Lopen we verloren zonder waakzame overheid?
Reflectie
Hoog gespannen
verwachtingen
De staat vertrouwen we niet meer
Beatrice de Graaf. Crisis!. Uitgeverij Prometheus 2022. 64 pp. 4,99 €
In OP1 kon ik gisteren een gesprek volgen met prof.
dr. Beatrice de Graaf over haar nieuwe boekje, want nauwelijks 64 pagina’s,
maar wel ad rem, heb ik de indruk, want men moet zich wel afvragen wat er in u
en mij is gevaren dat we zo gemakkelijk menen dat de overheid tekort schiet.
Crisissen laten zien hoe doorheen de 20ste eeuw onze verhouding tot
de staat is veranderd.
Toen in 1807 in Leiden een schip met ruim 17.000 kg
buskruit in de binnenstad aan het Steenschuur ontplofte – de oorzaak bleef
onbekend – kwam koning Lodewijk Napoleon binnen de kortste keren naar Leiden,
schonk 30.000 gulden uit eigen portefeuille en liet soldaten helpen de stad opnieuw
op te bouwen. Deze buskruitramp in Leiden heeft ook de bevolking voor het eerst
tot landelijke solidariteit en hulpacties bewogen. Ook in 1808 sprong de koning
bij toen er in Wolphaartsdijk een watervloed dood en vernieling zaaide en de
dan kwam in januari 1809 de Watersnoodramp, waar de koning ook weer bereid
bleek het nodige te doen. Hoe zou men Lodewijk Napoleon als koning van Holland
moeten beoordelen? Feit is dat hij bij rampen snel aanwezig was en het nodige van
overheidswege deed, om de gevolgen te dempen en zo snel mogelijk aan heropbouw
te doen, zoals in Leiden.
Ook Willem I kwam te hulp net als de prins van Oranje,
de latere Willem II, wiens vrouw, Anna Paulowna, grootvorstin uit Petersburg
waar in 1824 een overstromingsramp zich had voorgedaan, daar ook gelden
inzamelde. De ramp van februari 1825 trof de kusten van Nederland, in Groningen
en Overijssel maar ook in Dendermonde en Bornem was de schade aanzienlijk. De
koning liet de regering een Commissie tot besteding van ’s rijksonderstand voorn
den watersnood instellen en ook tot 1953 zouden bij rampen de overheden
heel wat hulp bieden.
Maar bij een reconstructie van de watersnoodramp van
1953, 31 januari en 1 februari ziet men dat er aan de watersnoodramp ook een
zekere nonchalance bij het onderhoud van de dijken werd vastgesteld, al in 1935
en evenzeer zag men bij het KMNI
onvoldoende de ernst van de storm publiek had gemaakt – maar ook dat blijft nog
steeds een probleem, al lijkt men nu wel eens te vroeg te zijn met berichten
over dreigende rampspoed - dat de storm
wel eens heel erg zou kunnen worden. In de nasleep werden de Deltawerken
opgezet, met de nodige discussie over hoe men het land kon beschermen en de
waterkwaliteit kon bewaken, zoals in de Oosterschelde, waar men mossels en vis
niet wilde zien verdwijnen. We volgden de voortgang ook hier in Vlaanderen,
maar weten nauwelijks dat er in 1953 ook bij ons wateroverlast was. De schade
werd opgeruimd, heb ik wel eens gehoord en zo kort na de oorlog was men lang
blij dat het niet erger was geworden – zoals de Queen wel eens zegde: we’ve
seen worse”.
De Bijlmerramp in 1992, toen een vliegtuig van El Al,
een Israëlische maatschappij neerstortte op de Bijlmer bij Amsterdam, met grote
schade en doden tot gevolg, leek de bevolking de rol van de overheid niet meer
zo genadig te aanvaarden. Er waren verhalen over Witte Mannetjes – mensen in
beschermende pakken die kwamen onderzoeken of er giftige stoffen dan wel zelfs
gevaarlijke producten te vinden waren. 6 jaar later kwam er een Parlementaire
Enquête op gang die moest nagaan hoe het er bij de ramp in de Bijlmermeer in
1992 was toegegaan, omdat tal van slachtoffers en hulpverleners zich na de ramp
bleven aanbieden met gezondheidsklachten en het gewone parlementaire onderzoek
naar beleid en aanpak niet werkte – zoals bij de Toeslagenaffaire – waardoor men
niet tot waarheidsvinding kwam. Volgens de hoogleraar moet men in de nasleep
van de Bijlmerramp een kantelpunt in de verhouding van de burgers tot de
hulpverlenende overheid, waarvoor men niet langer vanzelfsprekend dankbaar was.
