De gotspe van Alexis Tsipras en van Peter Mertens

Brief

over een exodus, een exit

en verwarring in de geesten

Alexis Tsipras werkt en vecht voor zijn zaak, maar soms
lijkt men hem een autoriteit te geven, zijn woorden voor
juist en waar aan te nemen, terwijl er toch wel iets op af
te dingen valt. 

Brugge, 17 februari - aka sprokkelmaand - 2015

Lieve Adelheid,

Na het gesprek, de maaltijd en nog iets, zat ik dus alweer op de trein en hoorde ik een paar mensen in debat gaan over de grexit en het falen van de remedie die de Trojka de arme Grieken had opgelegd. Wij hadden ons nog maar eens verbaasd over de gretigheid waarmee men onze joodse medeburgers bejegent. En laat het duidelijk zijn, sinds Links omwille van het failliet van de Kiboetsim en omwille van de solidariteit met de Palestijnen de sympathie voor Israël heeft opgezegd, zien we dat velen onder ons de zonen en dochteren van Jacob, van David en Salomon.. niet meer zo vriendelijk, zo hartelijk bejegend. En dan hadden we het ook nog eens over die gedachte over de mislukte integratie van nieuwe medeburgers. Men zou er depri van worden, hoor ik je nog zeggen, waarna je vervolgt met de opbeurende gedachte dat niets verloren is voor de ruïne totaal is.

Men heeft me er al vaker op gewezen en dat met aandrang dat een stuk dat ik schrijf altijd weer zo een labyrinth lijkt van gedachten die elkaar in de weg lopen. 1 tekst = 1 idee = 1 tekst. Maar de fenomenen die we behandelden staan los van elkaar in hun behandeling, doch er lijkt me toch een leidende gedachte aan verbonden te kunnen worden, de kwestie namelijk hoe we met verwantschappen en affiniteiten omgaan en hoe we derhalve onze samenleving op regionaal vlak zien evolueren. Dan heeft een zogenaamd staatkundig probleem als de Grexit wel verband met zowel de mogelijke nieuwe exodus van joodse mensen uit Europa en, wat velen graag beweren, de mislukte integratie.

De bindende gedachte? Het vermoeden dat we ons over ons samenleven moeten durven te buigen en bepaalde aannames ernstig in vraag stellen, zoals de gedachte, om maar iets te zeggen dat gelijkheid zou betekenen dat iedereen dezelfde uniforme opleiding moet genieten. Wat triest zou het leven niet zijn als we alleen nog in een en dezelfde soort grootwarenhuis onze spulletjes moeten halen? Hoe ver staan we dan nog af van Mao en Breznjew, of liever van de wereld die zij als ideaal dachten? Zowel die exodus, nu, hodie, van joodse mensen, voor zover ze in zouden gaan op de uitnodiging van de Israëlische premier als de vraag van de Grieken om geld zonder contractbeding over de voorwaarden als het gedoe over een gemiste integratie hebben te maken met wat we als een goede samenleving voor ogen hebben staan.

Gelijkheid kan niet zonder vrijheid en we dienen ook te bedenken wat Franklin Delano Roosevelt zegde in zijn Four freedoms speach: Vrijheid van meningsuiting, vrijheid van levensbeschouwing, vrijwaring voor gebrek, vrijwaring voor vrees, zowel van binnenlandse als buitenlandse agressie, van staatswege of van burgers tegen burgers.

FDR sprak in een tijd, januari 1941, toen de VS net nog niet effectief in de oorlog waren, de Amerikanen er in  groten getale   niet aan dachten de oorlog te aanvaarden en een splendid isolation zochten te behouden. Het is niet geheel gelukt, want FDR was al doende de Britten enige faciliteiten te geven, zonder dat openlijk toe te geven. Zijn beleid, ook toen hij voor de derde keer gekozen werd en dus de tweede herverkiezing mocht vieren, kon bogen op grote steun, al zegde hij niet alles even luid. Verder komt het er volgens Martha Nussbaum op aan te begrijpen dat  Roosevelt in deze rede een kader wilde schetsen dat Neiman als Morele Helderheid - excuses voor de kapitalen - omschrijft, waarbij hij het menselijke, al te menselijke wist te verbinden aan een groter, gezamenlijk doel. De menselijke ervaring, Adelheid, leert inderdaad dat we soms moeilijk een andere opinie ervaren als mogelijk, dat de vreemde ons doet schrikken en te veel staatsmacht ook niet goed is. De rede geeft een minder concreet programma aan, zo lijkt het, maar inhoudelijk gaat FDR ver in het tastbaar maken van zijn inzichten.

Het is vanuit die gedachte dat ik de problemen die op ons afkomen ook zou willen overzien. Meer nog, als ik een begin van een goede samenleving voor ogen heb, dan komen de stukken die FDR heeft aangedragen er zeker bij aan bod. Politici hebben vandaag wel eens de neiging in metapolitiek taalgebruik te vervallen: "we zullen moeten debatteren over de samenleving die we over dertig, veertig jaar willen". Nou, geen probleem, maar zo een debat kan ertoe leiden dat politici ervan uitgaan dat ze verder gaan dan het schetsen van een wettelijk kader. De integratie zoals velen ze zich nu voorstellen impliceert meer dan alleen het accepteren van wetten en gebruiken, maar vergt dat onze inzichten onverkort worden overgenomen, maar niet welke dan van tel zijn.  

Zelden of nooit komt het bij ons op dat als we over integratie spreken we twee kwesties over het hoofd zien: a) Is onze cultuur bij machte aan te tonen dat we globaal het beste bereikt hebben waartoe mensen in staat zijn en zal dat ook zo blijven? b) kan men naar waarheid betogen dat we onze cultuur altijd ten volle beleven en iedereen altijd en overal de universele waarden onverkort in de praktijk brengt? Geen van beide kwesties krijgt evident een positief antwoord, want niemand kan zeggen onze cultuur, als we die al zouden kunnen omschrijven en aflijnen, het nec plus ultra is, want dan zou de, of beter onze geschiedenis inderdaad ten einde zijn. En de universele waarden? Gelijkheid voor laten gaan op vrijheid en broederschap vertalen als door de staat gemediëerde solidariteit geeft er niet de volle betekenis van weer en reduceert het begrip dan ook.  

Bovendien kan men daarom betogen dat men noch een eindpunt kan stellen aan het proces van integratie noch van individuen die hier komen leven, werken en nieuw leven verwekken, zeggen dat ze voldoende geïntegreerd zijn. Zij kunnen zich beroepen op... the four freedoms. Terecht kan men daarom maar beter overdenken hoe bijvoorbeeld op het hoogtepunt, het Romeinse rijk enkele eeuwen lang voortdurend mensen uit allerlei gebieden zag opduiken die onverwachte bijdragen leverden en zo de samenleving verrijkten. Maar zij gingen dan ook verder dan wat de status quo ante te zien had gegeven. Tegelijk drongen de Romeinse waarden, normen, technieken, bestuursmethodes door tot in wat nu Noord-Engeland is en zelfs tot bijna bij de Krim, in Afrika deed zich hetzelfde voor. Stond de bibliotheek van Alexandrië aan de Nijl niet symbool voor een summum van Romeinse, Hellenistische en mediterrane cultuur? Soms vraag ik me af hoeveel hebraïca die bibliotheek bevatte, om nog te zwijgen van Indische en Perzische wijsheidsliteratuur.

Maar de cultuur is niet enkel high brow, ook Dalida, Eddy Wally en de Strangers, het voetbal en de kabardouchkes horen tot de cultuur. Terwijl we zelf op sommige facetten van die minder hoge cultuur met genoegen afgeven, geven we aan jongeren niet altijd afdoende mee waarom het geen goed idee is op stap te gaan met een wapen bij de hand. Meer nog, in de VS bestaat er een heuse cultuur waarin wapendracht, ook in de stad niet enkel geoorloofd is, maar voor mannen en vrouwen het symbool is van hun onafhankelijkheid en zelfbeschikking. Of dat bij gebrek aan verbale weerbaarheid het geval is, kan men niet beweren, maar feit is dat er meer schietincidenten plaatsvinden, thuis en bij het jagen dan hier in Europa.

De grote uitdaging van integratie, de reden waarom we niet mogen hopen dat er een exodus van Joodse mensen op gang komt, ligt niet in het verdinglijken van de verscheidenheid, zoals intellectuelen hier plegen te doen. Belangwekkender is dat de aanwezigheid van immigranten in Europa gewild is door de industrie, maar dat men de autochtonen niet over de neveneffecten heeft ingelicht. Maar men heeft jongeren met een migrantenachtergrond de indruk gegeven dat ze hier als prinsen konden leven en hen vervolgens in de goot geduwd, of liever, dat is het verhaal dat een aantal van hen vertelt en anderen graag opnemen, om hun eigen situatie te verantwoorden en de schuld bij die stomme Belgen te leggen.

Hier dient zich iets aan dat men ten allen kante als een moeizaam op te lossen vraagstuk ziet. Als men naar de Nederlandse televisie kijkt, de Wereld Drrraait doorrrr en Jinek, dan zag men daar op maandag 16 februari 2015 mensen hun verhaal komen doen waarom zij Nederlanders zijn, zonder hun Joodse achtergrond te verdringen of in te twijfel te trekken. Van migranten in de Magreb of Turkije hoort men dat minder, maar men hoort het wel.

Hoe we ons wel eens blindstaren op aannames bleek de afgelopen dagen op een totaal ander vlak: de Grieken, zo zeggen verstandige lieden, hebben van het recept van de Trojka geen baat gehad en "het systeem" werkt niet; want de staatsschuld van Griekenland steeg tot een astronomische 185 %. Nu, gegeven de omstandigheden hadden de Grieken het nog veel zwaarder gehad zonder die noodhulp in termen van leningen vanwege de ECB, geregeld via het IMF en waarbij de andere lidstaten pro rata ook nog eens hun deel van opnamen. Solidariteit tussen de lidstaten was er wel degelijk en men zal zelfs niet kunnen beweren dat die schuld voor de schuldeisers niet goed was, maar men moet toch zeker aanvaarden dat als Griekenland die twee hulpprogramma's niet gehad had, dat het land dan nog veel meer in het moeras was geraakt. Niets had nog kunnen functioneren, want de Grieken konden niet meer lenen op de markten en konden ook geen bijkomende inkomsten beuren uit belastingen.

Links mag beweren dat de Grieken vernederd zijn door Noordwest-Europa, de waarheid is dat de Grieken voor de crisis vrolijk fluitend alle regels aan de laars lapten, betaalden voor het kostelijke advies dat iedereen elke kijk, elk inzicht in de reële economie van Griekenland ontnam en dus wist niemand hoezeer de begroting opgevrolijkt was geworden.

Dit is geschiedenis, maar zeggen dat de inspanningen van Europa mislukt zijn, sorry, het is even grof als beweren dat de integratie mislukt zou zijn, want voor velen is die wel gelukt, maar de animositeit en de scherpte van de debatten blijkt wel zeer pijnlijk de zenuwen bloot te leggen. De dreigende exodus van joodse mensen uit Europa is daar een significant voorbeeld van. Men zou kunnen zeggen dat het ons niet moet deren als bevolkingsgroepen vertrekken uit Europa, want we leven in een tijd van migratie. Maar als het de angst is, als de onveiligheid en te ongezellig wordt, als men voortdurend oude verzinsels opduikelt, dan kan men die vertrekkers wel begrijpen, maar moet men ook verzet aantekenen tegen wie hen belaagt. Dat gebeurt te weinig. Overigens, een paar jaar her kwamen er berichten dat goed opgeleide jongeren met een Turkse achtergrond verkozen naar het land van herkomst van hun (groot-)ouders terug te keren.

Het kan zijn dat men redenen heeft om te vinden dat de integratie van de immigranten mislukt is, maar het lijkt me een vertekening van de situatie, wel is het zo dat migratie voor de nazaten van immigranten lastig uitpakt. Bovendien is het zo dat we menen waar onze samenleving voor staat, wat in onze cultuur van belang is, maar mogen we daar elk individueel zo zeker van zijn? Op die vraag komt zelden een antwoord precies vanwege het apert evidente van het antwoord: zoals vissen uit het water plots wel weten wat ze missen, kunnen we niet anders dan onze cultuur voor gegeven beschouwen: het kan niet anders zijn. Maar precies de geschiedenis van de Griekse problemen, schuldcrisis en de vele maatschappelijke problemen die eraan ten grondslag lagen, zoals corruptie, cliëntelisme en belastingenvrijstellingen voor reders en de orthodoxe kerk, om het gegeven niet te vergeten dat bepaalde beroepen haast corporatief georganiseerd waren. In die zin was Griekenland in 2010 duidelijk een voorbeeld van hoe het niet hoorde, maar dat was wel het resultaat van een quasi algemene consensus en daarom moeten we ons afvragen of Griekenland zich alleen moet zorgen over de besparingen moet maken. Wat onze cultuur is, mogelijk maakt maar ook verhinderen kan, zoals ... blind geweld vanwege de overheid, willekeur en nog zo wat dingen, die moeten we telkens weer ontdekken en er vorm aan geven want nieuwe technieken en mogelijkheden, nieuwe verwachtingen dragen ertoe bij dat de "oude" aanpak in een nieuwe context nieuwe verhalen vergen.

De exodus zal niemand tegengaan, omdat we de betekenis van de joodse cultuur in Europa nog nauwelijks begrijpen, als we er al een idee van hebben. We weten ook dat het moeilijk is de keuze voor geweld vanuit een radicale, of beter een extreem eenduidige opvatting van de Islam zomaar tegen te gaan, maar niets doen is geen optie. Volgt dan de vraag, denk ik, hoe we de cultuur waar Griekenland aan ten onder ging door een nieuw al te eenduidig verhaal zullen oplossen.  Zeggen dat de solidariteit van de andere lidstaten van de Eurozone niet geholpen heeft, het blijft een getuigen van een onvoorstelbare gotspe, zeker als de Grieken het zelf zo voorstellen, maar ook Links getuigt van gotspe als ze dit aan den volke willen doen geloven: de begrotingstekorten niet laten groeien hadden de Grieken niet enkel armlastig gemaakt, maar zelfs helemaal naar de duisterste en meest uitzichtloze situatie gebracht.

Hartelijk, Salve

Bart Haers