Een vrije markt van Ideeën

  

Tegen het Marktdenken

Pleidooi voor een vrije markt

Van ideeën

André Schiffrin, De Boekenbusiness. Hoe het grote geld het boekenvak en het lezen heeft veranderd. Met een nawoord van Laurens van Krevelen. Wereldbibliotheek Amsterdam; pp. 191. Prijs: 19,90 €

Er zijn niet zoveel uitgevers die de pers halen, maar André Schiffrin staat voor een opvatting van uitgeven die vandaag door de grote mastodontbedrijven niet meer voor goed management wordt gehouden. In plaats van de balans van winst en verlies aan het einde van het jaar als criterium te hanteren, kiest men voor een winst en verliesrekening per titel die men uitgeeft. In dit boek laat de uitgever van Pantheon books en nu van The New Press zien dat zijn benadering toegelaten heeft totaal ongekende namen op de markt te brengen, zoals Boris Paternak of Michel Foucault. Het boek wemelt van de titels en soms zou je wensen dat we terug dat klimaat kenden, toen uitgevers erin slaagden een degelijk fonds op te bouwen, waar je als lezer van op aan kon. Zo erg is het natuurlijk niet dat er geen goede boeken meer komen, maar op de boekenbeurs dit jaar overviel me een gevoel van vervreemding, omdat uitgeverijen niet meer herkenbaar leken, op uitzonderingen na. En recent bleek nog maar eens hoe een vorm van marktdenken enkele uitgeverijen ertoe bracht tot een groot huis samen te smelten. Nu kan ik het beleid van uitgeverij Contact enerzijds, Augustus en de andere anderzijds wel waarderen en net daarom vraag ik mij af of de aanpak wel de beste is voor het boek, voor de uitwisseling van nieuwe inzichten, van goede romans en wat al niet meer.

Het punt dat André Schiffrin wil maken is dat vooral in de Angelsaksische wereld de boekhandel in handen van enkele Mogols is terecht gekomen, waarbij men precies de rentabiliteit van elke titel afzonderlijk als criterium voor uitgeven hanteert, wat tot een verschraling van het aanbod moet leiden. Ook inzake jeugdliteratuur overigens kan men alleen maar met verbazing vaststellen hoeveel vampierboeken er maar blijven komen. Of we kunnen onze verbazing niet verbergen als er nog maar eens een boek over Adolf Hitler en zijn beulen is verschenen.

De familiegeschiedenis die André Schiffrin tekent, gaat over migratie uit Bakoe in Oekraïne naar Parijs en later van Parijs naar New York. Vader Jacques Schiffrin startte in Parijs met een reeks die iedereen wel bekend is, de Bibliothèque de la Pléade, onverbeterlijke, kritische edities, dacht ik altijd, maar de prijs die Gallimard ervoor vraagt is wel degelijk meer dan prijzig, terwijl Jacques vooral een betaalbaar boek wilde aanbieden aan zijn lezers. Zelf kende hij de moeilijkheden voor mensen met weinig middelen om aan goede literatuur te geraken. Gallimard zou de reeks opkopen en vervolgens, in 1940 Schiffrin en familie in de steek laten. Via Marseille zouden Jacques, echtgenote en zoon André naar New York kunnen vertrekken.

Daar zou Jacques Schiffrin een nieuwe uitgeverij op poten zetten met andere intellectuele immigranten en zou de jonge André er regelmatig aanlopen. Na de dood van zijn vader gaat de uitgeverij verder en pas in 1961 komt André aan boord van Pantheon, om er gedurende bijna dertig jaar naar de leiding door te  groeien en de leiding te geven die het huis tot een icoon van ruimdenkende en breed geïnteresseerde uitgeverij maakte. De reeks van auteurs en titels is indrukwekkend, al lijken we er niet altijd een goede kijk op te kunnen hebben omdat vele ervan intussen ook weer in de vergetelheid zijn geraakt.

Treffend in dit boek is de vergelijking van de ondergang van de onafhankelijke boekhandel en die van de warme bakker. Men kan zich afvragen of de wijze waarop grote ketens die overal hun boekhandels neerplanten, liefst in de buurt van bestaande boekhandels, of grote broodfabrieken bij bakkers en patissiers dus, wel een rationeel programma volgen. Maar het klopt natuurlijk en door forse afprijzingen aan te bieden kan men de consument aan zich binden. En die denkt dat hij of zij ook wel de juiste rationele keuze maakt. Meer nog, als we zien dat de overheden, in Nederland blijkt dat ook het geval te zijn, de openbare bibliotheek afschuift en de verschraling er keukenmeester is, dan blijkt er voor het betere boek nog weinig plaats op de markt.