Opgemerkt moet worden dat we enerzijds met natuurrampen
te maken hebben, overstromingen en anderzijds met rampen als gevolg van menselijk
handelen, waarbij het achteraf niet altijd mogelijk is vastgesteld waar het
fataal was misgegaan. Soms verergert het rommelig onderhoud van dijken en
sluizen de ramp nog eens extra, maar valt er moeilijk enige
verantwoordelijkheid aan te duiden. Dat zorgt dan wel voor enige frictie maar
fundamenteel beseft men dat gedaan is wat moest. Bij de Bijlmerramp komt men
niet meer tot een gedeeld inzicht en blijft de rol van de overheden zorgen voor
discussie.
Het is die gedachte van Beatrice de Graaf die me wel
interesseert, omdat zij wel heel scherp zag hoe onze samenleving de afgelopen
eeuw veranderde, want terecht wijst zij erop dat die onvrede met het handelen
van de overheid nieuw is. Lang was de hogere overheid niet bezig met het leven
van de onderdanen, maar in steden in Vlaanderen en Holland was er toch wel meer
mogelijk dan het bewaren van de orde. Maar het bestuur werd gedragen door mensen
die volop deel hadden aan de (lokale) samenleving en burgers konden, in geval
van oorlog vlug opgenomen worden in de militie, als men werd aangevallen. Maar
de hogere overheid was niet altijd betrokken bij het wel en vooral het wee van
burgers. We zouden nu gemakzuchtig naar oorlogen kunnen verwijzen, naar de godsdienstoorlogen
en de Opstand maar we zijn door toenemende redelijkheid in het bestuur bevrijd
geworden van geweld in de samenleving – niet geheel natuurlijk, maar steden
bevechten elkaar nog hoogstens in de voetbalstadions – zodat we al een paar 100
jaar kunnen rekenen op vreedzaam samenleven zodat we nonchalant een welgemoed de
straat op kunnen, hoogstens bewapend met een paraplu.
Wat Beatrice de Graaf zich afvroeg en waar we ons ook
zelf het hoofd over breken, betreft de opvallend negatieve houding van burgers
ten aanzien van politici, terwijl die toch maar hengelen naar adhesie en
vertrouwen van de burgers. Maar als mensen getroffen worden door maatregelen
vanwege de overheid, zoals in de Toeslagenaffaire, waarbij nadat alles helder
is geworden en de verantwoordelijkheid van toppolitici onmiskenbaar is komen
vast te staan, lukt het nog niet de aangerichte schade met bekwame spoed te
herstellen. Dat die mensen zich dan ook zwaar ontgoocheld tonen in de overheid,
ligt voor de hand en als er nog politici zoals Renske Leijten en Pieter Omtzigt
zich blijven inzetten om de schade te vergoeden, lijkt dat niet echt te
beklijven. Intussen blijven groepen, ook bijvoorbeeld FVD de staat, de overheid en vooral politici
verantwoordelijk houden voor alles wat zij als tekortkomingen ervaren, en dat valt moeilijker te verklaren, want men
ziet hoe die overheid zorgt voor een grote stabiliteit.
Hoe groot moet de overheid zijn? Zo groot als nodig,
zou men denken, maar dan komt te vraag of er zoveel regels en wetten nodig
zijn. Het optuigen van de grote overheid kwam er doorheen de negentiende eeuw,
de eeuw van de nachtwakersstaat, dat wel, maar ook de eeuw waarin de overheid
steden gaat herinrichten om ziekten als malaria en cholera weg te werken,
waarbij in Brussel de Zenne wordt overwelfd en de eerste pogingen worden
ondernomen om de huisvesting te verbeteren. De aanleg van de spoorwegen is bij
aanvang vaak een onderneming met privévermogens, maar de overheid diende wel te
zorgen voor de wet- en regelgeving om de spoorwegen toe te laten steeds meer
nieuwe spoorlijnen aan te leggen, in functie van economische noodwendigheden, daarbij
inbegrepen toeristische overwegingen. Hoewel in België iemand als Charles
Woeste meende dat de economie kon groeien zonder geschoold personeel en dus
meende dat het volk dom mocht blijven, zagen anderen, zoals Joris of George
Helleputte en Frans Schollaert dat er meer onderwijs nodig was en dat een school-
dan wel leerplicht voor alle kinderen nodig was.
