Laten we afzien van zuiverheid

Dezer Dagen

Angst voor vrijheid

Hoe we streven naar zuiverheid

Olympe de Gouges verloor de kop in 1793, toen
ze ervan verdacht werd de koning te steunen,
terwijl ze gewoon vond dat de vorst gefaald
had, maar wel een goed man was en de
doodstraf niet verdiende. Dat was voor de
bewindvoerders een onaanvaardbare
zin voor nuance. . 

In Frankrijk zouden de laatste tijd beenhouwerijen last hebben van agressieve veganisten die hun etalages en gevels bekladden, hen voor moordenaars houden en nog meer van dat fraais. Anderen vinden dan weer dat we onze genenpoel zuiver moeten houden en willen de migratie doen stoppen; intussen wil men de waarden van Verlichting, de Aufklärung veilig stellen. Altijd weer lijken we bang te zijn voor besmetting, verzweren en etteren van ons tere culturele velletje. Waarom zou ik met een koloniale blik naar de geschiedenis van Congo kijken? Of nog zo iets merkwaardigs, iets draagt bij aan de economie, alsof dat een tastbaar gegeven zijn, in het ergste geval een monster, een Leviathan dat gevoederd moet worden.

Ons handelen is een realiteit, de accumulatie en aggregatie daarvan kan men de economie noemen, maar hoe die eruit ziet, uit zich in welvaart of armoede, in bloei of stagnatie en dat is bijna net zo erg als neergang. Maar de economie, kan men alleen bij benadering in cijfers vatten. Ook hier speelt een probleem mee dat we alles zuiver willen bekijken, of we nu voor economische vrijheid pleiten dan wel, zoals Trump doet, de grenzen te sluiten voor invoer. Lang leve het Mercantilisme. Het is vreemd dat de brede media ons wel op de strapatsen van de president wijzen, aan de andere kant negeren zij dat zijn (politieke) visie wel eens een antwoord kan zijn op de angsten van zijn aanhangers dat hun rol is uitgespeeld.

Een andere kwestie waar de zuiverheid opspeelt betreft de verdenkingen ten aanzien van president Macron, die niet alle verkiezingsuitgaven zou hebben opgenomen in zijn verslag dat op grond van wetgeving moet worden ingediend en wordt nagekeken. Toch zijn er politieke tegenstanders, vaak burgers die vinden dat hij moet belaagd worden, omdat hij onder meer de SNCF wil hervormen en dat is toch wel iets, net zoals de hervormingen van de arbeidsmarkt, net omdat Frankrijk nog te veel mensen heeft die er hun draai niet vinden; ook daar wordt de president op aangesproken en aangevallen, want het zou om privilegies gaan, terwijl hij juist mensen op weg wil helpen die net helemaal geen voorrechten hebben, maar wel de vakbond moeten menen te steunen. Zuiverheid in de principes, het is wel vaker een valkuil, want mensen op hun rechten wijzen en hen aanmoedigen ervoor op te komen, lopen al vaker eens tegen een muur op, want in wezen verdedigen ze privilegies die anderen genieten, in naam van een niet altijd even duidelijke solidariteit.

Het is dat omgaan met inzichten, waarbij men de zuiverheid nastreeft, die we wel herkennen bij Syriëstrijders en orthodoxe, vrome gelovigen, waarbij de leer en de leefregels zo zuiver mogelijk moeten worden aangeleerd en onderhouden. Zuiverheid blijft een bedrieglijk iets, omdat men net dan, bij het naleven van regels die men zelf niet heeft uitgewerkt, zichzelf in nesten kan werken. Het komt mij bedenkelijk voor en een vorm van angst voor vrijheid, dat men zegt dat men de leefregels van de Islam of het christendom moet naleven. In het Christendom hebben zich doorheen de eeuwen verschillende vormen van orthodoxie gevormd, katholieke, Calvinistische, naast ook wel meer open denksystemen, waarbij men meer aan de inzichten van de gelovige overlaten wilde. Hoe het komt dat bij momenten een rigoureus naleven van leefregels zo een grote aantrekkingskracht uitoefent op mensen, blijft altijd weer verrassend, al denken er we er een goede verklaring voor te hebben, namelijk dat de wereld zo beter beheersbaar is, hun bestaan op orde blijft.

