spreiden en tegelijk de leerlingen graag zagen en dat wisten uit te stralen door consistent gedrag.

Het is van belang te begrijpen dat mensen als ze plots als persoon op onze weg komen, ophouden een vage passant te zijn op de weg of ergens in een kantoorgebouw, daarom niet per se sympathiek worden, maar dat de kans op beter inzicht kan ontstaan, begrip. Wanneer dat doorbreken van de anonimiteit een feit is, blijkt hoe belangrijk wederkerigheid is en ten ene male de gedachte aan broederschap kan voeden. Moet ik een Marokaan of Algerijn uit Vilvoorde kennen om te begrijpen wat hij moet doormaken of een Egyptisch meisje dat een half leven bezig was te ontdekken dat ze speelbal was van haar moeder of haar echtgenoot? In het spoor van die vrouw kan je als man moeilijker intreden, maar een poging tot begrijpen moet wel mogelijk zijn, als we ons kunnen vergewissen van zowel de drijfveren van man en moeder als van haar eigen onbewuste onmogelijkheid voor zichzelf op te komen. Dit zijn verhalen die zich afspelen ver van de gouden toren van Trump of het optrekje van Johnson of zelfs de bewaakte leefruimte van Geert Wilders. Helaas komt ook een doorsnee journalist nooit echt in die wereld binnen, noch een professor politieke wetenschappen. Waarom niet?

Ik denk aan het werk van Margaret Mead die als antropologe wel enige tijd ging leven in lokale gemeenschappen op Samoa en er de puberteitsbeleving bij de meisjes kon onderzoeken. Later werd gezegd dat haar resultaten gemanipuleerd werden, omdat ze onder meer de Amerikaanse samenleving als normstelling ter tafel bracht en relativeerde. Zelf meen ik mij te herinneren dat zo rond 1980 de verschillen in beleving tussen jongeren die met veertien gingen werken over wat leuk was en wat van belang was, ten aanzien van wat wij, collegejongens, aanvoelden als aangenaam en belangrijk op een aantal domeinen wezenlijk verschilde. Maar geleidelijk bleken die voorkeuren onder de enge groep en de andere ook wel meer bij elkaar aan te sluiten of net andere paden uit te gaan. Levensfeiten enerzijds en eigen aanleg konden daar een rol bij spelen, maar dat kon ik maar aan de weet komen door bijvoorbeeld via de scouts en andere activiteiten uit de eigen comfortzone te treden.

Wat het volk is, wat het volk wil, blijft voer voor speculatie, maar met simpele antwoorden kan men gemakkelijk genoeg mensen bereiken, maar dat volk kan evengoed ontgoocheld worden. Men heeft hartstochtelijk Barack Obama gesteund in 2008, maar het waren blanke intellectuelen die als eerste zijn pragmatisme en doordachte optreden als een inbreuk hadden aangemerkt en het waren pulpbladen die de negatieve kritiek gingen uitbazuinen. De eerlijkheid gebiedt vast te stellen dat Obama in de VS op een aantal terreinen vooruitgang bracht. Heeft men hem niet zo vaak over economische aangelegenheden horen spreken, dan omdat hij merkte dat het met de Amerikaanse economie behoorlijk goed ging, zelfs in de zogenaamde Rust Belt, gaat het beter dan de media bericht(t)en. Het succes van Trump berust dus deels over wat media over het beleid van Obama en de situatie in het land brachten. In het UK zit het anders, want daar is het leven 'at the bottom" zoals Theodore Dalrymple er echt niet beter op geworden, maar men heeft zo te zien weinig zicht op de sociale mobiliteit. Feit is wel dat bijvoorbeeld uit Frankrijk bekwame jongeren wegtrokken, wegens gebrek aan goede loopbaanperspectieven.

