Het Franse Chagrijn

 

Dezer Dagen

 

De Reconquista van

Eric Zemmour

 

NOtre-Dame d'Afrique, Kathedraal in Algiers, gebouwd
door Pieds-Noirs. Ook joodse families in Algerije werden
erkend als Pieds-Noirs, dus ook de familie Zemmour
die naar Frankrijk kwam tijdens of na de Algerijnse 
Oorlog. Oud zeer kan diep woekeren

Het klinkt toch altijd zo bevrijdend als iemand met aplomb komt vertellen dat de situatie hopeloos is en ernstig, maar dat de redder nabij is. Frankrijk is in nood en het land moet heroverd worden? De vijand is duidelijk, maar dat waren en zijn geen veroveraars, want gekomen op de wind van economische successen en militaire nederlagen. Zemmour kan niet beweren dat hij de Franse waarden als enige vertegenwoordigt en weet te verdedigen, want aldus sluit hij het verhaal af, terwijl culturen, zelden echt volkomen sterven. Overigens, zal Zemmour het Katholieke Frankrijk van de Action Française verdedigen, zoals ik ergens las, of gaat het erom de bevrijding van de jaren zestig uit patriarchale structuren terug te draaien? Laten we ons niet verkijken op de kritiek op mei ’68, zogenaamd het begin van een libertaire, zedeloze tijd, terwijl uit onderzoek zou zijn gebleken dat de “verloren generatie” het lang zo slecht niet heeft gedaan, al helemaal niet in materieel opzicht. Wat kan men dan van Eric Zemmour, zelf ook van die verloren generatie, verwachten?

 

Frankrijk wil graag geloven dat het Gods uitverkoren land is, maar dat dachten  de Hollanders ook en nog steeds leeft er dat geloof, in seculiere vorm. Maar Duitsland, de VSA, UK…. Welk land kent zichzelf geen bijzondere status toe en meent een bijzondere roeping te hebben. Maar de verhoudingen in deze wereld zijn gewijzigd, want het wereldeconomisch systeem werkt niet meer op twee snelheden, sinds in Zuidoost-Azië nieuwe economische wonderen werden verricht. Wie daar blind voor is en Zemmour lijkt het geen moer te verdommen, kan geen goede analyses maken voor deze tijd.

 

Waar Emmanuel Macron nog kritisch onderzocht hoe na de moord op de geschiedenisleraar Patty het land zo verscheurd kon zijn geraakt en hoe binnen de grote Franse samenleving groepen zich hebben afgescheiden en een eigen realiteit claimen, daar zegt Zemmour zonder verpinken dat Frankrijk heroverd moet worden op de Islam. Dat er zich in massasamenlevingen groepen vormen die afstand wensen te houden van de hoofdstroom is niet zo nieuw, maar doorgaans nam men het politiek op zich Frankrijk te steunen en zelfs te claimen de ware redders van Frankrijk te zijn. Links heeft zich al sinds de ondergang van de Commune in 1871 gefixeerd op het internationalisme, zonder er zich rekenschap van te geven dat arbeiders net zo goed menen het ware Frankrijk te wezen. Pétain had, zoals de Gaulle ook goed wist op de dag dat le Président du Conseil, Renaud aftrad en vervangen werd door Philippe Pétain, de held van Verdun en WO I, de steun van de Franse burgers. Prompt legde hij de wapens neerleg en kreeg als troostprijs het Zuidelijke deel van Frankrijk, minus  de Atlantische kust in handen.

 