Men beweert wel eens dat mensen pas echt denken als ze een redenering helemaal doordenken en zo tot de kern van de zaak doordringen, maar is het wel zo een verdienste voortdurend alles wat niet past in een redenering weg te vlakken? Is het wel zo een verdienste te geloven dat men rationeel denkt als men alleen argumenten voor een bepaalde benadering verkiest en de andere negeert? Zo meent men dat men moet vechten tegen degeneratie van een cultuur, zoals tijdens het fin de siècle het geval zou zijn geweest. Het waren niet alleen mensen van de elite die zich tegen Gustav Klimt of Egon Schiele verzetten en er op maatschappelijk vlak conservatieve ideeën op na houden. Grootburgers konden tegelijk conservatief zijn en eigentijdse kunst stimuleren via mecenaat en opdrachten. Hun handelen was dus niet altijd zuiver en zelfs voorspelbaar.

Het gaat erom dat als mensen in vrijheid hun leven wil laten leven, dat men met diep doordachte redeneringen, hoe geldig de argumenten ook zijn, toch enige terughoudendheid aan de dag moet leggen. Denkt men niet na over ongewenste neveneffecten, dan wel of men meer schade zal veroorzaken dan men zich op voorhand had toegestaan, dan zijn zelfs de beste plannen niet realiseerbaar. Neem gewoon dat gedoe rond de steden die zouden stikken. De auto gaf ook aan mensen met bescheiden middelen de kans om zich verder te verplaatsen, de eigen provincie te verlaten. Het is nu wel zo dat men net omwille van het feit dat men autobezit aanmoedigde, al was het maar om de autofabrieken aan de praat te houden, men het openbaar en gemeenschappelijk vervoer stiefmoederlijk is gaan behandelen, wat ons nu zuur opbreekt. Noch busvervoer noch de spoorwegen zijn bij machte om hun opdracht werkelijk uit te voeren, al was het maar omdat de sociale rechten van het personeel een grote weerslag hebben op de budgetten. Maar is iedereen die bij de spoorwegen werkt ook wel nuttig en nodig voor het bedrijf? Een HRM-bedrijf met 2000 werknemers voor 35.000 personeelsleden bij het spoor? En dan moeten ze 35.000 loonfiches invullen, maandelijks, plus al die andere verplichtingen van een bedrijf tegenover de werknemers. De maat der dingen, dat vraagt niet enkel het toepassen van de regel van drie, het vraagt ook dat we nagaan of wat men vooropstelt redelijk mag heten.

Nu is er in het Nederlands wel spraakverwarring mogelijk want wat men rationeel onderbouwd acht, is niet altijd redelijk, dat wil zeggen afgewogen, overdacht, maar niet enkel tot het gaatje doorgedacht. Het is gemakkelijk zaken voor te stellen alsof het simpel als pompwater zou zijn, terwijl men goed weet dat maatschappelijke fenomenen zelden eenduidig opduiken en dat er bij het voeren van beleid wel eens een grijze zone blijkt te bestaan, die men dan hoognodig moet dichtplamuren, omdat we niet houden van discretionaire besluitvorming, de regels moeten duidelijk zijn. Dat betekent evenwel dat men geen maatwerk kan leveren en bovendien is dat al te vaak een motie van wantrouwen tegen mensen die normaal geschikt zijn om te oordelen over een situatie.

Zuiverheid in de leer brengt vaak mee dat men alles wat niet volkomen aan de wensen voldoet ertoe leidt dat alles wat minder is, onbeduidend wordt genoemd en het beleid kan nooit ver genoeg gaan. Groen en de SP-a eisen eerlijke belastingen, maar als men ziet wat er met de roerende voorheffing is gebeurd, van 15 % over 21, 25 tot nu 30 %, dan moet men niet zeggen dat mensen geen belastingen op kapitaal betalen, terwijl grotere vermogens best uitwegen hebben, al moet ook dat niet overdreven worden. Alleen, is het geen burgerplicht goed voor het eigen vermogen te zorgen? Wat we doen moet dan wel binnen het kader van de wet gebeuren, al blijkt dat voor velen wel eens een uitdaging de grenzen op te zoeken. De idee dat de belastingen eerlijk moeten zijn is op zich niet bijzonder, want zowel de Magna Charta gaat over de verdeling van de belastingdruk als een deel van de discussie tussen de Bourgondische staten en Maximiliaan, Karel V en Filips II liep over het omslaan van de door de vorst gewenste bijdragen. Vandaag zijn er belastingen die veel hogere aanslagvoeten kennen, dan de Tiende en de Vijfde penning. Eerlijke belastingen hebben ook te maken met wat de overheid als wettelijke verplichtingen op zich genomen heeft, onder meer wegenaanleg, onderwijs, gezondheidszorg… en preventie van allerlei mogelijke gevaren.

