Napoleon verdraagt idolatrie niet

Dezer Dagen

Napoleon

Een rijk gevuld naleven

Deze kritische reflectie op ht leiderschap
van een "genie" blijft dezer dagen te
vaak onbesproken. 

Napoleon! Napoleon!, altijd weer Napoleon en nu de 200ste verjaardag van zijn val, zijn definitieve verdrijving uit Europa nadert, komen er weer boeken op de markt om hem toe te lichten, uit te lichten uit dat al bij al donkere verleden - al weten we best veel over de man. Maar opvallend genoeg schreef ook de recensent van het boek van Bart van Loo niet over een werk dat naar mijn mening een van de betere moet heten over Napoleon, dat van Jacques Presser, waarin hij de figuur van Napoleon zonder veel pathos maar grondig doorlicht en tot de conclusie komt, denk ik, dat Napoleon in de moderne geschiedenis niet genegeerd kan worden, maar dat men zijn heilzame invloed niet moet overdrijven. De complexiteit van zijn bestaan, de nederige afkomst, de tijd van afwachten in de kazerne en vervolgens de onverwachte mogelijkheden die zich aandienen en die hij weet te grijpen, maken hem een opvallend heerschap. Maar tegelijk zal men dat opportunisme ook juist moeten begrijpen. De macht heeft hem op zeker moment gegrepen en dan kan het misgaan natuurlijk.

Wat opvalt is dat Napoleon voor velen slechts een held kan zijn, zelden een malafide staatsman en al helemaal geen dictator. Wat hij precies gedaan heeft als staatsman of als legerleider doet er niet zo heel veel toe, want de details zijn nu eenmaal te vermoeiend. Toch is het duidelijk dat deze man tijdens zijn leven als chef van het leger en van de staat een aantal ideeën had, die tot vandaag door hebben gewerkt, tot buiten de grenzen van Frankrijk. De Franse Revolutie had mensen bevrijdt uit een bepaalde status, zeker de lagere standen, maar ook de hogere, want anders dan in het UK was het niet mogelijk voor leden van de adel die niet de oudste waren om een goed eigen bestaan op te bouwen, zonder de adellijke status te verliezen, al waren er wel die daarin goed hun plan trokken. Napoleon nu heeft na de revolutie de openbare orde hersteld, de oorlogen die Frankrijk voerde met de tegenstanders in eerste instantie met goed gevolg afgerond, maar vervolgens slaagde hij er niet in zijn militaire ambities in te perken en begon hij aan veroveringsoorlogen.

Over de details van de oorlog tegen Rusland moet men niet te veel zeuren, in die zin dat hij inderdaad had kunnen weten dat het Russische leger zich heel diep in het binnenland kon terugtrekken zonder het gevecht aan te gaan en er ook nog eens voor zorgen dat het oprukkende leger nauwelijks leeftocht kon vinden. In NRC stond in de boekenbijlage een kritische recensie over twee nieuwe boeken die Napoleon aan ons willen verklaren, onder meer van Bart van Loo, maar Napoleon laat zich niet zo gemakkelijk verklaren. Dat de organisatie van het leger na 14 juli 1789 wel moest veranderen, dat er in de eerste oorlogsmaanden heel wat fout ging en pas na een grote mobilisatie, waarbij Danton zich liet kennen als een groot redenaar, de nederlaag afgewimpeld kon worden, omdat het Franse leger opnieuw goed georganiseerd bleek, was voor de jonge Napoleon zegen noch vloek. Of toch, want zo kon hij dan toch promoties maken, omdat het leger enige tijd meritocratisch bleek, wat tijdens de restauratie terug geschroefd zou worden.

Voor mij maakt zijn handelen deel uit van de geschiedenis van Europa en het is inderdaad niet nodig of wenselijk om hem in zijn wensdroom te volgen door hem te verheerlijken. Wie ooit in de Dôme des Invalides stond bij het praalgraf van Napoleon, de namen van de veldslagen leest en de burgerlijke, civiele verdiensten opgelijst ziet, bemerkt al gauw dat de man zeer bezig is geweest. Alleen al de codificatie van het recht dat op zijn initiatief werd doorgevoerd en de organisatie van de rechtsbedeling op het hele territorium, blijft, hoewel verouderd, wel nog steeds bewonderenswaardig.

Kan men zeggen dat veel van de verwezenlijkingen op bestuurlijk vlak waar ook Napoleon het zijne toe bijgedragen heeft, toen absoluut modern mocht heten, dan kan men natuurlijk op goede grond vaststellen dat het zijn beste tijd heeft gehad. Niet omdat  de Code Civile 210 jaar oud zou zijn, maar omdat de mogelijkheden, de eisen en de verwachtingen zeer veranderd zijn, kan minister Geens maar beter de gelegenheid aangrijpen om het recht bij de tijd te brengen. Daar kan men weinig tegenin brengen, maar toch, soms wil men een modernisering doorvoeren die de dynamiek van die wetgeving ontbeert, omdat we niet goed meer weten wat er gaande is geweest. Zeker de afgelopen periode, sinds WO II is de samenleving, de technologie en de mentaliteiten bij iedereen zeer veranderd en dat komt nog niet afdoende in het recht aan bod.

