De psyche van de legerleider
Dezer Dagen
Murw en vol afgrijzen
 |
| Victor Hartman (Peetersbur 1834 - 1873) Het kasteel van Chermomor, mogelijk voor Modest Moessorgski de idee voor de grote Poort van Kiev. |
Aleksandr Skorobogatov noemt Vladimir Poetin een waanzinnige, genocidaire dictator. Afkomstig uit Belarus heeft hij alle recht dit te stellen, maar zoals John Lukacs stelde, moet men vooral inzien dat een oorlogsstoker als Hitler, met daarboven een reeds in 1923 aangekondigde zuivering van het Duitse en Europese volk, uiteindelijk een mens was, zoals er ook werkelijk helden zijn, die het nodige doen zonder zichzelf in veiligheid te brengen[i]. Dictators kunnen vreselijke dingen beramen, ze blijven mensen, hoe monsterlijk ook hun nachleben zijn mag. Oh ja, er is Pol Pot, er is Sadam Hoessein, maar sommige wreedaards blijven buiten schot.
Er worden vaak documentaires over WO II op onze
Vlaamse televisie getoond, maar ook op andere posten en altijd weer zal men
Stalin de overwinnaar van Hitler noemen en roemen, maar het ligt behoorlijk
complex, want Stalin sloot in augustus 1939 een verdrag met Hitler, het
Molotov-von Ribbentropverdrag dat de verdeling regelde, maar ook een aantal
geheime bijlagen bevatte over wederzijdse economische ondersteuning, waarbij
Duitsland graan, olie en andere grondstoffen ontving, in ruil voor
technologische ondersteuning. Dat Stalin na de start van Operatie Barbarossa
eerst verdoofd was door het verraad van Hitler – er waren uit Duitsland
nochtans voldoende berichten gekomen langs allerlei sluipwegen – wordt wel eens
belicht, dat Stalin zijn legertop had onthoofd krijgen we ook te horen. Minder
of niet wordt gesproken over de financiële en industriële steun die Rusland
kreeg vanaf december 1941, toen de VS in oorlog kwam met Duitsland, terwijl dat
toch fundamenteel is voor het moeilijk te begrijpen overwicht dat de USSR
verwierf tijdens het beleg van Stalingrad. Toen Vasili Grossman na de
overwinning op von Paulus de troepen volgde, kwam hij in de beroemde tankslag
bij Koersk terecht – die de meesten onder ons uiteraard onbekend is -, waar de
Duitse tankdivisies geen verweer meer hadden tegen die overmacht en kon het
Russische leger de achtervolging inzetten. Op dat moment kon Stalin beweren dat
hij de zwaarste menselijke inspanning leverde, maar dan moet men gaan kijken
hoe hij bij de herovering van Oekraïne de boeren opnieuw negeerde en akkers
vernielde. Het blijft een merkwaardig optreden, dat na de oorlog nog wreder
kleurde, want elke Russische soldaat die krijgsgevangen was geweest, werd
beschouwd als een verliezer en mocht in Siberië in een werkkamp, de Goelag(-)archipel
de uitstaande schuld vergoeden.
Een oorlogsmonument in Zedelgem zorgde voor ophef, omdat
men vond het Letse oorlogsmonument “De Bijenkorf”, te veel eer gaf aan
krijgsgevangenen die aan de zijde van de nazi’s hadden gevochten. Te veel eer?