Intussen kwamen er in steden als Gent een begin van solidariteit
met de mutualiteiten – Bond Moyson – en ook gingen vrouwen sparen om hun
bevalling in betere omstandigheden te kunnen betalen. De overheid zou pas later
dat hele indrukwekkende instrumentarium stroomlijnen, na WO II en tal van
voorzieningen als rechten voor burgers wettelijk vastleggen. Nu voelen burgers
zich dezer dagen geen leden meer van mutualiteiten en dat valt wel te betreuren,
omdat de kreten over solidariteit inderdaad niet meer zijn dank kreten. Alles
is in “structuurhervormingen” gegoten en politici pikken af en toe een goudkorreltje
op om daarmee te gaan spelen, maar niemand heeft nog een goed zicht op de
werking van het gezondheidsbestel, ziekenhuizen, opleidingen artsen en
verpleegkundigen, de relatie met patiënten en wat al niet meer.
Keren we even terug naar het domein van de rampen, dan
zien we in de Vesdervallei dat de opbouw zo moeilijk verloopt, maar enkele
burgers, uit Vlaanderen, werden door de Zijne Majesteit koning Filip gehuldigd
omdat ze daar, in Pepinster en andere plaatsen zo goed als het gaat mensen
helpen hun huis leefbaar te maken, nu een tweede winter na de ramp op hen af zal
komen, onvermijdelijk voor ongemak zal zorgen. De overheid, de Provincie Luik noch
het Waalse Gewest slagen er zo te zien niet in de wederopbouw van de
infrastructuur echt op gang te krijgen, laat staan scholen en andere publieke
gebouwen opnieuw leefbaar te maken. Er wordt niet veel over gezegd en journalisten
wrijven er wel het falen van de overheid in – om dan te klagen dat burgers
politiek onverschillig zijn en voor extreme partijen gaan stemmen. Misschien
vergis ik mij, maar ik heb niet de indruk dat men er in Wallonië toe kwam na de
ramp van 14 juli 2021 de zaken samen aan te pakken, want de overheid wist niet
goed wat zij moest doen of welke middelen kon inzetten. Vergeleken met koning Lodewijk
Napoleon of Willem I maar ook Boudewijn I van België die we in 1976 bij de
overstromingen in Ruisbroek zagen rond schrijden in laarzen – en waarmee
journalisten wel eens lachten, maar bestaan er ook geen beelden van Juliana met
laarzen in de modder? – springt ook dat in het oog, dat overheden zo door
regels en managementspraktijken ingekapseld zijn geraakt dat men niet meer weet
voor wie men werkt. De burgers, natuurlijk, maar het beleid krijgt zo een
abstract karakter dat beleidmakers en hun adviseurs het niet meer weten, al
doen politici wel degelijk hun best zich met burgers te verbinden.
In Brugge had gisteren een receptie plaats in “den
Entrepot” waar de onderscheiden wijkcomités in de vele buurten zorgen voor een
goed samenleven, met af en toe feestelijkheden en vooral de betrachting dat
mensen elkaar ontmoeten. De overheid steunt die initiatieven en hopen dat die
wijkcomités er ook in slagen al eens wat zorgtaken op te nemen, want ja, in een
rusthuis komt men niet meer zomaar. Vraag is of dat gesteund moet worden of dat
men liever het initiatief aan burgers overlaat en eventueel mogelijkheden
ondersteunt. Mensen zijn doorgaans niet harteloos voor nood- en hulpbehoevende
buren.