Hetzelfde geldt ook voor de bestuurlijke organisatie van het land - want ook Belgische provincies zijn op maat van de departementen ingericht. Alleen, die departementen waren er al voor Napoleon aan de macht kwam. De inrichting van een aantal staatsdragende corpsen, ondermeer inzake toegepaste wetenschappen, de "Polytechnique" als vlaggeschip was er al in 1794 - zodat de innoverende dynamiek van de revolutie wel degelijk hoger mag ingeschat worden. Maar we hebben het nu eenmaal liever over Maximilien de Robespierre en de terreur... De formule die Napoleon vond voor de relatie tussen kerk en staat, die zeer vergaand was, al kreeg de kerk nog een plaats, maar de regering kon over nogal wat benoemingen van priesters beslissen. In 1905 zou de scheiding tussen Kerk en Staat in Frankrijk nog veel strakker doorgevoerd worden, ook en vooral in het onderwijs.

Napoleon handelde in een specifieke periode in de geschiedenis en het leek erop dat de revolutie aan het uitdoven was, maar ook de last van de oorlogen zorgden voor ongenoegen. Napoleon vormde een driemanschap en zette ook hen uiteindelijk opzij. Zijn macht kon groeien en ook met de Chouans en de Vendéens, beide royalistische en reactionaire groeperingen, maar ook het volk dat van geen levée en masse wil weten, wist hij door de tactiek van de stok en de wortel de zaken voor een tijd op orde te brengen. Legerdienst opleggen is voor een regering blijkbaar altijd pijnlijk, zeker als de rekruten en hun families weinig uitstaans hebben met de centrale regering en gezien de afstanden, de tijd nodig om afstanden te overbruggen, was die band niet evident. Toen waren afstanden van een andere orde dan nu het geval is. Je kan rustig op een dag naar Lyon rijden vanuit Brugge, met de wagen of per trein, maar tegelijk weten we gelukkig niet hoe een leger vandaag in dit dicht bebouwde land en de grote leegte in delen van Frankrijk zou kunnen evolueren, vorderen.

Wie naar Napoleon kijkt, zonder zijn tegenstanders, zonder andere evoluties in de samenleving goed onder ogen te zien, loopt het risico zich te verkijken en tot de conclusie te komen dat Napoleon wel een genie moest zijn. In de verering voor Napoleon schuilt ook een en ander dat ons moet bezig houden, dat de maken heeft met het onvermijdelijke van de geschiedenis. Napoleon was ongetwijfeld een kundig militair, had bij momenten het geluk aan zijn zijde, maar in zijn poging Rusland te veroveren en Moskou te bezetten, liet hij zijn verlies aan inzicht in de militaire mogelijkheden zien. Dat hij nadien nog een tijd kon standhouden, lag ook aan dat cruciale problemen: het overbruggen van afstanden verliep traag. Waarom de driekeizersslag bij Leipzig in onze geschiedenisboeken geen plaats heeft - want Waterloo blijft toch de kers op de taart -, blijf ik mij afvragen. Toch stond bij de drie dagen durende veldslag heel wat op het spel, maar vooral kwam men tot de vaststelling dat Napoleon de grenzen van zijn mogelijkheden had bereikt, omdat zijn reserves zo goed als uitgeput waren, en net dat moet ons echt wel voor ogen staan. Zeker, Napoleon legde zijn tegenstanders, onder wie Wellington in Waterloo het vuur aan de schenen, maar de vraag is of de slag bij Waterloo militair nog wel zo belangrijk was. Goed, Blucher - die ook een aardige reeks verdiensten kan voorleggen en een bijzondere leven heeft geleefd - kwam op het toneel, maar toch, Napoleon kon de gecombineerde legermacht, maar ook de economische slagkracht niet meer bedreigen. Was hij maar bij moeder op Corsica gebleven, hoorde ik ooit iemand zeggen, maar dat was ironisch, want de man vereerde de kleine generaal mateloos.