Men zegt wel vaker dat men geen discussie kan voeren zonder het over de strijd te hebben in de jaren ’30 en ’40 over democratie en liberalisme. Het kan moeilijk anders evenwel, wanneer Zemmour het heeft over een Reconquista dat we de herinnering aan die dagen in gedachten houden en reflecteren over wat er nu te doen staan. Met Hannah Arendt, die een tijd opgesloten zat in Gurs, een kamp in het Zuiden van Frankrijk tegen de Pyreneeën aan, omdat ze Duitse was en dus een gevaar vormde vanwege mogelijk behoren tot de Vijfde colonne, spionnen, saboteurs en infiltranten, terwijl ze net als zovele Duitse burgers van Joodse afkomst en/of communistische agitatoren geen enkele reden had om Nazi-Duitsland te dienen en de Franse militaire inspanningen te ondermijnen. Hoe kijkt Zemmour overigens aan tegen de Panthéonisatie van Josephine Baker? Voor ons vandaag is het niet zonder belang dat wie vandaag naar ingezetenen kijkt die zich bekennen als moslims niet zomaar kan beweren dat dit een vijfde kolonne zou zijn. Er is een gevaar dat jongeren uit verarmde wijken, gedomineerd door HLM’s zich niet herkennen in Frankrijk en ook als tuig worden weggezet, maar dat is nu net een verantwoordelijkheid van regeringen in West-Europa, van organisaties voor sociale woning bouw, onderwijs, als de connectie zo traag en moeizaam is gelegd geworden dan wel opnieuw doorgeknipt.

 

Het heeft me jaren gekost te begrijpen hoe de Algerijnse oorlog kon uitlopen op een verscheurende ramp voor Frankrijk, net omdat die oorlog, zoals vele tijdens de Koude Oorlog andere conflicten verborg. De politieke besluitvorming in de aanvangsfase, 1953 en volgende jaren, was er een van wreedheid en arrogante neerbuigendheid. François Mitterrand bleek een goed bestuurder, maar hij slaagde er niet in de opstand in Algerije te beheersen. De lokroep van een vrij Algerije is voor ons, denk ik dan altijd weer, een gelijkaardig verlangen dat gedurende decennia de politieke spanningen aandreef in Europa. Want hoe cruciaal de lente van 1968 ook mag zijn, de jongerencultuur ontstond naarmate meer jongeren niet vroegtijdig aan het werk gingen en een aantal jaren als scholier en student vrijgesteld waren of leken van zorgen. Tijdens het Interbellum had men in meerdere landen in Europa, Duitsland een opbloei van jeugdbewegingen, die voortkwamen uit zelforganisatie, de Trekvogels oftewel Wandervogel, die sinds 1895 jongeren uit de steden in beweging hadden gekregen. Lange tijd ging het om studenten en die behoorden tot de middenklasse.

 

Vandaag zien we ondanks pogingen daartoe, de jongeren van de middenklasse nog altijd graag op trektocht gaan – niet enkel jongeren overigens – maar voor jongeren uit de banlieues, de HLM’s zou er geen echt aanbod voor handen zijn, zegt men. Toen de regering van Léon Blum, de volksfrontregering het betaald verlof invoerde werd ook de vakantiekolonie verder ontwikkeld via wetgeving in 1938. Jules Ferry had al in 1880 een begin gemaakt met het voorzien van vakanties voor kinderen uit arme en ongezonde stadsdelen, waarna lokale initiatieven ontstonden, zodat er rond 1900 een heel netwerk ontstond. Na WO II werd het een massabedoening maar vanaf 1995 verdween het fenomeen razendsnel. Waar de vakantiekolonie ook een proces van socialisatie op gang bracht in de arme buurten, bleek dat na 1995 steeds minder noodzakelijk, waardoor hele wijken in arme banlieues buiten beeld verdwenen. Isolatie ook op dit domein ging verder door.

 

Ik weet niet of er echt geen aandacht is voor de jongeren, of er geen jeugdbewegingen zijn… maar hier speelt de dialectiek van linkse “Gutmenschen” en rechtse stemmen die roepen dat alles naar de verdoemenis gaat. Het is dat soort kritiek dat zonder zin voor nuance of begrip voor mensen dat niemand dient en al zeker de jeugd en jongelui die men uit verveling en erger wil redden. Kan men Eric Zemmour rechts of conservatief noemen? Conservatief alleszins niet, want men kan het conservatieve wel aanwrijven een zekere zelfgenoegzaamheid aan de dag te leggen over de samenleving, dus niet geneigd te zijn tot het omverwerpen van de zijnde en onvatbare dingen, maar niettemin wel de veranderingen die zich voordoen kritisch bejegenend aanvaarden. Daar hoort Zemmour alleszins niet bij, want hij wil de bestaande orde, in zijn ogen een ware chaos, omverwerpen, ook al zegt hij niet wat hij dan wel wil opbouwen. Hij wil wellicht wel de Islam weg, als dat al zou kunnen, maar dat kan niet op een vreedzame, humane manier. Overigens, er zijn toch al meer mensen die de migratie overstegen hebben en hun plaats in de Franse en Europese kunsten, letteren, wetenschappen hebben verworven.

