Parasitair leven? Gelukkig maar
Kleinbeeld
Parasitair leven
Het bewust worden van Jan de Wilde
Jan
De Wilde vertelde gisteren op Klara over hoe zich als veertiger of vijftiger
ontdekte hoezeer hij in wereld van parasitair leven verweven zit en het bracht
hem van zijn stuk. Dat laatste is net zo de belangstelling waard als het feit
dat leven op aarde in hoge mate parasitair functioneert. Of ik dan beter wist?
Ik zou het niet zo stellen, wel dat ik al vroeg bij natuurexploratie leerde hoe
een boom een heel leven bergt, meer dan alleen de boom zelf. Later leerde ik hoe
we als lichaam heel wat ander leven bergen, bacteriën die onze stofwisseling
mogelijk maken. We zijn meer dan wat de anatoom Vesalius al vond of Antonie van
Leeuwenhoek zag in zijn microscopen. Beste Jan, het is een fanfare van honger
en dorst.
Ik
was door de vaststelling en de onthutste reactie van de zanger en dichter wel
gegrepen, want het blijft me verrassen als mensen hun bestaan willen zien als
iets totaal onafhankelijks, terwijl ook het mensenkind geboren wordt na een
maandenlang verblijf in de baarmoeder, parasiteren op het lichaam van de
moeder. Later wordt het anders, willen we onafhankelijk zijn, maar ook dan zijn
we met duizenden draden verbonden met de wereld om ons heen. Zelfs als we
meesters van de schepping zouden zijn, dan nog zouden we niet kunnen zonder het
werk van de natuur zelf, we zouden niet overleven zonder de bijen, de
scarabeeën maar ook niet zonder bacteriën die veel afval verwerken.
Inderdaad,
het is op het oog geen vrolijk makende vaststelling, maar in wezen is het net
geruststellend, bewonderenswaardig hoe op aarde een biosfeer kon ontstaan,
waarin alles wat leeft inderdaad van elkaar afhankelijk is, zodat de leeuw
sterft als de antilope geen gras meer kan eten of kan verteren. De meeste natuurfilmers
hanteren zo te zien andere metaforen, zoals de vraag wat nu het dodelijkste
dier is, waarbij men al eens een virus of bacterie, een schimmel of spoort uit
het oog durft te verliezen.
Nadenkend
over de woorden die Jan De Wilde sprak over dat bewustwordingsproces en zijn
onthutst zijn ervoer, denk ik dat het inderdaad wel eens boeiend kan zijn in
onze kijk op biologie de aandacht te vestigen op systemen van overdracht en hoe
organismen van elkaar gebruik maken om te overleven. Tegelijk is de metafoor of
parasieten er een die mensen kan herleiden tot profiteurs, bloedzuigers en
ongedierte, die men moet uitroeien. De nazi's maakten er gebruik van, maar ook
Karl Marx had het over parasitaire beroepen, die het zweet van de arbeiders
voor eigen gebruik vervreemden en hun centen aftroggelden.
In
verband met de vluchtelingencrisis, hoort men ook wel eens onthutsende
uitspraken die naar de parasietenmetafoor verwijzen. Iemand bestond het af te
leiden uit het hoge groeicijfer van de Duitse economie af te leiden dat die
vluchtelingen mee de groei mogelijk maakten. Elementair economisch inzicht: hoe
groter een economie is, hoe meer
transacties er plaats hebben en dus hoe groter het minimale economische leven
zal zijn. De gedachte dat Merkel door haar politiek de economische groei bewust
kortstondig heeft laten groeien, kan men als complotdenken afdoen, dat mensen
zover gaan, moet zorgwekkend heten. Aan het verwijt ten aanzien van Merkel, dat
zij een hoop parasieten zou hebben ingevoerd, valt dus af te dingen. Maar men
kan het moeilijk aanvaarden dat mensen parasieten genoemd worden, als zij die
dat zeggen alleen de simpele benadering, mensonterende benadering kiezen.
Van
dezelfde orde is het taalgebruik van Den Donald, dat lijkt op wat Victor
Klemperer vertelde over hoe de taal onder de Nazi's veranderde. Overigens hoort
ook over het introduceren van biologische metaforen tot die taalverandering.
Toch zijn het vooral de superlatieven en hyperbolen die Trump hanteert, past die
passen in dat kader van taalverandering in een totalitaire zin. Helaas, ook
mensen als Mark Rutte of bij ons Charles Michel, spelen graag met "het
beste" ter wereld te presteren inzake onderwijs, R&D, innovatie,
veiligheid en nog veel meer. Waarom zouden wij burgers niet tevreden zijn dat
het gerecht naar behoren werkte, het onderwijs jongelui heel autonoom kon
maken, de gezondheidszorg patiënten genas? Omdat we zo gedrild zijn dat alleen
het beste goed genoeg is en er altijd wel ergens een winnaar is, net als dat verliezer het aan zichzelf te wijten hebben.