Het was gewoon ongepast, maar al weten we dat de Letten mee de Holocaust hadden
gesteund – omdat net in het Balticum een grote Joodse gemeenschap leefde, omdat
de Tsaren hen daar een verplichte verblijfplaats hadden gegeven, net als in
Oostelijk Oekraïne heel wat Sjtetls waren aangewezen als woongebied voor Joodse
mensen – dan nog moet men de verhouding tot Sovjet-Rusland ook wel in rekening
nemen. Koerland en Lijfland? Het zijn namen die al lang en breed vergeten zijn,
maar het verdrag tussen Ribbentrop en Molotov had ook voor gevolg dat de
Sovjet-Unie de Baltische Staten zonder weerstand kan veroveren en bezetten. Is
het wat onkies dat de Letse oud-strijders in Zedelgem een monument oprichtten dat
hun bevrijding moet herdenken, dan is het nog altijd zo dat men blind blijft
voor de Russische, Tsaristische en Leninistisch-Stalinistische politiek ten
aanzien van die landen en hun bevolking. Voor ons is Rusland altijd veraf
geweest, zoals Orlando Figes beschrijft in zijn werk over de Viardots en
Toergenjev, die dankzij de trein steeds vlotter naar Moskou, Petersburg, Parijs
en Londen kon reizen. Maar intussen ontstond in Rusland een idee dat men niet te
veel van het Westen moest overnemen. Toen al vreesde men blijkbaar de
decadentie. Maar uiteraard weten we dat de Russische adel in Petersburg en
Moskou net zo goed een decadent leven leidden, althans het viel vaak genoeg
voor om door schrijvers in hun romans verwerkt te worden. De Bojaren, de
hoogste adel in het vorstendom Moskovië steunden de politiek van de
grootvorsten, maar vanaf Ivan IV de Verschrikkelijke werd hun macht
teruggeschroefd, ondanks de rol die ze hadden vervuld bij de opbouw van het
rijk. Tijdens de 19de eeuw waren er vaak Russische gasten in befaamde
kuuroorden, door de Engelsen Spa’s genoemd, van Karlsbad tot Bath.
Oekraïne werd veroverd in de zeventiende eeuw, dat wil
zeggen het Oosten van de Dnjepr, terwijl het Westen aan Polen toeviel bij een
verdrag. Het Hetmanaat (Oostelijk Oekraïne) had autonomie, zelfbestuur onder de
soevereiniteit van de Tsaar. Intussen was het Tsarenrijk een multi-etnische
samenleving dat van de Dnjepr tot de Stille Oceaan reikte – al vroeg dat
uiteraard oorlog, maar vooral verdragen regelden de verhouding met de
Qin-dynastie in China. In onze jeugd hoorden we wel eens over oorlogen rond de
Amoerrivier, maar blijkbaar is het daar nu rustig.
Leggen we al deze data bij elkaar, dan blijkt dat
Rusland en Oekraïne een gedeelde geschiedenis hebben, maar dat geldt uiteraard
ook voor Frankrijk en Duitsland, voor een groot gebied tussen de Elbe en de
Atlantische Oceaan, waarbij langdurige onderlinge strijd niet belette dat er
handel en intellectueel verkeer bestond. Voor de gebieden Oostelijk van de Elbe
hebben we een minder goed inzicht en dat wreekt zich nu de spanningen weer
opgebouwd zijn geworden na de val van de Muur en de indruk die toen gewekt werd
dat Rusland er niet meer toe deed. Overigens, in die zin blijkt het gebrek aan
belangstelling voor de lidstaten van de EU die na 2004 toe zijn getreden,
schadelijk voor het wederzijds begrip. Men kan de politiek van Katzinski zowel
als die van Victor Orban afwijzen, de ressentimenten die ze aanspreken in Polen
respectievelijk Hongarije moet men wel ernstig nemen. Toen als gevolg van de
grote exodus uit Syrië van vluchtelingen die Europa via Turkije de weg zochten
naar de vleespotten van Europa, viel het bijzonder moeilijk voor de EU om met
Boedapest en Warschau tot verstandhouding over de opvang te komen. Onder meer
gooiden die de belofte van Stalin en Churchill op tafel dat hun landen na 1945
altijd homogeen zouden mogen blijven, maar de opname van moslims was twee
stappen te ver. Het lijkt er nu wel op dat vluchtelingen uit Oekraïne wel
aanvaard worden in die landen, net omdat de regio rond Lviv tot voor 1939 deel
waren van Polen, dat na de Oorlog 200 km Westelijker opschoof. Stalin had zijn
zaken op orde.
Men kan de geschiedenis niet tenietdoen, heet het,
maar het is niet altijd eenvoudig de geschiedenis goed te vatten, omdat bronnen
niet altijd zeggen wat ze pretenderen te brengen. De Dertigjarige oorlog van de
twintigste eeuw was voor Midden-Europa traumatisch, maar in onze historiografie
ontbraken die verhalen ten enenmale, want alle aandacht ging naar Stalin en
diens oorlog tegen Hitler. Stalin wilde zijn invloedsfeer veiligstellen, maar
in wezen kan men moeilijk begrijpen dat al die lieden die uit Warschau,
Boedapest of Praag naar Moskou trokken tijdens de Nazi-bezetting niet zagen dat
hun rol in het grotere verhaal er een was van ondergeschiktheid aan Stalin, die
die hun strikt in de hand zou houden. Dat wist men overigens – als men het
wilde weten – want Stalin had in Catalonië tijdens de Spaanse Burgeroorlog de
vrijwillige soldaten van de Poum, de zogenaamde Internationale Brigades, en
anderen die kritisch stonden tegen Stalin in de meidagen van 1937 koudweg
uitgeschakeld door de PCE en de Catalaanse dochterpartij, die door Stalin
gesteund werden.