Waarom gaan we dus zo graag uit van de gedachte dat iets zuiver n de leer moet zijn, zuiver en volmaakt, perfect? Het is niet de eerste keer dat ik dit thema behandel, het zal ook niet de laatste keer zijn, gewoon omdat we zowel in zaken van regering als in het dagelijkse kwesties botsen op de mening van mensen die vinden dat wereld noch de mensen aan hun wensen beantwoordt. Jean-Jacques Rousseau inspireerde Maximilien de Robespierre ertoe een zuiverheid na te streven die niet enkel zijn vijanden het hoofd kostte, maar ook medestanders van de Revolutie, zoals Olympe de Gouges,  Georges Danton, Robespierre zelf. Rousseau leverde argumenten voor politici die niet aan de totalitaire verleiding kunnen weerstaan. Ook Marx vond dat men niet langs wegen van geleidelijkheid moet gaan, hij wilde van geen reformsocialisme weten, zoals ook Lenin dat dan ook realiseerde. In een democratie organiseert men juist heel wat door goed overleg en al eens wat omwringen van de arm, maar meestal krijgt de dader dan ook lik op stuk.

Het is dan ook verwerpelijk dat veganisten beenhouwers zelfs fysiek aanvallen of dat men rokers ook al bijna als moordenaars voorstelt – terwijl men veertig jaar geleden stappen heeft gezet om zelfdoding te gedogen. Het punt is dat men steeds meer ingrijpt in onze handelingen vanuit inderdaad valabele inzichten over schadelijkheid van tabak, alcohol, frieten, vet en suikers… Men kan inderdaad vaststellen dat mensen langer gezond blijven, maar vervolgens, aan het einde wel eens wat langer over het aftakelingsproces moeten ondergaan. Men kan bepaald bourgondisch leven en honderd jaar oud worden, redelijk goed van lijf en leden, men kan ascetisch leven en voortijdig komen te gaan. De maakbaarheid kan men evenwel steeds verder opdrijven en men kan, zoals Paul Frissen schrijft er alles aan doen om ongelukken te voorkomen, maar leven we dan nog wel en vooral, leven we dan nog met genoegen, voor onszelf en voor anderen.

Ergo, wie aanstuurt op zuiverheid en ertoe neigt alles wat niet voldoet aan de eigen maatstaven, uit de wereld te helpen, riskeert wel zeer ongelukkig te worden of anderen ongelukkig te maken. Heeft men het recht het leven van anderen te sturen, heeft men het recht het eten van vlees door anderen als een schandaal voor te stellen, dan heeft men nog niet het recht dit met dwangmiddelen en geweld op te dringen. Men gaat er in hoofde van ambtelijke apparaten te gemakkelijk vanuit dat het goede willen voor anderen, volwassen mensen, voldoende argument is om daar toch op aan te sturen. Nudging is een aanpak, maar uiteraard ook financiële bestraffing, maar is dat rechtvaardig, rechtmatig? Het wordt de horeca moeilijker dan nodig gemaakt en mensen durven niet meer voluit te genieten, al kan ik u niet altijd zeggen, tenzij achteraf een genoeglijk moment beleefd te hebben, een mooi feest of aangenaam gesprek onder de sterren.

