Trump en volksverlakkerij

Kritiek

Volk & Elite

valse tegenstellingen

Edmund Burke liet zich in Bristol verkiezen en zegde
vervolgens dat zij, zijn kiezers er niet op moesten
rekenen dat zijn beleid op hen zou afgestemd zijn, zoals
zij concurrent nu net met veel aplombs had beweerd.
Hij zou namens hen wel het land dienen en zorgen dat ze
beter af zouden zijn. Hij overdreef, maar het is wel een
poging van een politicus om voldoende intellectuele
vrijheid te behouden als verkozene. Zou hij daarom
volksvreemd en wereldvreemd politiek bedreven
hebben? 

Aan de ene kant heb je een strijd tegen de elite in naam van het volk, dat elke intellectuele inspanning daaraan ten dienste stelt, aan de andere kant heb je een strijd tegen de elite die vooral probeert te zeggen wat het volk denkt. Dit volk, het volk, bestaat al lang niet meer. Vergeten we niet dat velen het vermeende individualisme, dat ons onverschillig zou maken, uiteraard deels ook de verbondenheid met het volk teniet zou kunnen doen. Het is alles behalve helder, wat we nu beleven, maar termen als volk, elite en individualisme verdienen het in een context bekeken te worden. Maar of het volk waarover Trump of Le Pen het over hebben, wel zoiets kent als gemeenschappelijke doelen en een gemeenschappelijke basis, valt nog te bezien. De Gemeenschap blijft dus afwezig en ook broederschap - nog maar eens. Overigens, Trump zal geen pleidooi houden voor gelijkheid, want hij steekt boven alles uit.

In de discussie over de weg die onze samenleving zou moeten gaan ziet men vooral een nogal stupide geloof in de gedachte dat rechtvaardigheid vergt dat een samenleving egalitair is, waarbij men de uniciteit van mensen negeert. Meer nog, houdt men ons voor dat we niet tot altruïsme in staat zijn, dan nog blijft men nog vasthouden aan die eis dat niemand boven het maaiveld mag uitsteken, behalve zij die voor het geheel kunnen denken. In een uitzending over de staat van de geneeskunde in Venezuela ziet men hoe slecht het gaat in dat land, maar het is de schuld van de omgekeerde petrochock, namelijk dat de prijs van aardolie diep gevallen is en ook aan het slechte beleid gedurende decennia. De ambitie van Hugo Chaves? Komt nauwelijks aan bod en het zou de schuld zijn... van de vijanden van de revolutie. Ik heb de uitzending gezien zoals de VRT-Canvas die bracht, met een commentaarstem, maar je weet niet hoe of de makers van de documentaire het bedacht hadden. Ik heb mijn twijfels, omdat een journalist niet voorbij kan gaan aan een grondig onderzoek van wat Chaves en zijn regering hebben gepresteerd.

Egalitarisme is eigen aan het marxisme en het Leninisme, maar de vraag is waarom men dan vervolgens de ogen sluit voor het paternalisme van de dictatuur van het proletariaat. Vladimir Poetin heeft dat zeer goed begrepen, want hij zal er voortdurend op wijzen dat Rusland omringd is door vijanden en dat er een (nieuwe) vaderlandse oorlog bezig is, waarvoor iedereen en alles gemobiliseerd moet worden, maar hij zal tegelijk laten zien dat zijn macht voor alle Russen een beschermende deken is, waar ze veilig onder kunnen leven - en wie niet wil, moet het voelen. Hij behoudt de warmte van de welwillende dictatuur en dat is wat populisme altijd te geef heeft.

Ik heb na 1989 - ik moet het telkens weer opnieuw vaststellen - maar weinig pogingen ondernomen zien worden om het socialistische gedachtegoed te heroverwegen. Men heeft verschillende strategieën aangewend om ons ervan te overtuigen dat wie denkt automatisch bij links denken moet uitkomen, ook al blijkt dat dit in discussies wel erg conformistisch te zijn en vooral gebaseerd op niet te bewijzen aannames, dogma's dus. Het zou te gemakkelijk zijn dan maar te verwijzen naar de vele financiële schandalen waarbij linkse politici en organisaties betrokken zijn, want ook rechts was er wel eens sprake van steekpenningen of belangenvermenging. Het punt lijkt te zijn dat men niet zag, zoals Tony Judt betoogde, dat het land ziek is en dat de ideologische gronden voor een rechtvaardiger samenleving niet meer overtuigen, ondermeer omdat de praxis niet altijd spoort met de theorie.

Helaas, dat is al spannend genoeg, belangrijker nog is het vast te stellen dat men weigert dat er sinds het Charter van Quaregnon in 1894 heel veel verwezenlijkt werd, maar dat zij die de baten ervan ondervonden de uitgangspunten en vaak de doelstellingen niet meer onderschrijven, laat staan de middelen nog accepteren. De discussie over de gevaarlijke en de volksvreemde elite is een riedel dat Links bij mijn weten decennia lang heeft verkocht en de media graag hebben herhaald. De elitekritiek die ik tijdens mijn jeugd en jonge jaren hoorde, werd tijdens de Paarse regering nog herhaald, maar het gevolg was onder meer dat mensen dachten dat uitblinken in kennis en vaardigheden niet meer hoefde. In Nederland klaagde men over de zesjescultuur. Streven naar uitmuntendheid kon hoogstens nog in de sport. Nu krijgen we dus iemand die openlijk de wacht aanzegt aan wie men gemelijk tot de elite wenst te rekenen.