Hoe komt het toch dat we zo zelden kijken naar de
geschiedenis van Midden-Europa tijdens WO I, het Interbellum en de Koude
Oorlog? Geschiedschrijving gaat vaker dan we denken over wat we willen weten,
maar onze nieuwsgierigheid wordt niet altijd geleid door wat zich aandient als
merkwaardig en te onderzoeken. Tomas Masaryk? Generaal Sikorski, wellicht
vermoord in 1943 na het opstijgen van Gibraltar na een bezoek aan de Poolse
troepen die in Palestina geformeerd werden tot een eenheid. U begrijpt met mij
hoe complex en troebel die hele geschiedenis is. Dat ook Walter Ulbricht zijn
ballingschap in Moskou had beleefd, zijn we uiteraard vergeten. Toch kan men er
niet omheen dat zij de handpoppen waren van Stalin en de arbeidersopstand in
1953 in Oost-Duitsland meedogenloos neer hebben geslagen, daar kraait
nauwelijks nog een haan naar.
We weten natuurlijk wel hoe in DDR het systeem spaak
liep in corruptie en stagnatie, omdat niemand zich nog echt verknocht wist aan
macht die er netjes moest uitzien, maar altijd had de SED de macht in handen te
houden. De dictatuur van het proletariaat zag er niet zo wenselijk uit, maar
toch werd in het Vrije Europa lang gedaan alsof het leven daar wel best te doen
was. De opstand in Hongarije in 1956 veranderde daar weinig aan, ook al omdat
Europa niets kon doen, want de kernwapens stonden op scherp. Laten we eerlijk
zijn, het activisme van Charta ’77 rond Vaclav Havel, wat hadden wij daarmee te
maken, behalve dat het als propagandamiddel diende tegen links en klein-links?
De mensenrechtenpolitiek van de Verenigde Staten en Europa? Uiteraard vond ik
ook dat politieke en burgerlijke vrijheid cruciaal zijn, maar toen en nu wist
ik ook dat voor een politiek denken waarin vrijheid geen betekenis heeft en
macht alles is, burgerrechten uiteraard van ondergeschikt belang zijn. In
discussies stelde ik vast dat men kon geloven of zichzelf wijsmaken dat wanneer
macht bij de juiste mensen lag en ligt, die mensen alles is toegelaten voor de
goede zaak. Bedrijfsblindheid die links nu betaalt, want als in Portugal links
recent de verkiezingen won, dan blijkt dat het succes berust op een als
succesvol ervaren pragmatisch beleid, dat wel erop gericht is het algemeen
belang te dienen.
Denkend aan Kiew herinner ik mij de eerste boeken over
Rusland die ik las als snaak, over de rol van de Vikingen die een groot
handelsnetwerk hadden opgebouwd van het Balticum tot de Zwarte Zee, waar in de
10de eeuw Kiew het centrum werd van een rijk met zowel een inbreng
van de Vikingen als van de lokale bevolking, Kiew-Roes. Het is maar dat
Vladimir Poetin er zelf over begon, maar het laat tevens zien dat de complexe
geschiedenis zich niet laten schrijven vanuit het standpunt van de winnaar(s),
want er ontstaan ook altijd andere verhalen, zoals precies het Interbellum en
zelfs de Koude Oorlog hebben laten zien. “Leven en Lot” van Vasili Grossman
bracht zo een verhaal dat buiten het officiële overwinningsdagorder stond, dat
dan ook door Chroesjtsjov werd aangehouden, zoals de auteur schreef. Toch kon
het boek verschijnen in 1989 in het Russisch, maar in 1980 in het Westen. Zelf
kon ik het lezen toen het in Nederlands verscheen in 2008, wat me nog meer
onderdompelde in de gevaren van dictatuur en een monolithische ideologie,
waarbij het cynische spel van doel en middel hardvochtig werd gespeeld, want
men kan zich moeilijk indenken dat de grondleggers van het Gentse socialisme,
dat van Vooruit, de coöperatieve bakkerijen en andere organisaties en andere
vormen van onderlinge steun en organisatie, de
spaarkassen voor ongevallen en ziekte, maar ook voor aanstaande moeders. Dat
socialisme was ook emanciperend en men kan moeilijk inzien dat een dictatoriaal
systeem, geteisterd door corruptie, ook mentale corruptie, emanciperend kan