Want Trump hanteert die superlatieven met evenveel gemak om mensen te kakken te
zetten. Wat een verschil met de bescheiden taal van Obama of Merkel. Over die
taalverandering en de Lingua tertii imperii, LTI verdienen hier toch
aandachtig.
Parasieten
behoren dus tot de natuur zelf en men, wij hebben tal van parasieten, net als
een boom een hele wereld aan parasitair leven mogelijk maakt. Alexander von
Humboldt kwam al opzetten met de notie van een boom die een heel bos
structureren zou en het leven rond zich zou voeden en er zich aan voeden. Von
Humboldt vond al dat men in de biologie de cartesiaanse methode in vraag moet
stellen wil men complexe systemen begrijpen. Natuurlijk is specialisatie nodig,
de samenhang van onderscheiden fenomenen zien, blijkt tegelijk de mogelijkheid beperkt
volgens hem de ontwikkeling van inzicht
over hoe we kunnen overleven door te denken. Von Humboldt stelde vast dat zich
op de wanden van hoge bergketens en bergen, vulkanen de klimaatgordels laten
zien zoals die zich op de aarde van evenaar tot pool laten aflezen. De
klimaatgordels die zich op de wanden van de Chimborazo aftekenen en kon vervolgens laten zien hoe
bepalend vochtigheid, zonlicht, temperatuur maar ook de bodemgesteldheid de
levensvormen bepalen. Tijdens zijn expedities in Latijns Amerika kwam hij ook
op de idee dat ook een bos zich organiseert volgens een altijd weer herhaald
principe van een centrale moederboom:
die zorgt er voor dat leven rond de boom
wordt vastgehouden, omdat die boom anders zelf niet zou overleven. Bepaalde
parasieten blijken ook het wortelgestel te versterken en de opname van vocht en
voedsel uit de bomen zou bevorderen.
Waarom
de zanger en dichter Jan De Wilde er niet geheel van bewust was geworden dat
het leven ook zo in elkaar zit, blijft ook een vraag die voor ons perspectieven
biedt. Het onderwijs in biologie is niet altijd zo uitstekend geweest, maar
soms waren er leraren die de interesse wisten te wekken.
Zelfs
een discussie over ongelijkheid van bezit en inkomsten, laat zich aflezen als
die metafoor van parasieten, alleen dan dat de ene het als een verwijt aan
succesrijke mensen dat ze succes hebben, anderen menen dat de armen, tja
parasieten zijn. In een roman "Wenen 1897" - vertaling van "The
little book" vertelt Seldon Edwards een bijzonder verhaal, magisch
realistisch tot op zekere hoogte, maar de kern is niet dat iemand in drie
momenten van de geschiedenis in Wenen aanwezig is, maar dat een lijst van
aandelen in 1897 een familie onvoorstelbare rijkdom zou hebben bezorgd, met
dien verstande dat de laatste telg zich liever terug heeft getrokken op een
boerderij en aan de hele economie zo weinig mogelijk gelegen wilde laten. Jan
De Wilde behoorde tot de generatie die in de gouden jaren zestig mee een
klimaat van kritiek en rebellie heeft uitgedragen en voor sommigen zo het gezag
heeft uitgedaagd. Gelukkig maar, zou ik zeggen, want het heeft de noodzaak van
verantwoording afleggen van overheden versterkt. Maar ook heeft het ons met die
kritische zin wel op een dwaalspoor gezet, doordat men vergat zichzelf kritisch
te bejegenen. Jan De Wilde nu is wellicht ook wel tot die zelfkritiek bereid
geweest. Hij beweert dan wel eerder tot luiheid geneigd te zijn, hij geniet nu
wel van de optredens die hij doet, al denkt hij dat hij alles gezegd heeft. Dat
is al een vorm van zelfkritiek. Maar Jan De Wilde suggereerde ook hoezeer hij
met die optredens afhankelijk is van de bandleden, de lichtman en de
geluidsman, in fine van het publiek dat hem wil horen.
Nu,
in diezelfde jaren zestig en zeventig deed het gerucht de ronde dat kunstenaars
nogal parasitair zouden leven op het zweet van anderen en ook nu spreekt men
wel eens over de subsidiezombies, mensen die niet kunnen presteren zonder
subsidies en zo dus parasiteren. Of wij, burgers zonder kunst kunnen leven?