Nu is de opdeling van de markt die in de brede media gehanteerd wordt een lachertje natuurlijk, want fictie en non-fictie zijn geen categorieën om boeken te onderscheiden. Literair en niet literair zou al op iets trekken, maar het werkt ook niet, gewoon omdat heel wat niet literair bedoelde werken in wezen onmisbaar zijn voor wie tot begrip van deze wereld wil komen. Overigens, Schiffrin heeft een punt als hij stelt dat de vrije ruimte die internet is, voor de nieuwsgierige ziel ook niet echt past, omdat het moeilijk valt te zoeken waar men meer kan vernemen over “le trésor des Humbles” om maar een werk van Maeterlinck te noemen. De goede boekhandel, daar zal men wel iets vinden.

Het blijkt echter opvallend goed te staan in grootwarenhuizen te shoppen en dus kan men maar beter bij Fnack of Standaardboekhandel langs lopen. Je wordt overrompeld door de massa titels, maar vindt hij of zij wat haar werkelijk zou kunnen aanspreken. Want een boek is, met permissie geen banaan of een peer, een boek is de verwerking van wat iemand denkt te moeten vertellen. En dan heb je uitgevers en boekhandelaars én lezers nodig. Het valt op dat Schiffrin zich sterk maakt, in de feiten,  als uitgever dat het mogelijk is niet te kijken naar de oplage van de individuele oplagen, maar naar het algemene resultaat. Hij verzet zich, terecht denken we, tegen de almacht van Bertelsmann, die in 1998 Random House kocht. Of grootschaligheid altijd een bedrijfseconomisch voordeel is, valt te betwijfelen en dus evenzeer of dat het criterium voor goed beleid kan zijn. We menen dat Schiffrin nogal wat goede argumenten heeft om de verschraling van de uitgeversbranche aan te kaarten. Maar tegelijk moeten we kijken naar het beleid van de (lokale) overheden die de bibliotheek sluiten of althans het aankoopbudget ernstig korten. En dan zijn er de lezers, vooral de beroepslezers. Men kan zich afvragen of Huizinga zijn bekende werk had kunnen publiceren, want je wordt niet meteen de auteur van “Herfsttij der middeleeuwen”, ook al ben je een geëerd professor aan dé Universiteit van Nederland, Leiden. Wel had Huizinga goede banden met de Gids. Je wordt ook niet meteen een erkend kenner. Daarvoor heb je een zekere erkenning nodig en nu wil het geval, aldus André Schiffrin, dat niemand kan doorbreken als er geen uitgeverijen zijn die een volkomen onbekend werk durven te plaatsen.   

We kunnen dus maar beter hopen dat de politieke overheden en ambtenaren de concentratie van macht in de uitgeverswereld onder de loep nemen, om te vermijden dat alleen mainstreampublicaties het licht zien. Het is niet omdat men geen aanhanger is van het existentialisme dat men het werk van Sartre, Foucault en Derrida niet zou willen lezen. Vandaag is er in De Standaard een discussie gaande over psychoanalyse en sommigen willen de richting in de studie psychologie van tafel. De universiteit mag die niet meer subsidiëren. Dus zouden er, even door geredeneerd, geen uitgaven van het werk van Freud, Adler of Lacan mogen uitgegeven worden. Dat dit in strijd is met bepaalde grondwettelijke vrijheden, blijft ook onbesproken. Wel, als we zien dat uitgeverijen van universiteiten, ook Harvard en Stanford, Oxford University Press en bijzondere fondsen als Clarendon niet meer gesteund werden door de universiteiten, dan had ik nooit het boek van Francis Yates over Giordano Bruno gekend. Cruciaal is dat uitgevers er een neus voor hebben wat werkelijk niet per se aan zal slaan maar wel van betekenis kan zijn. Nog eens, als iemand niet gezien had wat Sigmund Freud aan het doen was van belang was en het geval Anna O had gepubliceerd, dan had ook “Eros en Thanatos” of “Traumdeutung” het licht niet gezien. Hadden we dan veel gemist? Volgens SKEPP niet, maar Skepp heeft het over wetenschappelijkheid volgens één model, de natuurwetenschappen. Maar zelfs biologie en chemie beantwoorden niet altijd aan die normen, gewoon omdat het onderzoek niet volgens die methode verloopt en uiteraard wel wetenschappelijk is. Voor de uitgeverij is het van belang, dat er lieden zijn die bereid blijken (beperkte) risico’s te nemen om waardevolle teksten te publiceren.

Het is daarom belangrijk te zien dat André Schiffrin aangeeft dat de antitrustwetgeving 

niet van toepassing bleek op het boekenvak, dat Bertelsmann zonder veel terughoudendheid een grote greep kon doen in de bestaande uitgevershuizen. Maar dat alleen is niet het punt. Centraal staat voor hem de wijze waarop men winst- en verliesrekeningen hanteert in de keuze voor bepaalde titels. Als elke titel zelf winsten moet genereren boven de 10 %, dan kan men nog slechts een beperkt aantal titels, certitudes publiceren. Bedrijfseconomisch, toont de auteur aan, is dit nonsens, omdat om certitudes te creëren grote voorschotten worden gegeven aan bekend en schoon volk. Het gevolg is dat Random House tussen 1990 en 1999 nauwelijks  0,1 % groei had gekend en de eigenaar Random House met verlies verkocht, terwijl voordien op grond van de aanname dat titels niet vanzelfsprekend en onmiddellijk zichzelf moeten opbrengen, een jaarlijks resultaat van 2 % mogelijk was gebleken. Veel is dat niet, maar, vragen we ons met de auteur af, vormt dit niet het beste bewijs dat bedrijfseconomisch winstmaximalisatie schadelijk kan zijn.

Duidelijk is wel dat de boekenmarkt erg in de knel zit en het is nodig dat ook de lezer in het vizier komt, als stakeholder van de sector. Doorgaans ziet men de lezer, lezeres vooral als een passief wezen dat vreet wat wordt voorgeschoteld. Vooral de recensenten blijken hier niet helemaal vrijuit te gaan. Op dezelfde toon als in de Joepi en Humo van weleer bijna elke plaat met groot enthousiasme en veel hyperbolen worden werken onder de aandacht gebracht. Dan Brown kreeg pas kritiek toen de hype over de top was, voordien was het recensentendom zelf over de top en kon men geen of nauwelijks kritische stemmen vinden. Nu, Dan Brown heb ik niet gelezen en het meest lachwekkende was dat de discussie over vermeend plagiaat zo hardnekkig werd gevoerd, terwijl bijna alles wat hij geschreven had uit andere, zelfs vrij recente werken af te lezen viel. In de “pendel van Foucault” had Eco al gespeeld met het gegeven dat in Zuid-Frankrijk, zoals ook in Brugge er nogal wat aandacht was voor Maria-Magdalena en dat er wel wat kerken aan haar gewijd zijn. En toch las men niets over hoe de auteur zonder meer roofbouw pleegde op wat al langer bekend is. Omdat het boek een hype was, moest de laatste druppel eruit geperst worden.

Het valt op dat men meent de lezer te kunnen belazeren omdat men aanneemt dat deze zomaar alles zal slikken. In dit boek leest men dat sommige boeken, gerealiseerd met hoge voorschotten zelden zichzelf terug verdienen. Het zou goed zijn mocht men bij het onderzoek naar de boekenmarkt tot een onderzoek naar de smaakontwikkeling bij de lezers zou overgaan. Men kan het uitgeverijbeleid van “The New Press” gemakkelijk aflezen aan de hand van de webstek, waarbij racisme en justitieel beleid in de VS veel aandacht krijgen. Is het dan een linkse uitgeverij? Het valt moeilijk aan te tonen en dat hoeft ook niet het criterium te zijn. De keuze van onderwerpen, van auteurs ook laat zien dat de uitgeverij op de uitkijkpost wil staan. En men kan moeilijk links genoemd wordt als men een bedrijf als Monsanto tegen het licht wil houden.

Het belang van het boek in het politieke debat mag men niet onderschatten en vooral van boeken die inderdaad niet a priori willen behagen door de keuze van het onderwerp. Een uitgever, de boekhandelaar en de lezeres, lezer zijn belangrijke spelers op de markt. De rol van de media in dit verhaal, merkt André Schiffrin op, blijft onderbelicht, want juist in de vorming van breed uitgebouwde mediaconcerns want via televisie en internet brengen de grote concerns hun eigen titels met grote nadruk op de markt en je merkt pas hoeveel er werkelijk te koop is als je de betere boekhandel bezoekt. En waarom zou men zich laten verleiden om nog maar eens een detective of spannend boek te kopen, als het wel goed lijkt op die andere. Waarom niet eens Austerlitz proberen, van W.G. Sebald, waarin de zoektocht van een emigré, enfin, een man die als jongen uit Praag is weggebracht via Holland naar Wales. Het boek leest als een thriller, leest als een zoektocht naar het voorbewuste, naar de beelden die de man maar niet duiden en die hem bezoeken. Toch is Sebald niet echt aangeprezen in de brede media.

Maar kunnen die anders? Men merkt een grote mate van mainstreaming aan, waarbij de media zich voegen naar de mainstream en die ook vorm geven. Sinds jaren vind ik niets zo tenenkrullend als filmrecensies maar bij boekrecensies valt nog meer op dat de recensent slechts enkele facetten van een boek weergeeft. De ruimte ontbreekt naar men zegt, maar dat komt mij verrassend voor. Het hele circus rond Charles Darwin, waarbij men de evolutietheorie in het centrum van de belangstelling wilde zetten, heeft de oplettende lezer attent gemaakt op het feit  dat het vooral een hagiografische bedoening is geweest. Nu is de evolutietheorie een van de meest indrukwekkende oefeningen van een menselijke geest geweest.  Wie  Jan de Laender, het verdriet van Darwin heeft gelezen, merkt hoe boeiend, inderdaad, de zoektocht naar een gepaste formulering voor Darwin moet zijn geweest en hoe lastig het bleek te zijn oude denkbeelden achter zich te laten. Dat was voor mij een heel belangwekkende benadering en maakte de heisa in 2009 best onverteerbaar. Opmerkelijk was dat het boek bij verschijnen nauwelijks aandacht kreeg en dat de uberintellectueel Dirk Verhofstadt er een recensie over schreef die, tja, zo lovend was dat automatisch het vers “timeo danaos et dona ferentes” bij mij opkwam. Er valt ook te lezen dat Jan de Laender Freud een charlatan vond. Dat klopt en valt in het besluit na te lezen. Maar als Verhofstadt c.s zo vast hangen aan de evolutionaire psychologie, waarom maken zij dan geen brandhout van de filosofen als Rousseau en Hobbes, die uitgingen van de al even absurde aanname dat de mens oorspronkelijk een eenzaam leven zou geleid hebben en vervolgens, om het solitaire leven aan te pakken, een sociaal contract op te stellen met anderen. Want Fukuyama schrijft in zijn werk “The origins of political order” en wel als een fundamenteel aspect van zijn visie, dat de mens nu precies als gevolg van de menselijke oorsprong in het rijk der primaten wel degelijk een sociaal wezen was. Overigens is dat ook de reden waarom ik bij discussies over de evolutietheorie altijd vraagt waarom precies men precies die oermoeder, Lucy of een andere wil kennen, terwijl het evident zo is dat vele dieren in een groep geleidelijk de stap hebben gezet om een nieuwe soort te vormen, die dan nog lang verbonden bleef met de familie, c.q. de chimpansee.

Nu heeft Schiffrin een zekere erfelijke belasting, denk ik dan, want hij was via zijn vader verbonden met een Franse intellectuele traditie en die heeft hij zelf bij Panteon books voortgezet, onder andere met de publicatie in het Engels van Lacan. Lacan? Maak het een beetje zeg, wie zo een nonsens uitgeeft, kan toch niet voor vol aanzien worden? Dat soort opmerkingen krijgt men vandaag wel meer. Voor of tegen en een genuanceerde benadering heeft geen zin. Ik moet zeggen dat het mij stoort, omdat men nu wel Lacan aanvalt, niet zonder reden, want ik vind diens werk ook onverteerbaar, maar anderzijds pleegt men aldus censuur en dat kan men toch niet willen. Bovendien: een kwart eeuw geleden diende je nu net Lacan te lezen en er vol van te zijn om mee te mogen spreken.

De schrijver of spreker kan wel eens polemisch uit de hoek komen, maar de uitgever, denk ik, heeft goede redenen om werken uit te geven, die hij of zij vindt passen in het eigen fonds. Als Panteon werk uitgaf van Lacan, dan gaf zijn fonds ook Dokter Zjavago uit en het lijkt mij, belangwekkend dat beide het licht hebben gezien.

Bart Haers

14 december 2011