werken. Toch zag men in de jaren 1980 nog mensen de emancipatie bewerkstelligd
door de USSR loven en prijzen, terwijl het maatschappelijk bestel uitliep op
een stagnatie zonder perspectief op een beter leven. Terwijl wij de zegeningen
van een overvloedseconomie op ons af zagen komen, waarin digitalisatie en
globalisatie zich ontwikkelden zonder dat we er goed en wel erg in hadden, met
een EEG die verder uitbreiding kende en nieuwe stappen nam, zoals de
Eenheidsakte en Schengen, zagen Russen kansen op een beter leven
verschrompelen. Sovjetleiders stierven in die periode op natuurlijke wijze,
door ouderdom en toen kwam Michail Gorbatsjov en diens programma om de USSR te
redden van de ondergang, Perestrojka en Glasnost. Men kan zich gemakkelijk
indenken dat dit voor de KGB-agenten in binnen- en buitenland lastig was, want
hun machtspositie werd nu actief aangetast. In plaats van verregaande controle
op burgers en mogelijk haarden van oppositie en dissidentie, wilde de nieuwe
baas van het Kremlin openheid en dynamiek, ondernemingszin. Ziet men de resten
van Witte Zeekanaal, waarbij volgens de legende Stalin de werken liet surveilleren,
terwijl men finaal moest vaststellen dat de waterweg echt bevaarbaar zou kunnen
worden, dan begrijpt men hoe contraproductief zo een totalitaire staat
uiteindelijk moet zijn. De val van de Muur, het doorknippen van het IJzeren
Gordijn aan de Hongaars-Oostenrijkse grens zette de poorten open, vooral ook
voor DDR-burgers en laat nu net ene Vladimir Poetin in Dresden gestationeerd te
zijn geweest. De macht verzwond en dat is wellicht de zwaarste slag geweest
voor dat slag mensen, die uitgingen van hun eeuwige gelijk en onverkorte recht
en opdracht de boel op orde te houden, ook als mensen dat niet willen.
Zoals een Oost-Duitse machthebber zegde, kan men het
volk maar beter vervangen als het niet deugt. De DDR-ingezetenen schreeuwden
zich in oktober en november 1989 schor: “Wir sind das Volk” en wij vonden dat
aandoenlijk. Onze vervreemding van wat een totalitair systeem vermag kan men
dan nog vergeven en verschonen, maar dat we zelfs niet inzagen dat die hele
geschiedenis van veertig jaar mensen opzadelde met een zwaar minderwaardigheidscomplex,
zeker toen ze na de val van de Muur zagen hoe het leven in de Bondsrepubliek
georganiseerd was en hoe de economie mensen kansen gaf hun eigen leven vormen,
hoe zelfs dissidentie perfect mogelijk bleek. Wat de West-Duitse samenleving niet
had voorzien was dat die culturele scheiding van veertig jaar voor de “Ossies”
een onvoorstelbare hinderpaal bleek, want om allerlei redenen was het moeilijk
kansen te zien of op zichzelf te vertrouwen, bovendien bleek men vaak nog oude
machtsverhoudingen uit de DDR-tijd te respecteren. De aanhang van AfD in de
voormalige Oostelijke Länder, zelfs 30
jaar na de Hereniging kan men dan ook maar beter begrijpen als uiting van een
moeizame integratie van beide Duitslanden.
Ook in de landen van het voormalige Oostblok lijkt het
niet altijd evident de ontwikkelingen in het Westen bij te benen en te
begrijpen dat persoonlijke autonomie hoe dan ook voorwaarde is om zich een weg
te banen door het leven, wat ook wel eens met een prijs komt, een onmiskenbare
eenzaamheid, want het is moeilijk anderen aan te spreken. Dat zag men “aan de
andere kant” ook wel en leidde tot een zekere meewarigheid. Opgemerkt moet
worden dat Polen ethisch conservatief lijkt, maar economisch gaat het land er
snel op vooruit. Of het Poolse model voor Poetin dan niet aantrekkelijk is? Het
blijft maar de vraag of Kaczyinski de druk van de stedelijke middenklasse zal
kunnen blijven weerstaan bij volgende verkiezingen. Voor Poetin kan het niet
dat machthebbers verkiezingen verliezen, voor Jaroslaw Kaszynski wellicht ook
niet.