Wij zijn het volk, laat dat nu eens duidelijk worden, maar niet als een homogene massa, wel in onze individuele uniciteit en toch verbonden, via het aanvaarden van gedeelde belangen, een gedeelde toekomst. De elite, behoudens inderdaad een clubje superrijken, maar dan niet per se de lui die in de boekskes opduiken, heeft normaliter wel regelmatig met het volk, met mensen die met hen werken, die ze ontmoeten in het postkantoor of aan het ondernemersloket. Dat zijn dan weer - meestal - vakbekwame mensen, met wie ze over de weg kunnen. De Croo liep inderdaad veel schoenen stuk, omdat hij graag onder de mensen kwam en komt, met een wat archaïsch taaltje, dat hem uitstekend past. Anderen lijken het lastig te hebben dat volk te zien. Guy Verhofstadt kwam ooit de studie van een vrije radio binnen en toen hij weer vertrokken was, vroeg iedereen zich af wat hij gezegd had, op de radio "on air" maar ook ook "of air". Hij had geen gesprek met niemand, sprak en hoorde alleen wat hij nodig had om zich te presenteren. Hij excelleerde daarin en nog steeds maar krijgt blijkbaar nooit kritiek te horen, want wie dat durft wordt een vijand die uitgerookt moet worden.

Het volk dat zijn u en ik, maar omdat ik maar een klein smaldeel mensen in Vlaanderen ken, kan ik maar moeilijk tot besluiten komen over wat die anderen willen en in welke mate zij tot redelijkheid geneigd zijn, of beter, bij hen herken ik precies dat. Mensen die bewust haat tegen anderen uitstrooien zullen er altijd wel geweest zijn, maar sociale media bezorgen ons een veel groter forum. We leven in een anonieme maatschappij en dat heeft nadelen om zich veilig te weten. Tegelijk zijn we geneigd stereotypes te hanteren om ons op ons gemak te voelen. Of mensen inderdaad tot het kwade geneigd zijn of tot boosheid, weet ik niet zo zeker, wel zie ik dat bewust geweld en bewust kwetsend gedrag en dito uitspraken geen voorrecht zijn van het volk of de heffe des volks. Maar als de andere gekwetst wordt, dan zijn we zelf even veilig, toch? En ja, Trump zegde dingen die niet horen, die meer dan beledigend zijn, maar als men goed luistert naar experten van allerlei slag, dan merkt men nog eens hoe men omfloerst veel harder kan treffen en beledigen. Kennis maakt macht, maar het is nog altijd een keuze er omzichtig dan wel baanbrekend mee om te gaan, zoals ook Richard Sennett liet verstaan.

Men kan naar de samenleving kijken zonder personen te zien, alleen en volk en vervolgens verrast zijn dat men de bal heeft mis geslagen, maar men zal merken dat mensen in opstand komen tegen lui die beweren hun taal te spreken, zoals de Poolse regering nu ervaren moet en ook daar is de coalitie tegen de regering niet alleen een kwestie van een grote homogene groep, maar van mensen uit allerlei kringen.

Laten we dus niet langer dat begrip "volk" zien als een soort entiteit dat deels los zou staan van de samenleving, maar dat wel gemakkelijk te mobiliseren zou zijn voor simpele beweringen. Men kan op die basis altijd wel mensen mobiliseren, tegen de elites en de machten die zijn, maar men moet dan wel goed doorzien wie die mobilisatie tot stand brengt: leden van de elite. Toch leeft er meer aan de basis en dat blijkt ook uit de verkiezingsresultaten: populisten krijgen aanhang, maar vaak omdat ze geen vaardige tegenstanders hebben, die zelf ook mensen kunnen raken en mee in beweging brengen. Eigen aan democratie is het dus ook dat er nooit volkomen eensgezindheid bestaat. Dat conflicten best niet escaleren, zal iedereen wel begrijpen, maar een consensus afdwingen tegen de inzichten van burgers in, zal hoogstens even lukken, met de schade van dien. Wie dus wil weten wat het volk wil, kan gerust beginnen met goed nadenken en vervolgens ook met toetsen in de praktijk. De media evenwel wekken de indruk dat vooral populisten succes hebben. Toch kreeg ook Hillary Clinton heel wat stemmen - of de popular vote alleen in Californië gewonnen werd, verhindert niet te bedenken dat ze ook een ruime aanhang heeft - maar dat de helft thuis bleef, is nog meer opvallend.

Bart Haers