 

Zemmour heeft evenwel geluk, want linkse stemmen blijven voortdurend hameren op de ellende van de banlieue, de leerachterstand van kinderen met een migratieachtergrond, maar Frankrijk is opgebouwd door mensen die in hun jeugd vanuit de migratie moesten zien te overleven en op de een of andere manier ook best slaagden in hun leven. Charles Aznavour, Josephine Baker, Boris Cyrulnik en tal van anderen, zelfs Jacques Brel waren niet op en top Frans, maar verwierven wel aanzien en bekendheid. Men zegt dat er weinig moslims of moslima’s zijn die de weg op de sociale ladder omhoog hebben aangevat laat staan een hoog niveau bereikt hebben, maar wie een genoeglijk leven weet op te bouwen, is voor de administratie geen probleem meer, geen dossier meer. Zoals met joodse mensen in het Parijs van Klaus Mann en Hannah Arendt, was het moeilijk om een leven op te bouwen, maar tegelijk zien we wel dat er een aantal zijn die ook in de Franse samenleving hoge ogen wierpen. Alleen is het voor ons moeilijk namen te noemen, omdat we niet meer weten wat toen tot de top hoorde.

 

Zemmour eist dat elk kind dat geboren wordt in moslimgezinnen een Franse voornaam moet hebben – naast voornamen naar eigen voorkeuren van de ouders -  maar zelf afstammend uit een familie met joodse wortels in Algerije kan hij wellicht niet vergeten zijn hoe, tot ergernis van joodse en gojse mensen in families Duitse dan wel Franse namen gegeven werden en aangenomen werden door migranten maar ook autochtone joodse mensen. Die beweging kwam op gang in de loop van de achttiende en vooral negentiende eeuw en was eerder spontaan dan opgelegd door de overheid. Het kan dus best onderzocht worden hoe men mensen kan verplichten zich te integreren, maar als het resultaat geen prestige oplevert, helpt het weinig. Als de sanctie dan is, zoals een Vlaamse partij dat graag propageerde, “aanpassen of opkrassen!” dat men honderdduizenden zal moeten deporteren, dan wordt dat discours zinledig, want het lawaai staat niet in verhouding tot de verwachte resultaten. De Reconquista is een veroveringsoorlog geweest, waar men de Reyes Catolicos om mag bewonderen, al werd het werk uiteraard door anderen verricht. Maar het merkwaardige is dat hun bijdrage aan de Europese cultuur nauwelijks erkend wordt, al zeker niet (meer) nu de eerste reis van Christopher Columbus naar India die uitkwam in de ontdekking van een nieuwe wereld, verguisd wordt als het begin van een genocide. Ook de latere geschiedenis van Spanje blijft onderbelicht, zodat we ons gemakkelijk laten verleiden tot stellingnames omtrent de Spaanse burgeroorlog. Klinkt er ergens nog een belletje als het gaat om Miguel de Unanumo? Maar hoe graag we het ook hebben over de Weense Scholen, die van Haydn, Mozart en Beethoven rond 1800, die van Schoenberg, Anton Webern en  Alban Berg, over het intellectuele leven in Oostenrijk, tijdens de achttiende, negentiende en twintigste eeuw horen we zelden iets. Gerard van Swieten? Sigmund Freud natuurlijk ook, maar die wordt zo verguisd ex post factum, dat we niet meer willen zien hoe de man het psychische lijden van zijn tijdgenoten zag en er probeerde een betere behandeling voor te ontwikkelen. Ook zijn theoretische benadering mag nog altijd gezien als een bijdrage aan de Europese cultuur, al stelt dat niemand vrij zich kritisch met die teksten in te laten.