Kortom, wie nu klaagt over een gebrek aan beschaving in het debat, moet niet komen zeuren, want al tijdens mijn jonge jaren hoorden we opiniemakers denigrerend doen tegenover alles wat beschaving, hoffelijke elegantie aan de dag legde. Iemand als de (jonge) Herman van Rompuy werd als een droogstoppel afgedaan, hem werd verweten dat hij in boekjes nadacht over waar het met onze samenleving heen zou gaan, onder meer in een reflectie over "1984" van Orwell.  Voor zover ik me herinner was het een essay waarin de auteur vond dat Orwell's wereld al in een aantal opzichten een gepasseerd station was, maar dat de discussie over newspeak verborg dat politici en maatschappijcritici wel eens tot de vaststelling zouden komen dat ze zelf best in staat bleken de werkelijkheid in woorden te negeren en hun bedoelingen handig weg te moffelen. Het mag dan nu wel 2017 zijn, die houding in het maatschappelijke debat is zeker aan de orde, omdat we dagelijks met vormen van verhullend taalgebruik te maken krijgen, waarbij Politiek correct taalgebruik wel een gecanoniseerde vorm is, waarbij men er zich wil voor hoeden mensen onheus te bejegenen, maar zo het risico loopt werkelijkheden te ontkennen en zo dus nog moeilijk ongewenste toestanden goed te analyseren en op te lossen. De gedachte dat men al eens een harde waarheid moet verhullen, wil men de gevolgen temperen tot nut van 't algemeen zit in de politiek ingebakken. Maar men is wel erg gegaan.

Een opvallend voorbeeld van verhullend taalgebruik vormt het "Kinderpardon" in Nederland, waarbij er een voorwaarde om dat kinderpardon toe te kennen erin bestaat dat de ouders er alles aan gedaan moeten gedaan hebben om terug te keren naar het land van herkomst. Nogal vreemd, wat uiteindelijk staat de aanvraag tot het kinderpardon gelijk met een vraag om het land te verlaten en er alles aan te doen. Als burger kan men met zo een verdoken druk niet instemmen. Dat men voorwaarden vooropstelt, is best okay, maar er mag geen verborgen onmogelijkheid aan verbonden zijn: men doet alles om hier te kunnen blijven en kan dus niet alles inzetten om het land te verlaten. Bovendien blijkt men ook om in aanmerking te komen voortdurend met de overheidsdiensten betrokken bij het asiel- en verblijfsrecht in contact te blijven. Ook dat is een voorwaarde die naar willekeur riekt, maar waar de rechter wel een aantal keer mee heeft ingestemd. De rechtsstaat werkt? Het is vooral een blijk van sluipende besluitvorming, waarbij een partij, die van de asielzoeker niet een middel heeft om zijn of haar rechten te laten gelden op een aanvaardbare wijze.

De verloedering van de taal en van het politieke discours is inderdaad iets dat al heel lang aan de gang is, maar in tijden van audiovisuele en sociale media, maar de voortdurende claim dat hij het volk wil bevrijden van het juk van de elite, is ook al heel wat ouder dan deze regering Trump. Het idee dat de elite helder af te lijnen zou vallen en dat zij van nature bedorven zou zijn, is ook in onze media niet zo vreemd, want Marine Le Pen, Geert Wilders en ook Filip De Winter hebben dat vaak genoeg met ons gedeeld. En tegelijk, ook links heeft decennia lang ons een beeld voorgespiegeld van een volksvreemde elite, waaraan Thomas Piketty nog een financieel luik heeft toegevoegd, terwijl al langer duidelijk is dat die ongelijkheid op verschillende evoluties terug te voeren. Neem bijvoorbeeld de Carnegy's en de Rockefellers, maar ook bijvoorbeeld de grote invloed van General Electric, Eastman Kodak - dat intussen van het toneel is verdwenen. Nu zijn er nieuwe superbedrijven, in een andere economische context. Maar tegelijk ziet men dat bijvoorbeeld in Noordwest-Europa heel wat mensen, tot 90 % vrij goed kunnen leven, maar dat er armoede is, kan men niet ontkennen. Ik opteer het cijfer van 90 % en niet 85%, omdat de precariteit niet voor iedereen even diep graaft en als mensen al eens moeten kiezen tussen een reis of een nieuwe auto, is men dan echt nooddruftig?  En die elite, die gaan bij ons soms naar bijzondere scholen zoals de abdijschool van Zevenkerken, maar meestal gaan ze evengoed naar de (betere) colleges en athenea.