Hoe anderen leven, ook al is het wel eens risicovol, zo een beklimming van een vulkaan in Columbia, de Chymboraso in Ecuador,  of een mening verkondigen ten tijde van Robespierre en het comité du Salut Publique. Als ik burgeractivisten bezig hoor en lees wat ze in gedachten hebben, dan ziet men hoe dicht men bij de totalitaire consensus kan komen, dat wil zeggen dat men veronderstelt dat iedereen zou willen dat er niet meer gerookt wordt of geen vlees meer gegeten wordt. Kan men dat anderen opleggen? Het is voor een goed doel, de klimaatzaak. Juist, al weet niemand of we echt ooit greep op dat complexe systeem zullen hebben. Spanje kende verschillende jaren van droogte, waarbij enkele waterbekkens tot een bedenkelijk laag niveau gedaald was. Nu blijkt dat enigszins aangevuld de afgelopen winter en dit voorjaar, maar dat zou niet veel zoden verzetten. Heeft men de regenval in de hand? Het is aangewezen minder palmolie te gebruiken, of minder plastics, maar tegelijk willen we dat voedingswaren zo goed mogelijk geconserveerd worden en goed verpakt.

Perfectionisme nastreven kan zowel persoonlijk als maatschappelijk ook andere dan positieve gevolgen hebben, want wat voor de een perfect is, blijkt voor anderen niet wenselijk. De maatstaven op elkaar afstemmen, lijkt dan aangewezen maar vaak vormen morele overwegingen daarvoor wel een hinderpaal.  Zelf vond en vind ik de vrijheidsbeleving in de jaren zeventig en tachtig best wel genietbaar, al waren er ook de Jotie ’t Hoofts en anderen die aan drugs ten onder gingen. Dat is nu net het probleem, omwille van de mateloosheid van enkelen moet men de anderen niet straffen, wat bovendien ook nog eens een vorm van paternalisme moet heten. Ook kan men voor zichzelf hedonisme wenselijk achten, zonder dat men anderen daaronder laat lijden, terwijl we nu vaststellen dat men zich ver af wil houden van een vorm van hedonisme – en intussen moten we keihard genieten. In de strijd tegen armoede houdt men de goegemeente graag voor dat mensen in armoede niet gezond genoeg leven, niet goed weten hun kinderen op te voeden en uiteraard gevaarlijk op de rand van de vulkaan dansen. Er spreekt een grote afkeer uit van armoede, natuurlijk, maar mensen die leven in armoede komen er niet mee vooruit, wel integendeel.

Laten we dus, als we overtuigd zijn van een inzicht anderen de ruimte om ook hun leven naar eigen inzichten te leiden. Foutloos leven, het blijkt een adunaton, een onmogelijkheid en een fato morgana, want die koloniale blik die men graag ons Westerlingen verwijt, hoe vertaalt zich dat? In Racisme, uiteraard, met kapitaal. Toch zie ik er zelden iets van om mij heen. Tja, misschien omdat ik wel eens met mensen spreek die Afrikaanse of Aziatische wortels hebben. En ja, ik heb vragen bij het beleid van NGO’s die aan ontwikkelingssamenwerking doen omdat er ook negatieve consequenties uit voortkomen, zoals het in stand houden van de falende staat.

Wanneer veganisten slagerij Vandenbussche[i] aanvallen, dan keur ik dat af. Voor de gezondheid is matig vleesgebruik ook een goede zaak, maar die keiharde actie kan men ook als terreur voorstellen, want het gaat erom door middel van actie en bekladden van winkelpuien de samenleving dwingen af te zien van vleesgebruik. Als men er zelf niet van overtuigd is, dan kan men zich afvragen waarom men moet meegaan met in dit geval de veganisten. Tot slot, men lijkt te streven naar een overwinning, veel mensen die voor een bepaalde zaak gaan, van de klimaatzaak tot (volkomen) gelijkheid in het onderwijs. Zoals Miguel de Unanumo betekent overwinnen nog niet dat men (anderen) overtuigd heeft, waardoor de overwinning wel eens een aanslag op de vrijheid kan genoemd worden. Dat zou actiegroepen tot een betere maatvoering moeten aanzetten.

Bart Haers

---

[i] De Slagerij in Roubaix bestaat niet meer, mijn grootoom is al jaren geleden gestorven, maar net als mijn overgrootvader Victor Vandenbussche in Brugge, kweekte hij zelf ook runderen voor de verkoop in zijn slagerij. Deze mensen kan men altijd nog voorstellen als moordenaars, zoals veganisten nu doen, maar ze droegen wel bij aan de welvaart en konden hun gezin alle kansen geven. Toen werd er overigens minder vaak vlees gegeten dan vandaag het geval is.