Zonder sjablonen gaat het ook

Kleinbeeld

Viroinval

een stille vallei en een verjaardag

Misschien wat treiterig, de Nederlaag van Sedan zo afbeelden
en als ik het overneem, zullen sommige Fransen het helemaal
te erg vinden, maar hiermee wil slechts aantonen dat de ene partij
de eigen zege nie anders zal presenteren dan de andere, maar
nederlagen? oh ongelukkige Nederlangen? Sedan bleef tot Mei 40
voor beide partijen een cruciaal element, al was de oorlogsvoering
voor de Duitsers al een paar stappen verder gevorderd.
Voor de Fransen? Tja,Pétain liep er een achter, de Gaulle
was bij de tijd. Sedan is ook voor ons vergeten.  

Mag je in je jeugd goed links zijn en later een paar huizen bezitten? Natuurlijk mag dat, want je werkt ondertussen en je ziet dat de burgerlijke samenleving die je ooit verfoeide ook wel enkele voordelen heeft. Het kan niet anders of bij de verjaardag van een dame van 80 dat je ook aan dat verleden gaat denken. Het gaat over familie en dus is de enige figurant die volop op de scène verschijnt uw dienaar. Maar het is wel zo nuttig om de scène verder te beschouwen als iets des mensen: het particuliere en individuele als de voorstelling van iets dat die situatie overstijgt.  

Je beleeft een feest soms met enige vertraging, want er is iets als het invullen van het plaatje, terwijl het plaatje er al ligt. Je kijkt verbaasd als het allemaal loopt en dan bedenk je, ach, laat maar lopen. Terwijl ik even buiten onder de luifel een sigaret rook, zie ik de sneeuw mijn blikveld vullen, maar de weg bleef teerzwart. Koud maar niet Siberisch, het is iets wat we wel eens sneu vinden, want we houden niet van het halfslachtige, denken we. Je gaat opnieuw binnen, loopt op je kousen de kamer binnen waar de bubbels wachten en de hapjes. Het is iets wat je altijd heeft beroerd, die warme convivialiteit, gezelligheid, waar rustig gesproken wordt. En dan gebeurt het, iemand zegt iets over de wereldoorlog en dan komt het stokpaard vanzelf aangedraafd. Want Sedan is niet zo veraf, waar in 1870 Napoleon III en 91000 van zijn soldaten verslagen werden en gevangen genomen. Frankrijk zou er een hele era over doen om dit te begrijpen, maar ik denk dat pas na 1945 bij de politieke elites een inzicht doorbrak dat ze 1870 niet als een Nederlaag van La France hadden moeten zien, maar als een zwaar accident van een keizer  zonder veel kleren. Nu, de Derde Republiek zou er voortdurend mee worstelen en ook het Duitse Keizerrijk zou door Sedan geobsedeerd zijn geweest.

Terwijl ik uitleggen wilde hoe Frankrijk na 1870 een nationalisme ontwikkelde dat men niet moet willen, kwamen ook andere facetten zich op de voorgrond wringen, wat het uitleggen niet vereenvoudigt. Want dat nationalisme bracht Lavisse ertoe een "roman nationale" te presenteren waarin hij het heeft over nos ancêtres les Gaulois, maar dus ook over  de eenheid van Frankrijk en de terugkeer naar een vreedzaam samenleven. Omdat de waarden van de Republiek universeel heten te zijn, kan men het Franse nationalisme blijkbaar niet enige vorm van kortzichtigheid toedichten, die men aan Vlamingen of Duitsers met graagte toeschrijft. Het Franse Nationalisme waaraan Lavisse uitdrukking gaf in een groots werk, 27 volumes en waarin bepaalde regeringen, zoals van Henri IV of Louis XIV alle aandacht en andere, zoals Louis XV alleen afwijzende aandacht kregen, blijkt achteraf bekeken net zo veel zielen verschroeiend te hebben gereden als dat met andere nationalismen het geval zou zijn. De Action Française heeft daar het nodige toe bijgedragen... maar dat spoort dan weer niet met de geschiedenis van de laïcité.

Maar om het allemaal uit te leggen, moet men de tijd krijgen en moet men het verhaal ook wat pikanter maken. Want het vervult me wel eens met enige triestheid, dat men niet wil begrijpen dat die Europese geschiedenis maar niet tot stand komt en men de verwevenheid niet erkennen wil. Sedan? Dat is het frictiegebied, zoals Menen en Ieper dat waren, eenmaal Kassel en Sint-Omaars definitief waren ingelijfd. Sedan betekent ook verdediging, maar evengoed aanvallen en de mythe van de eigen moed, voor Pruisen en Frankrijk. Die gedachten moet men dan zien te verzoenen met de geschiedenis van de Oostenrijkse Nederlanden, wat dan vanzelf weer leidt tot oefeningen over de relaties tussen Les Etats Belges Réunis en de Republiek der Nederland, maar ook de Duitse landen, die pas met de val van Sedan in 1870 een zullen worden, maar tegelijk geen oplossing vonden voor de vrijheid van de burgers... tot op zekere hoogte.