Interesseert Napoleon mij? Zeer zeker, omdat ik als sinds mijn lagere schooltijd veel over hem kon lezen en dat bepaalde plaatsen van herinnering waar we naar toe mochten, zoals de Dôme des Invalides en Waterloo, maar ook het verkennen van de wegen die de man was gevolgd, zijn militaire inzichten waar ik wel eens over nadacht, maken het mij onmogelijk niet over de figuur van Napoleon te denken. Maar het boek van Jacques Presser blijft voor mij maatgevend, omdat deze de keizer nu net meer in zijn context en tijd plaatste. Er waren er al, moderne bestuurders... zoals Maria-Theresia en Joseph II, ook in Pruisen waren er vorsten die voor Napoleon de zaak zelf ter hand namen - over Engelse regeringsleiders tijdens de 18de eeuw weten we ook niet zoveel zinnigs te vertellen. Mij valt altijd weer op dat Men zelfs niet door heeft dat men een zeer specifieke lezing van de Franse geschiedenis handhaaft, wanneer men het beleid van Louis XV volkomen negeert en ook niet ziet dat precies demografische en economische evoluties in Europa, maar ook in Frankrijk zelf mee de eis tot grondige hervormingen van de Derde Stand en van het land de nodige grond hebben gegeven. Er waren de grote problemen met wat men nu rent seeking behaviour noemt en erin bestond dat particulieren bepaalde inkomsten van de overheid weten in te pikken, zoals de gabelle, de zoutbelasting, waar in Bretagne nogal wat mensen handig gebruik van wisten te maken. Net het betere beleid van de revolutionaire bestuurders zorgde dus voor een opstandigheid, die vorig jaar nog door groepen in Bretagne in herinnering worden geroepen. Ik denk niet dat veel mensen echt weten hoe bloederig dat aspect van de revolutionaire periode geweest is en dat Napoleon daar wel een zekere rust heeft kunnen brengen, maar, denk ik, heeft hij de scheiding der geesten, die tot ver in de twintigste eeuw, tot vorig jaar weer kon opspelen, niet echt weten te temmen.

Men mag bewondering opbrengen voor Napoleon Bonaparte, natuurlijk, maar het komt mij voor dat men de keizer niet los kan zien van zijn tijd en zijn omgeving, zijn mede- en tegenstanders. De overwegingen van de keizer konden weinig bereiken, als ze niet ook opgevolgd werden. De hiërarchische cultuur van de Franse samenleving en de ambtenarij dankt men deels aan Napoleon, maar de laatste twintig jaar blijkt opnieuw dat het bestel op haar grenzen is gestoten. De Vijfde republiek werd een oplossing voor de onbestuurbaarheid die de derde en de vierde Republiek hadden gekenmerkt, maar het ontrafelen van het bestel is de afgelopen decennia onstuitbaar gebleken en het onvermogen van de politiek om het leiden van bestuurlijke processen in de hand te houden, kan men niet negeren. Want dat komt mij voor cruciaal te zijn bij de beoordeling van het politieke bestel en tevens belangrijk bij het bestuderen van geschiedenis, dat men zich probeert een goed beeld te vormen van het toenmalige heden, zonder aan te nemen dat de gevonden  oplossingen de enige mogelijke waren. Tolstoj geloofde dat men de geschiedenis niet naar zijn hand kan zetten, maar de feiten, diende hij te onderkennen dat die observatoren in de luren kunnen leggen, ook en vooral in verband met Napoleon brachten die verdomde feiten hem ertoe vast te stellen dat die hem wel eens op het verkeerde been hadden gezet, maar finaal verloor Napoleon en dat, meende Tolstoj, had de militaire reus niet kunnen voorkomen. Maar Napoleon had bijzondere inzichten, die later door zijn tegenstanders werden doorzien en waarop ze leerden te anticiperen.

Oorlogsgenieën? Uiteraard zijn er zeer bekwame generaals en maarschalken geweest en Napoleon was er een van, maar vaak ziet men niet hoezeer ze zichzelf een tactiek van de verschroeide aarde aandoen. Al die grote legers, veel groter dan men voor mogelijk had gehouden, putten Frankrijk zelf en de geannexeerde gebieden aan. De Chouans kwamen overigens terug in actie na de verbanning naar Elba. En zo valt er ook over Napoleon wel veel te zeggen, maar ook over de anderen, iets wat biografen nogal gemakkelijk vergeten.

Over de aloude kloof in Frankrijk tussen gezindten, moet men niet lichtvaardig denken, want soms ziet men in de Franse wetgevende debatten opnieuw oude breuklijnen opduiken, zoals in het geval van de discussies over "le mariage pour tous", het homohuwelijk dus. Feit is dat precies Napoleon Bonaparte na zijn dood en in de literatuur een icoon van het verenigde Frankrijk was geworden maar net zo min als Charles de Gaulle slaagde hij er postuum in de breuklijnen te dichten. Dat vormt ook voor Europa een pijnpunt omdat we nog altijd met breuklijnen af te rekenen hebben die vooral ideologisch in het systeem blijven sluimeren. Marx en Lenin waren geobsedeerd door de Franse Revolutie, maar door de noodwendigheid en de onontkoombaarheid ervan en net daar ontstaat het probleem, want als de dingen vooraf vast liggen, wat heeft het dan nog voor zin te strijden, ook voor belangwekkende en waardevolle aangelegenheden?

Bart Haers