Kortom, wat Trump zegt, hoe onnavolgbaar ook is niet helemaal nieuw en teert inderdaad op revanchegevoelens die anderen, onder meer links al tijden aanwakkeren. De globalisatie heeft wonden geslagen in de traditionele economie, maar tegelijk is het wenselijk te begrijpen dat het vooral de technologische revolutie van de afgelopen 30 jaar is geweest die klassieke industriële activiteiten hebben veranderd. Dat is van belang, omdat meer mensen ook de nodige opleidingen kreeg en dus in wezen niet meer tot het "klassieke" proletariaat behoren en zelfs niet meer tot die zogenaamde lagere middenklasse gerekend kunnen worden. Waartoe zij zichzelf rekenen? Dat hangt af van de omstandigheden en hoe ze zich willen voorstellen. Het volk bestaat wel maar niet op de manier waarop Trump en Wilders het willen voorstellen, namelijk als het leger machteloze, vertrapte mensen, die niet gehoord worden. Ik denk dat die voorstelling te eenduidig en wie het wil geloven, zal er dus gretig in meegaan en zo de eigen belangen negeren. Zoals de onderwijshervormers ook menen dat men de achterblijvers moet steunen, door de anderen kansen ontnemen om uit te blinken. Het volk tot slot, is wat de natie vormt en is zeer verscheiden en verre van eenduidig. De lobbyisten die in Washington en andere hoofdsteden bij politici hun opwachting maken om de besluitvorming aan te sturen, behoren ook tot het volk, al willen ze dat niet geweten hebben. En de Trump-dynastie? Die leven alles behalve zo Joe en Jim in Pennsylvania.

Donald J. Trump wil zich voorstellen als iemand van het volk die zich verzet tegen de elite. De elite dat zijn de journalisten die nagaan wat er gebeurt en als het goed is sjoemelende politici aan de galg praten en schrijven, zoals die journalisten van de Washington Post, Woodward en Bernstein, die het niet onder de markt hadden om de hele machinerie rond Watergate en de herverkiezing van Nixon bloot te leggen. Maar journalisten moet niet per se vertellen wat het volk behaagt. Ook van politici mag men verwachten dat ze immuun zijn voor de verleiding het volk naar de mond te spreken. Edmund Burke zegde aan zijn kiezers in Bristol dat hij hun belangen wel ernstig zou nemen, maar het zijn taak als volksvertegenwoordiger zag daarmee geen rekening te houden, als het staatsbelang het anders eiste. Burke werd vervolgens niet herkozen, maar via een kandidatuur in een "Rotten Borough" een kiesomschrijving met nauwelijks kiezers, kon hij toch in het Lagerhuis blijven zetelen.

Het is uiteraard een jong en overmoedig politicus die het stelde, maar er zat een grond van oprechtheid in: wil men de kiezers in alles tegemoet komen en altijd hun belangen dienen, dan zou men geen beleid meer voeren, maar vroeg of laat op contradicties botsen. Een politicus moet zelf nadenken en verantwoorden wat hij of zij als juist en passend beschouwt. Als het volk minder vreemdelingen wil, dan kan men daar met goed fatsoen niet in meegaan, omdat men de rechtsstaat op de helling moet zetten. Maar als mensen zijn die de kluit belazeren of vinden dat onze samenleving zich aan hun culturele eisen moet aanpassen, ten koste van vrouwenrechten en individuele vrijheid, dan moeten we dat gewoon blokkeren. Mensen mogen religieus geinspireerd door het leven gaan, maar als ze de van god gegeven wet en regels opnieuw willen invoeren, dan gaat dat in tegen de idee dat die regels niet meer passen in onze samenleving. Wil Trump niet dat mensen in Afrika, vrouwen nog toegang meer hebben tot anticonceptie, dan creëert hij een humanitaire ramp. Zoals paus Franciscus zegde: mensen moeten niet kweken als konijnen maar verantwoord ouderschap vorm geven. Dat kan niet zonder fricties, vooral met zendelingen van de Pinksterbeweging en andere christelijke groepen. In die zin kan een zinnig mens deze president al niet ernstig nemen. Hij kijkt niet naar de gevolgen van zijn daden. Ook in de VS worden vrouwen met een smalle beurs in de kou gezet, als het erop aankomt voorbehoedsmiddelen te krijgen en indien nodig voor een abortus gaan - want dan zullen ze gestraft worden. Als man heeft dat sujet gemakkelijk praten.  Wie hem steunt, wie vindt dat vrouwen de gevolgen van hun lichtzinnigheid moeten dragen, zal zelf ook wel eens moeten nadenken wat zijn rol in die lichtzinnigheid is. Ook vrouwen hebben recht op een zekere mate van lichtzinnigheid, toch? En ja, wat behoort er sprekender tot de volkscultuur in Amerika, de VS, dan precies cheerleaders, pomponmeisjes en andere uitingen van een gespeelde lichtzinnigheid en tegelijk verwacht men dat deze meisjes wachten tot na het huwelijk ... 

Bart Haers