Het landschap, met kleine ronde heuvels, ontdek ik nu, blijkt een heel spectaculair voorbeeld te zijn van hoe bijzonder geologie kan zijn, want "un tienne", dat kende ik niet (meer), want vroeger heb ik het wel eens op een stafkaart gezien, maar had de afkomst nooit begrepen. Nu begrijp ik dat het om een stuk rots gaat dat een eigen ritme van erosie kent en het landschap vorm geeft. Toch denk ik dat, ondanks National Geographic aardkunde mensen maar matig interesseert. Zo hadden we onderweg door de bossen, de volgende dag een gesprek over de positie van Van Yperseele in het IPCC en aan de UCL. Men moet mij nu niet komen vertellen hoe het circuit van damp tot damp uitleggen, dat wil zeggen dat boven zee het water kan verdampen waardoor een depressie ontstaat en dat boven land, als het reliëf de transport van lucht omhoog gaat tot de condensatie tot stijgingsregens leidt, waarna het water in de grond dringt, zich ergens in een bron verzameld en via de rivier naar zee gaat. Het is het eenvoudige verhaal, want als men klimaat goed bekijkt, dan blijken de variaties soms groter dan men graag aanneemt en precies de oevers van de Maas laten zien dat zelfs sinds de grote koude van de moderne tijd er winters geweest zijn zonder noemenswaardige vorst en andere met diepe, langdurige vorst. Maar hoe evolueerde de westflank van de Ardennen en hoe ging het er in de Eifel aan toe? Want voor de goede orde, wat wij de Ardennen noemen is niet altijd even correct in geografisch dan wel in geologisch opzicht.

Hoe meer ik over het IPCC nadenk hoe groter mijn bezwaren, want ben ik het ermee eens dat de mens de natuur zwaar heeft belast, door exploitatie en door vervuiling, dan besef ik ook dat we bij tijd en wijle, al in de late negentiende eeuw kritieken zagen verschijnen op de slordige en nalatige omgang met de natuur. Het belette niet dat men doorging en wij, onze generaties konden er maar blij om zijn. Mijn bezwaar tegen de aanpak van het IPCC is dat het bepaalde keuzes, bijvoorbeeld voor een stevig uitgebouwd wintertoerisme niet kan inperken, want we hebben recht op après-ski, op skiplezier en niemand zal dat durven te betwijfelen. Aan de andere kant wil men mensen meer in steden laten wonen, vooral in woontorens, maar ook dat schept nieuwe problemen op het vlak van microklimaat. De thermometer in de auto wijst in de buurt van Charleroi een hogere temperatuur dan voor en na de rit over de ring. Er is zoveel interactie tussen verschillende facetten van ons bestaan dat een simpel verhaal over het complexe klimaatverhaal niet helpen zal. In het gesprek verwees ik naar Emmanuel Le Roy Ladurie, al ben ik er mij van bewust dat bepaalde van zijn inzichten wel gecorrigeerd zijn geworden, precies omdat onderzoek zonder dergelijke basis nooit iets worden kan. Maar het brengt evengoed het inzicht met zich dat we ons niet teveel begoochelingen moeten maken: klimaat wijzigt, heeft kantelpunten en kan ons leven veranderen. Blijft de vraag voor mij waarom men de klimaatsceptici altijd voor domoren houdt. Sommigen zijn namelijk sceptisch over het waarnemingsprogramma en andere over de aanpak het klimaat onder controle te houden.

Het probleem kwam later nog ter sprake, maar ik overdacht tijdens de wandeling hoe ik ruim dertig jaar geleden ook tijdens een trekkamp door het landschap had gestruind, hoe we op een avond door een treintunnel waren gelopen en ruim een uur nadat we het kamp in een weide hadden opgeslagen, hoorden we de trein voorbij komen. Dat was even verschieten. Maar nu denk ik dat we bepaalde treinen ook niet verwachten, ik bedoel, we zien wel eens een bepaald spoor, maar vergeten dat over dat spoor wel degelijk treinen kunnen gaan. Het is niet geheel naast de kwestie dat we het beeld vasthouden, want de sporen van ons individuele handelen en van het collectieve blijven steeds weer de zaak bezwaren. Of nog, we menen dat te weten dat anderen er fout aan te doen alleen filet pure te eten of alleen maar hot dogs of hamburgers van McDonalds. Dat de gevolgen van de consumptie in beide gevallen voor de natuur even lastig kunnen zijn, lijkt ons te ontgaan.

Na de wandeling, waar ik voorop was geraakt, wachtte ik in een café bij de rivier een koffie met whisky en luisterde ik naar het gesprek in een bijzonder Frans, maar vervolgens kwamen we op het feit dat mensen niet zo gemakkelijk meer op café gaan om eens te babbelen. Hij vertelt dat het in de zomer wel kan meevallen, maar zij gaf mij gelijk, al die maatregelen tegen roken en alcohol, terwijl cocaïnegebruik nauwelijks aangepakt wordt, hoogstens de smokkel... Toen kwamen de anderen en vroeg iemand mij of ik het verband tussen Sedan en Wereldoorlog II kon uitleggen. Van de weeromstuit sprak ik over de Wereldtentoonstelling van 1889, de Eiffeltoren, de conferentie van Berlijn en het vriendschapsverdrag tussen Moskou en Parijs, de reis van Poincaré, president van  de Republiek en de minister van Buitenlandse Zaken naar Moskou in juli 1914, waarover een Sophie de Schaepdrijver niet sprak. De nederlaag van Napoleon III in Sedan betekende voor de Republiek een hele uitdaging de grootheid van Frankrijk herstellen. In een aantal opzichten lukte dat wel, maar tegelijk liet men kansen liggen voor een vreedzame co-existentie, een woord dat ik mij herinner uit de jaren van de koude oorlog en dat nu nauwelijks nog gehanteerd wordt.

Het probleem is dat we met dank aan historici als Michelet en Lavisse, maar ook Pirenne en anderen geleerd hebben de geschiedenis goed in duidelijke compartimenten op te delen, terwijl de werkelijkheid in beginsel chaotisch is en als er een bepaalde dynamiek te ontwaren valt, kan men die niet altijd eenduidig benaderen. De dynamiek van de Europese geschiedenis rond 1900? Duizelingwekkend, zoals Philipp Blom schrijft, maar waar Frankrijk haar politiek ten aanzien van Servië een beetje versterkt, zoekt Oostenrijk de interne spanningen op te lossen door na te denken over meer devolutie en probeert Duitsland, Pruisen de politiek van Otto von Bismarck verder te zetten, terwijl de keizer zich amuseert met de vloot. Ook de oorlogszuchtige Willem II wil wel eens luid roepen, oorlog wil hij niet.

Aan tafel bij onze gastvrouw gaat het gesprek over de gewone dingen, maar ook nog eens over kwestie hoe we naar de Europese cultuur en dito cultuurgeschiedenis kunnen kijken, want het valt me telkens op dat men wel voor professionalisme zegt te zijn, maar er niet toe komt de grote geschiedenis van Europa als een ambivalent gegeven te beschouwen, zoals vakhistorici het zien: cultureel is Europa vrij samenhangend, de overwegingen, inzichten en ideeën circuleren vrij rond in Europa en tegelijk zijn er prinsen en vorsten die hun territorium angstvallig verdedigen en eventueel zelfs aan gebiedsuitbreiding denken. Herder heeft die dubbele dynamiek naar mijn inzicht wel gezien, maar slechts weinig onderzoekers komen ertoe te begrijpen dat precies dat inzicht van Alexis de Tocqueville belangrijker was dan de idee als zou men van een Frans dan wel van een Duits ras kunnen spreken. Maar er waren er genoeg die enthousiast dat soort distincties uitdroegen en in de klas aan hun leerlingen meegaven.

Mijn moeder werd dus tachtig, een gezegende leeftijd en draagt toch slechts mee wat ze vooral na WO II heeft beleefd. Toch heeft ze nog weet van onderduikers, voor wie haar moeder brood bakte, heeft ze weet van bombardementen en schuilen in de schuilkelder in Den Haan en verder is er hoe ze zelf meewerkte in de zaak van grootvader en later mijn vader bijstond in diens praktijk. Dankbaar zegt ze te zijn om het leven dat ze mocht leiden en wij? Ook wij zijn dankbaar om haar leven - natuurlijk, want anders waren we er niet en al helemaal niet zoals we zijn. Het heeft niets met gebrek aan kritiek, wel met het besef hoe we het leven zelf vorm kunnen geven. En dat er zoveel is om ons over te verwonderen.  Zo een verjaardag weekt veel los in ons geheugen, dat we wel bevroeden, maar waarvan we de toedracht vergeten zijn.

Gesprekken voeren over al die thema's en nog andere, dialogues intérieurs ook hebben hun betekenis. Soms kan men iets opzoeken, maar zo een "Tienne" dan? Wat is het? Leren van elkaar, voor sommigen lijkt dat uitgesloten en toch gaat het goede samenleven daarover. Zoals het een genoeglijk weekend was, zo weten we dat we tussendoor wel eens een kwestie moeten aanpakken. Maar het gaat wel eens mis en dan is het samenleven een goede zaak... Die convivialiteit, gezelligheid en zelfs enige samenhorigheid is hetgeen ons de dagen helpt door te komen, zelfs in dankbaarheid. want het belet niet dat elk eigen gangen gaat.

Bart Haers