De huidige
president van de Russische Federatie, die in Dresden gestationeerd is geweest
en bij de overgang zag hoe groot de mentale verschillen waren, die zag hoe het
immense Russische Imperium in korte tijd helemaal verkruimelde aan de Westelijke
rand, moet veel van de gedragingen in de Europese Hoofdsteden en Washington
gezien hebben als minachting en gebrek aan verstandelijk inzicht voor wat
Rusland werkelijk was en is. Onder zijn voorganger verging het Rusland alleen
maar slechter en verloren mensen nog meer greep op hun leven, terwijl de staat
uitgekleed werd tot het skelet. Men kon denken dat Rusland, zoals Francis
Fukuyama verhoopte, de wijze beslissing zou nemen te kiezen voor een open
samenleving, en economische ontwikkeling. Poetin had ook de kaalslag door de
Treuhand Anstalt gezien en wist dus tot in de perfectie zoals dat dan heet hoe
zijn eigen Russische economie helemaal ten onder zou gaan. Hij maakte een typische
beweging van de judoka, hij week even, zocht zijn steunpunt en begon dan, dat
zal onderzocht moeten worden, hoe hij de zwakte van zijn Imperium kon aanwenden
om de tegenstander uit evenwicht te brengen. Bij de president in Moskou ligt geen
ideologisch denkraam voor, laat staan een Marxistisch Leninistische analyse
klaar, maar hij wist wat hem te doen stond. Twintig jaar later was hij klaar
voor het grote werk, al was de aanvankelijke lotsverbetering der Russen
intussen weer een vage herinnering geworden.
Men kan zich bij dat alles en tot besluit afvragen wie
nu murw en vol afgrijzen naar de puinen van Marioepol staat te kijken. Poetin
weet vooralsnog dat hij kan winnen, maar stelt vast dat zijn leger niet klaar
is, dat de tegenstander beter gewapend blijkt dan verwacht en vooral
onvoorstelbaar weerbaar. Wat vooral opvalt is dat de oorlogsdoelen vanuit het
Kremlin bepaald niet helder lijken, maar op twee terreinen minstens in strijd
met het Volkerenrecht en het oorlogsrecht, want Poetin was al in 2014 begonnen
met het heroveren van Oekraïne, maar dat hij daarmee het principe van het niet
overgaan tot gewapend aanvallen van een derde land – wat de argumenten ook zijn
– zoals in het Handvest van de VN overeengekomen, overtrad, mag duidelijk zijn,
in wezen weten we niet meer dat dit in Eurazië de eerste echte aanvalsoorlog
is, al kan Tibet ook wel als zodanig bepaald worden, maar dan spreken we over
1959. Het oorlogsrecht wordt geschonden door burgerdoelwitten te raken en
burgers te beschouwen als deelnemend aan gevechten. Vanuit de benadering van
macht en oorlog in hoofde van Poetin zal dat allemaal wel waar wezen maar
zonder grond. Het gaat om het, zijn hogere doel, wat de kost ook mag zijn voor
Rusland, Oekraïne en Europa. Hij is met andere woorden ook wel op zoek naar “Lebensraum”
en dat moet ons verontrusten. Dat is alleen maar krankzinnig in de beste der
werelden, geloven dat men landsverdediging, ook al gaat dat via de NATO, kan
veronachtzamen omdat dat niets hoeft te kosten, is pas krankzinnig (gebleken).
Bart Haers
[i] Men zegt vaak dat wie
naar Hitler verwijst in een debat verdere argumentatie onmogelijk en overbodig
maakt. Toch speelt het optreden van Hitler ons nog altijd parten en dan is het
nuttig en enkele goede introducties bij de hand te hebben, zoals John Lukacs.
Hitler en de Geschiedenis – Hitlers plaats in de geschiedenis. Het essay maakt
duidelijk hoe complex het is de discussies over Hitler en nazisme te plaatsen
en hoe historici dat alles een plaats geven, de feiten en daden zelf, de
discussies erover sindsdien.
https://kwestievanverwondering.blogspot.com/2013/09/biografieen-en-geschiedschrijving-over.html
Reacties
Een reactie posten