Kunnen we het overheidsoptreden nooit helemaal
overzien en begrijpen we er ook niet altijd zin of betekenis van, dan hebben we
wel vaak onze twijfels bij wat op een bepaald moment ter sprake komt of
beslist. We begrijpen ook niet altijd het verband van beslissingen met onze
eigen situatie en onze verwachtingen. Nochtans kan men niet beweren dat de overheid
alles ter hand neemt, want er gebeurt veel bij delegatie, zoals in het
onderwijs, waar men de minister niet kan verwijten dat meester Frank een
slechte dag heeft. En Meester Frank heeft misschien een slechte dag omdat zijn
werk door allerlei administratieve verplichtingen gewoon onmogelijk wordt zodat
met plezier voor de klas staan er niet meer bij is.
We komen, zoals Beatrice de Graaf het vaststelde van
een regering die ver van de gewone burgers stond, ook niet voor hen middelen
inzette naar een staat die zich met heel veel bezig houdt en tegelijk, zoals
Paul Frissen het vaststelde, elk risico uit de weg wil. Onze verwachtingen in
wat de overheid vermag, zijn vaak te overspannen opdat men eraan tegemoet kan
komen. Bovendien hebben we het lastig de zaken te bekijken vanuit een ander
perspectief dan het onze en tegelijk zien we, horen we dat we als burgers maar
een zootje ongeregeld zouden zijn, die niet kunnen deugen. Zeggen Preppers –
lui die vinden dat de overheid niet deugen kan - dat mensen zich al te gedwee gedroegen en
zich massaal lieten inenten, terwijl men evengoed kan spreken van
verantwoordelijkheidszin van burgers, die vooral af wilden van de hinderlijke
maatregelen om Covid19 in te perken. Er waren burgers die vonden dat de
maatregelen niet strikt genoeg konden zijn en zo de indruk wekten dat de regering en andere overheden
los over alle vrijheden van de burger konden gaan, terwijl de regering en
politici, zoals burgemeesters de scherpe kantjes eraf schuurden, als dat het
doel niet in de weg stond.
Met Beatrice de Graaf moeten we ons afvragen of
burgers echt ondankbare kinkels zijn, terwijl ze vaak gewoon oplettend en
kritisch naar het beleid kijken maar die politiek gaat over ons als
samenleving. Mogen we onze eigen belangen behartigen? Dat is nodig en zelfs
verplicht, maar er is ook zoiets als het algemeen belang, tenzij men niet gelooft
dat er zoiets bestaat als een samenleving. De actievoerende burgemeesters in
West-Vlaanderen, die wel luisteren naar een paar groepen, maar de
wetenschappelijke evidentie negeren dat men niet kan beweren dat
hoogspanningslijnen voor extra kankers door straling verantwoordelijk zouden
zijn, terwijl de ondergrondse lijn een enorme kost zou betekenen, veel meer dan
bovengrondse lijn. In Duitsland werkt een lijn op gelijkstroom van het Noorden
naar het Zuiden zonder aftakkingen onderweg. Waarom luisteren die burgemeesters
naar de actievoerders en doen de inzichten van andere burgers er niet toe? Misschien
vrezen zij (alweer) te kort te schieten in zorg voor de burgers, ook als de
claims niet wetenschappelijk onderschreven worden.
Er bestaat een kloof, zegt men, tussen burgers en
politiek en in Vlaanderen zorgde dat in 1991 op 24 november voor een zwarte
zondag. Die kloof zie ik niet, maar ik denk nu dat men inderdaad moet zien dat
de verwachtingen van ons, burgers in de overheid overspannen zijn en tegelijk
dat we zonder al die voorzieningen verloren lopen. De Corona pandemie heeft
laten zien dat burgers verantwoordelijk kunnen handelen, niet ter wille van de
overheid, maar voor eigen welbevinden. Ook de watersnoodramp in de Vesdervallei
laat zien dat mensen wel bereid zijn andere burgers – aan de andere kant van de
taalgrens – te helpen terwijl de overheid, zich verschuilend achter allerlei
regeltjes, verstek geeft als het erom gaat de streek opnieuw op te bouwen. Dat
in Wallonië de overheid nog veel meer bepalend optreedt in de samenleving maakt
dit falen des te opvallender. Maar moeten we nu de overheid vrezen dan wel
omhelzen? Die overheid staat de samenleving ten dienste en heeft met het
optuigen van de moderne welvaartstaat heel wat taken op zich genomen en veel in
wetten en regels gegoten. Dat zorgt voor een zekere vervreemding, die het
noodzakelijk maakt opnieuw over burgerschap na te denken.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten