Over wiskunde, denken en overleven

Dezer Dagen

Prutske, Snowden

& Parresia

Ik zie me nog zitten in het klaslokaal en mijnheer Schollaert, Prutske, was ons aan het uitleggen hoe we wiskunde dienden te begrijpen. In de klas zat ook een zekere Lagrange, wat hem vanzelf bij diens wiskunde bracht. Maar we hielden er niet voldoende van. Toch is het van belang te begrijpen dat die lessen wiskunde meer waren dan het meegeven van stellingen en bewijzen, maar het gaat ook over het overbrengen van het genoegen. De man is al enige tijd overleden, maar hij en sommige van zijn collegae lieten de kans niet liggen om te doen begrijpen dat wiskunde meer is dan duffe abstractie, maar toelaat tegen de wereld aan te kijken met een bijzondere toewijding. In die zin kan ik Jean-Paul van Bendegem wel waarderen, want getallen, relaties tussen getallen kan echt wel boeiend zijn en het beschrijven van fenomenen in een heldere taal betekenisvol. Was ik zelf goed in wiskunde? Laten we zeggen, lange tijd een beetje slordig, maar op een zeker moment werd het wel iets en dat heb ik aan mensen als mijnheer Schollaert te danken. Tegelijk, moet ik bij deze vaststellen dat vele mensen hun basisvaardigheden in wiskunde, zoals hoofdrekenen en de regel van drie niet blijken mee te nemen na de lagere school. Het was een item, issue, maar de draagwijdte ervan komt pas goed aan het licht als men vaststelt dat men een hoop andere inzichten ook achterwege laat, basiskennis kan men uitbreiden, maar het gaat er duidelijk om dat men die basiskennis, die al vrij uitgebreid is, naderhand rustig laat wegebben. Het kan verklaren dat men later foutieve voorstellingen voor lief neemt.

In de lagere school en het middelbaar onderwijs krijgt men, als het goed is, basiskennis mee over de rol van de staat, de overheid en het recht. Men krijgt, als het goed is, geschiedenis, aardrijkskunde en een stuk literatuurgeschiedenis, kunstgeschiedenis. Het verhaal van de Opstand, de Tachtigjarige Oorlog blijk men maar zeer gedeeltelijk mee te nemen en over de Franse Revolutie meent men veel te weten.

Natuurlijk deelt niet elke mens in dezelfde interesses, maar als men blijft vergeten dat basiskennis van node is om te begrijpen hoe de dingen gaan, terwijl men zich ook slechts een oordeel kan vormen als en indien men over voldoende informatie beschikt en oriëntatiepunten. Een klassiek voorbeeld is de ontwikkeling van het recht, waarvan we vandaag de toedracht niet altijd meer begrijpen. Het is inderdaad zo dat zowel de bewijsvoering als de bescherming van personen tegen een opdringerige overheid steeds verder zijn ontwikkeld en soms kan men bedenken dat het uit het lood geslagen is. De vraag om binnenlandse veiligheid werd sinds de middeleeuwen steeds verder uitgewerkt, via politie en justitie en van een puur arbitrair handelen begon men steeds verder regels uit te werken. Ook behoort het tot de basiskennis dat men de lusten en lasten van het autonome burgerschap beter leert onderkennen. Vreedzaam samenleven is een belangrijk aspect ervan maar dat betekent gedragsregels en niet enkel het geloof dat autonomie betekent dat we alleen voor onszelf kunnen of mogen zorgen. Het samenleven zelf zit in onze natuur, wat meteen een logenstraffen is van de idee dat we door onze genen gedoemd zijn tot egoïsme. Dat de twee krachten elkaar voortdurend tegenspreken, is een mooi gegeven, maar we beschouwen het liever als iets dat erbij komt, dat (goede) samenleven.

De weg naar het begrijpen van de dingen, maar ook naar oordeel en verantwoordelijkheid werd me nog eens getoond door de reportage over Edward Snowden en hoe hij aan zijn vervolging kon ontkomen. Nu weet ik niet of hij er goed aan heeft gedaan zich niet voor de rechter te willen verantwoorden, maar het risico dat hij naar gewoonte een kogel zou krijgen, een gevangene op de vlucht...

In een ander programma was er ook een dame te zien, in La Grande Librairie die over een boekje sprak, over een overleven van de Endlösung, over ontmenselijking van gelijken. Marceline Loridan-Ivens, werd met haar vader opgepakt en kwam via Drancy in Auschwitz, of beter Birkenau terecht. Mevrouw Loridon of beter Marceline Rosenberg was 15 toen ze in 1944 op 29 februari werd opgepakt in het Zuiden van Frankrijk terwijl ze bezig waren een beter onderduikadres te regelen. Een geval van foute timing, maar goed, dat het de Franse Militie was die hen oppakte moet ons niet verbazen, want het is een diepe blessure in de Franse ziel gebleken die slechts moeizaam dichten kon en dan nog, men moet die verscheurdheid niet onderschatten.  Ze overleefde - uiteraard - de ellende van het kamp, maar hoe ze erover vertelde, hoe ze liet begrijpen dat het niet te vatten valt, maakte het nog maar eens beklijvend, dat de kou mij om het hart sloeg. Want van de pijn, de ontmenselijking kon ze alleen iets vertellen dat nog niet benadert wat het geweest moet zijn. Dat zij pas na decennia begon te getuigen, maakte veel duidelijk. Ze was terug gekomen in Frankrijk in 1945 en ervoer al snel dat de nabestaanden die het kampleven niet kenden er niet konden toe komen de gruwelijke details empathisch op te nemen.

Snowden sprak waarheid, vond dat wij de praktijken van NSA hadden te kennen en dat klopt wel, maar ik vrees dat we tegelijk willen dat NSA dat doet want als men ziet hoe hysterisch vele mensen reageren wanneer de veiligheid ook maar een deukje zou krijgen, dan zou de overheid het zwaar te verduren krijgen. Hij sprak waarheid, maar wist niet goed hoe het gaan zou... Het probleem bestaat erin dat de staat, de overheid en vooral de geheime diensten menen alle middelen te mogen inzetten, want veiligheid gaat voor alles. Een overheid kan inderdaad niet zonder kennis van wat er leeft in de samenleving, maar moet ook bedreiging van de vrede en de orde tegengaan. Maar er lijkt sinds 9/11 een vorm van disproportioneel optreden. Daarom was de rol van de klokkenluider zo belangrijk. Daniel Ellsberg bracht in 1973 de Pentagonpapers aan het licht en de Washington Post publiceerde die: het Amerikaanse engagement in de Vietnamese oorlog werd zo publiek. Hij noemde Snowden een belangrijke stem in het gebeuren, want zonder kennis over wat de overheid verzamelt, staan burgers inderdaad machteloos. Een volgende stap, die vooralsnog niet gezet is, betreft de discussie of burgers de overheid kunnen vragen zich aan de geest van de constitutie te houden en dus geen enkele burger te volgen, laat staan te vervolgen als er geen reden toe is. Dit gaat verder dan de vraag naar bescherming van de persoonlijke levenssfeer, maar juist naar de erkenning van het verschil tussen publiek handelen en binnen de particuliere levenssfeer zaken bespreken. Het verschil? Wat men achter de voordeur met magen en vrienden ter sprake brengt, hoort daar ook te blijven, tenzij men apert de openbare orde en vrede wil verstoren. Misschien moet men dan zo iemand juist wel op andere inzichten trachten te brengen, toch?

Aangezien we dezer dagen zo hysterisch elke mogelijkheid van gevaar moeten zien tegen te houden, erkennen we wel het recht van de staat mogelijke sujetten te zoeken en te volgen die het niet goed voorhebben met de democratie, de rechtsstaat en onze cultuur. Snowden bracht klaarheid in de instrumenten van de overheid maar hij kon niet meer dan de klok luiden. En wij?

Het antwoord lag, zo merkte ik plots, in het verhaal van Mevrouw Marceline Loridon-Ivens vertelde. Of beter, wat François Busnel niet meer kon aandragen, namelijk hoe zij na de oorlog met Joris Ivens Mao en Cambodja bezocht. Hij maakte ook een film over de onafhankelijkheidsoorlog van Indonesië. Sprak Ivens waarheid als hij de Culturele Revolutie verheerlijkte? Met de kennis van nu, denk ik, heeft hij de slachtoffers van die onderneming schandelijk genegeerd. Mevrouw Marceline Loridon-Ivens was ook 1 jaar lid van de Franse Communistische Partij, maar werd later geroyeerd. Overigens, ook met China liep het niet goed af, want de vrouw van Mao vond de films maar niets en dus moesten ze er weg. Haar waarheid, dat het ontnemen van elke menselijke een kwetsuur is, onherstelbaar is, heeft haar niet belet minstens enige tijd te kiezen voor de vijand van haar beulen. Maar Ivens had in de jaren van opbouw in de Sovjet-Unie de bouw van Magnitogorsk op film vastgelegd, van 1931 af, met een voorkeur voor  de enthousiaste jeugdbrigades van de Kosmosol en niet voor de dwangarbeiders, die, zoals Philipp Blom en Orlando Figes in detail werd beschreven evengoed een slavenbestaan lijden.

Zij reageerde aan het eind van het programma tegen het feit da Joden in Frankrijk niet meer veilig lijken en dat "ze" er weer zijn, de antisemieten. Ze had het over de familieband tussen de Groot-Moefti van Jeruzalem en Yasser Arafat, de historische leider van de Palestijnen, die zijn volk geen staat kon geven, omdat hij het bestaansrecht van Israël niet kon erkennen. Maar Arafat kreeg wel een Nobelprijs voor de Vrede. De Groot-Moefti had goede contacten met de Nazi's, maar ook dat was niet zo wonderlijk want aan het einde van de negentiende eeuw begon tussen Duitsland en de Arabische wereld een soort samenwerking, die de positie op koloniaal vlak van Duitsland enerzijds ten opzichte van het UK wijzigde, maar ook de beknotting van de soevereiniteit vanwege het Ottomaanse rijk in een doodsstrijd door dezelfde imperialisten. De alliantie was gericht tegen Brits en Frans imperialisme, maar de Duitse inbreng was meer bij de tijd en kapitalistisch. De Bagdad-spoorweg was een indrukwekkend project, maar of het nog voor WO I uitgevoerd werd, is niet duidelijk. Maar duidelijk is wel dat het Ottomaanse Rijk een verbond had met Duitsland en Oostenrijk-Hongarije, de Centralen, maar tegelijk blijft het wonderlijk hoe die alliantie mogelijk was, gezien de concurrentie tussen het Ottomaanse Rijk en Oostenrijk-Hongerije, al moet gezegd dat de verhoudingen wel gekanteld waren en dat de naasting van Bosnië-Herzegovina voor het Ottomaanse Rijk wel een verlies was, maar in de lijn der verwachtingen lag.

We weten ook dat Adolf Eichmann de Groot-Moefti heeft opgezocht en dat de relaties niet moeilijk verliepen. Of Arafat daarom in München 1972 een raid liet uitvoeren...  Met andere woorden het slotakkoord van het programma waarin die dame van 86 jaar oud, met grote afschuw de relatie legde tussen de Endlösung waarin haar vader en miljoenen anderen omkwamen en zijzelf de ervaring had dat mensen anderen al hun menselijkheid konden ontnemen, en de houding van moslims in Frankrijk, waarbij het voor duidelijk is dat niet enkel de vijandschap met de staat Israël aan de orde kan zijn, maar ook antisemitisme als zodanig, was een moeilijk moment. Die ervaring, denk ik, kan men het best niet onder het tapijt vegen. Maar François Busnel was duidelijk wel verrast met haar aanval op de Islam in Frankrijk en op het Antisemitisme. Toch was die uitbarsting beklijvend, want het laat zien dat men oude wonden niet genezen kan. Alleen is de vraag deze: hoe moeten we omgaan met de herinnering aan de Endlösung en het daderschap? Hoe kunnen we de positie van moslims in Europa begrijpen en wat kan de overheid doen? Waartoe? Niet elke moslim is a priori antisemitisch, maar het antisemitisme vindt bij moslims wel een aardige humuslaag. Nu, ook hier leeft er nog steeds antisemitisme, al functioneert het vooral onderhuids.

Als Europeaan, begaan met de erfenis van 1000, 2000 jaar geschiedenis, ben ik de gedachte genegen dat we ons niet moeten laten vertellen dat Europa vanzelfsprekend verantwoordelijkheid draagt voor alle ellende van deze wereld, maar dat we ook niet voor alle zegeningen gezorgd hebben. Toch is publieke debat dat in Europa mogelijk is gebleken en waarin machthebbers wel eens proberen de grenzen van hun macht opte zoeken om tegenstanders kalt te stellen, een waarde waar we zeer moeten aan hechten. Het debat, de cultuur van reflectie en zelfcorrectie is belangrijk wat impliceert dat we de (negatieve) vrijheden moeten koesteren maar het zal niet volstaan om jonge moslims mee te krijgen. Dan zullen we te rade gaan bij Susan Neiman, bij Martha Nussbaum om te begrijpen dat we precies die emotionele achtergronden bij de keuze van moslims voor gewapende strijd, moeten onderkennen. Maar ook de emotionele achtergronden voor de afkeer die mensen aan de dag leggen tegen moslims in het algemeen. Zonder die erkenning zal men een loos discours blijven voeren, ook als het om de waarden gaat die we delen dan wel waarden die ons verdelen.

Snowden deed wat naar zijn mening moest en betaalde een hoge prijs. Voor ons valt de balans moeilijk op te maken, ook al omdat we er weinig mee blijken te kunnen aanvangen. TINA? Er is geen alternatief voor het veiligheidsbeleid. Of toch? De presentatie van het boekje "Et tu n'est pas revenu" liep uit op een requisitoir tegen hernieuw antisemtisme. We moeten het niet willen, maar met afkeuring alleen komen we niet verder. Weerbaarheid van mensen die zich achtergesteld voelen - wie tot een geprivilegieerde elite behoort zou de ervaring van achterstelling en discriminatie niet kunnen kennen - maar we doen, vrees ik, te weinig om de zegeningen van onze culturele traditie, met de donkere bladzijden incluis, beter uit te leggen. Maar we kunnen ook niet kritiekloos naar onze samenleving kijken. Dat betekent dat we nu in een tragische positie verzeild zijn geraakt dat we iets moeten doen dat we intellectueel niet menen te mogen doen. Uitleggen dat die negatieve vrijheden cruciaal zijn, maar wie het nodig heeft ook de middelen geven om er een positief verhaal te maken, het blijft een opdracht die we niet kunnen negeren.

Anders gezegd: we kunnen niet anders dan de ideeën van de Verlichting goed uitleggen en tegelijk ook meegeven dat het uit de hand kon lopen. Niet meegaan in een steriele zelfkritiek maar ook niet zo ver gaan dat we onze culturele en intellectuele merites boven alles stellen. De verdiensten van anderen erkennen kan ook, maar een gematigd discours lijkt niet meer van deze tijd. De waarheid is dat we zelf niet afdoende meer thuis lijken in die rijke traditie en er zelf vooral de tekortkomingen van zien. Spreken over de schaduwen van morgen? Het moet ook kunnen, maar het mag niet het enige narratief wezen. En ja, achting blijven opbrengen voor burgers, ook en vooral  andere burgers, het lijkt vandaag evenmin een issue.

Bart Haers