Wie
het debat over de energiewende heeft gevolgd, zal moeten vaststellen dat daar
ook wel geparasiteerd werd op de rug van de belastingbetaler, een fenomeen dat
we ook kennen als rent seeking behaviour. Soms kan een overheid niet anders dan
ondernemingen van algemeen belang (deels) uitbesteden, maar het zal dan wel van
belang zijn dat de rekenmeters haarfijn uitvogelen hoe de vergoeding voor die
overname van een overheidstaak ook voor het algemeen belang een aanvaardbare
kost meebrengt dan wel een beetje op oplichterij gaat lijken. Het zal wel niet
altijd zover komen, maar toch, men mag niet blind zijn voor dat risico, ook al
omdat het corruptie met zich meebrengt.
Kortom,
wie het heeft over parasitair gedrag, zou moeten weten dat het juist een
voorwaarde is voor biodiversiteit, zoals ook monoculturen laten zien dat ze de
eindeloze voedselketens onmogelijk maken. Teveel gebruik van pesticiden moet
men dan zeker afraden, maar wat als het de productie in het gedrang brengt? In
de strijd tegen ggo's speelt de vrees mee dat we onnodig voedselsystemen zouden
verknippen en men moet daar inderdaad oog voor hebben, maar tegelijk kan het
aanwenden ervan ook het wereldvoedselsysteem zelf mee ontlasten. We zijn met
steeds meer mensen en steeds meer mensen hebben toegang tot een overvloedig
bestaan, ook al zijn ze dan, vergeleken met Bill Gates en die andere superrijken
straatarm. Bill Gates beijvert zich in weldadigheid, maar wellicht zou het een
weldaad zijn als hij en zijn collegae, maar ook andere grootaandeelhouders
zouden aanvaarden dat de overheid - bvb voor het opkalefateren van de
infrastructuur - belastingen moet hebben en dat zij dus niet vrijgesteld kunnen
worden. Hoeveel dan een faire belasting moet bedragen? Geen zinnig antwoord
valt hierop te verzinnen en schrijvende op deze blog weet ik hoeveel we te
danken hebben aan Apple en Microsoft, maar zelden spreken we over Linux en open
source.
Dat
alles maakt het natuurlijk om van de parasieten als metafoor een sterk beeld te
maken, helaas doorgaans om mensen uit te sluiten, terwijl het precies het
omgekeerde zou moeten zijn, dat parasieten, dat symbiotische levensvormen
elkaar net versterken. Het dingt zo ook af op het begrip autonomie van de
persoon, maar juist de wetenschappen en zeker de biologie laten zien dat men
schijnbare tegenspraak en paradoxen best kan accepteren, dat wil zeggen, dat
een mens maar autonoom kan bestaan als het verweven is met al die andere
levensvormen. Ons brein, kan men zeggen, parasiteert op de
stofwisselingssystemen en is er afhankelijk van, maar die systemen vermogen
zichzelf niet in stand te houden zonder dat brein. Ik vind dat een
geruststellende gedachte en weet tegelijk dat dit voor velen ook weer argumenten
kan leveren tegen bijvoorbeeld het democratische bestel of de gecorrigeerde
markteconomie. Jammer maar helaas, ons denken is ook vaker dan we veronderstellen
parasitair, net zoals de veel geprezen creativiteit.
Bart
Haers
P.S.
De elites, zo leest men dan, zouden parasiteren op ons zweet en zelf niet
productief (meer) zijn? De onderwijshervorming laat zien dat sommigen geloven
dat ze aan het onderwijzend personeel en ouders kunnen opleggen wat ze willen,
in naam van de volonté génerale, maar de koepels worden wel gefinancierd door
de scholen en toch krijgen directies en leraren v/m altijd weer de volle laag.
Armoede, uitsluiting, gebrek aan werkelijke kansen moet men vermijden en de
mechanismen proberen af te blokken, maar als men de leerling niet beschouwt als
een actor met eigen wil en verantwoordelijkheid, dan zal dat systeem van streven naar gelijkheid ook
niet werken. Verschillen zijn er en mensen zijn uniek, van anderen afhankelijk,
ook als men aanneemt dat een succesvol iemand niemand meer nodig heeft. Richard
Gere kon ook niet meer zonder dat meisje, Julia Roberts, niet zonder zijn
hotelpersoneel en anderen die hij betaald om hem het werken gemakkelijk te
maken. Ze worden betaald? Natuurlijk, maar de afhankelijkheid is er niet minder
om.
Reacties
Een reactie posten