 

Het begrip cultuur blijft iets complex, lastig om er alle aspecten van te vatten, nog moeilijker is het dan het om er eigenaarschap over te bepalen, maar het is tegelijk wat water is voor vissen, zoals Han Fortmann en andere cultuurwetenschappers poneerden. We leven dus in een omgeving waar we vertrouwd mee zijn en doorgaans roepen uitspraken, houdingen, gedragingen geen groot problemen op, omdat men het niet anders kan doen dan men altijd gedaan heeft. Nu, we zullen wat Frankrijk aangaat niet ontkennen dat er periodes waren waar de Franse cultuur hoge toppen scheerde, of beter, periodes van maatschappelijke gisting die een aantal waardevolle bijdragen hebben geleverd aan de Europese cultuur. Denken we aan de achttiende eeuw, dan mag men niet blind zijn voor de inbreng van de Schotten in wetenschappen, filosofie en literatuur, net zoals na de Dertigjarige Oorlog in Duitsland de cultuur een hoge vlucht nam. Toen Louis XIV nog streed om macht en bevestiging, was de Raadspensionaris van Holland, Johan de Witt bezig de Ware Vrijheid vorm te geven. Voor de negentiende eeuw zou men zonder meer naar Frankrijk verwijzen, maar daar valt tegenin te brengen dat overal in Europa, nieuwe ontwikkelingen op gang kwamen, van industrie tot sport en ontspanning, die de samenleving voorgoed hebben beïnvloed. Tijdens de jaren 1920 en 1930 speelde een opvallende Amerikaanse aanwezigheid in Parijs en Frankrijk een grote rol, waarbij zowel de Franse, de Europese als de Amerikaanse cultuur een nieuw elan kregen, lang niet altijd tot voldoening van de moraalridders en cultuurnostalgici.

 

Waar verwijst Eric Zemmour dan naar, als hij het heeft over het grote Frankrijk dat hem tot gids dient bij de herovering van Frankrijk? Wat de grootheid van de Franse cultuur glans gaf, was het werk van immigranten, al tijdens de 12^de eeuw en zeker ook tijdens de Honderdjarige oorlog, die merkwaardig genoeg ook samenviel met de hoogbloei van de Franse Gotische bouwkunst. Wat men dan (im-)migratie noemt, had gewoon te maken met het feit dat Frankrijk nog lang niet een politieke eenheid vormde, want dat zou pas taalkundig gerealiseerd worden rond 1900. Het is overigens niet moeilijk zich te laten voorstaan op prestaties van de voorzaten, van Christine de Pizan, Elisabeth Visée-Lebrun, Olympe de Gouges, maar ja, dat zijn nu net dames en die schijnen ondanks alles niet te beantwoorden aan de eisen van Zemmour. Nog eens, de grootheid van een cultuur alleen afwegen aan wat men kent, de canon, zonder zelfs maar te kijken naar buurlanden, het blijft vermoeiend om daar vraagtekens bij te zetten.

 

De moralisering van de samenleving door toedoen van tegenstanders van abortus, die vaak wel wapendracht promoten, maar voor zover ik kan zien is dat niet het geval voor Zemmour kan ons niet ontgaan. Zelfbeschikking is voor de Europese samenlevingen een heilzame ontwikkeling gebleken, maar als altijd al het geval is geweest, zagen we niet altijd de prijs die moet betaald worden. Toch kan men er niet omheen dat elke klacht over persoonlijke vrijheid altijd een morele veroordeling inhoudt. Abortus in veilige omstandigheden kunnen laten uitvoeren, geeft vrouwen de mogelijkheid in soms moeilijke omstandigheden zwaarwichtige beslissingen te nemen. Tegelijk zijn tegenstanders van het recht op een veilige abortus ook tegenstanders van de toegang tot voorbehoedsmiddelen en dat komt niet altijd ten volle in beeld, want dan worden de vrouwen pas helemaal teruggedrongen in hun ondergeschikte positie, iets waar Gustave Flaubert over schreef. Nu  is het precies dat wat Zemmour op tafel legt, dat vrouwen hun ondergeschikte plaats zouden accepteren en daar vrede mee hebben. Daarmee maakt de man toch een bizarre bocht, want steunt hij ten volle de visie van orthodoxe richtingen binnen christendom, Jodendom en de Islam die vrouwen ook op hun plaats houden en indien nodig onderwerping afdwingen.

 

In die zin kan men Zemmour alleen maar reactionair noemen, want hij weigert de positieve aspecten van de liberale samenleving te erkennen. Men kan veel kritiek hebben op Mei ’68, zonder zich in te laten met de situatie in Frankrijk en bij uitbreiding in Europa te dien tijde, waar het paternalisme nog de norm was. Contestatie werd als een aantasting van de cultuur afgewezen door gezagsdragers, zoals bisschoppen, politici, zelfs die van links, rechters en opvoeders. Toch bleek de incubatie van het vrijheidsvirus een krachtige beweging op gang te hebben gebracht. De reactie van de jaren ’80 zoals Margret Tatcher en Ronald Reagan en hun respectieve raadgevers was dan ook incoherent en inconsistent, omdat men wel vond dat vrijheid belangrijk was, voor wie die kan betalen, terwijl wie bijstand of uitkeringen nodig had of heeft, langs de morele meetlat wordt gelegd. De maakbare samenleving is voor neoliberalen even vitaal als voor vrijzinnig humanisten die eerder een socialistische visie  onderschrijving, maar ondanks pleidooien voor solidariteit ook de individuele ontplooiing als levensweg verplicht stellen.

 

De Derde Weg van Tony Blair en Bill Clinton leek zo aanlokkelijk, maar ze legden wel de weg open voor ongenuanceerde kritiek tegen de samenleving. Wat Zemmour doet, wat hij voorstelt, verwijst naar wat sociologen al langer hadden vastgesteld, een onbehagen in de cultuur. Het gaat om het feit dat cultuur inderdaad disciplinerend werkt, maar ook dat gedurende de afgelopen zeventig jaar – het begon al voor Mei ’68 – vrijheden werden gewonnen op de behoeders van wet en moraal. Het is niet helemaal duidelijk in welke mate de heer Zemmour, zelf een jonge zestiger, in zijn jeugd en jonge jaren genoten heeft van de vrijere lucht en intellectuele ruimdenkendheid. Hoewel hij er zelden naar verwijst, kan men de invloed van de rancune van de Pieds-Noirs, de Fransen die uit Algerije terugkeerden toen het land onafhankelijk werd en de kolonialen berooid en uitgespuwd een plaats zochten in de metropool. Zou die koloniale glorie, die zij zagen verdwijnen hem ertoe te drijven Frankrijk opnieuw te willen veroveren?

 

Frankrijk rond 1977? Weinig autowegen, boeren in ruige streken zoals in de Corrèze en de Pyreneeën hadden het niet breed, maar het leven was er goed voor toeristen. Voor Fransen was er hoop op een grootse toekomst, met de bouw van de TGV, waaraan toen hard gewerkt werd. Het probleem is dat wie met veel aplomb beweert de goede oude tijden en de schittering van het verleden te herstellen ook wel oude demonen wakker maakt. De naglans van het verleden kan schitterend lijken, maar de pijnen en kwalen komen zelden in de balans, want die verduisteren alleen maar.

 

Men kan als politicus wel eens refereren aan betere tijden, als men de eigen tijd niet goed leest, zal elke voorafname op een rozenvingerig ochtendgloren een fata morgana blijken. Men moet de problemen en mogelijkheden van de eigen tijd goed onder ogen zien en kijken waar er werkelijk geremedieerd moet worden. Dan komt de politiek aan bod, namelijk het conflict, het trekken en duwen, whealen en dealen om tot oplossingen te komen. Men krijgt er niet altijd de hoofdprijs voor, vaak worden sommige ongewenste neveneffecten later in de verf gezet, maar vaker blijkt de situatie wel verbeterd voor de middenklasse. En daar doet Zemmour het dus voor. Dat hij mensen in hun bestaan raakt met loze beweringen, neemt hij wel voor lief. Maar of hij Frankrijk en bij uitbreiding Europa een dienst kan bewijzen? Daarvoor is zijn discours te mager.

 

 

Bart Haers