Paus Franciscus en cosmetische hervormingen

Kritiek

Vernieuwende Paus

Wat kan de paus doen?

Ooit werd de zittende paus rondgedragen in een draagstoel,
vandaag wordt hij zeer modern rondgereden in een
popemobil, een voorbeeld van geslaagde modernisering

Alicja Gescinska schrijft dat de paus vooral cosmetisch en verbaal een nieuwe wind door het Vaticaan en de kerk laat waaien. Zij stelt vast dat hij maar weinig echt in beweging brengt of daartoe bereid is. Het blijft een interessante vraag of men in een hiërarchische structuur als de kerk wel echt van bovenaf iets aan vernieuwing kan brengen, terwijl de top van de piramide net geacht wordt dat gebouw onverlet te laten. Overigens, kan hij als universeel geestelijk leider echt wel iedereen naar wens bedienen? Cultuurverschillen en opvattingen kunnen nogal verschillen binnen de kerk.

Maar er is meer waar we moeten over nadenken, namelijk of gelovigen wel vernieuwing willen en op welk gebied zij dat verhopen. Even fundamenteel is of er iemand voldoende verbeelding heeft de zaak echt nieuw te maken. Want hoe vaak kerkliederen ook de hoop uitdrukken dat alles nieuw zal worden, wat nieuw moet worden, daar bestaat minder eenstemmigheid over. Jan Dumon hield een paar jaar geleden een lezing waarin hij pleitte voor meer subversie binnen de kerk of die zou moeten uitgaan van de kerk. Het was een boeiende lezing van een man die zelf als buitenbeentje geldt binnen het heir der priesters. Maar het blijft een warme oproep en ik blijf de gedachte genegen dat dit niet enkel voor gelovigen van belang is, maar ook voor "gentiles", ongelovigen.

het cynisme van de bureaucraten

De kerk was ooit een machtig instituut dat zich te meten durfde met wereldse machten, vorsten vooral en daarbij wel successen oogstte, maar finaal in het Vaticaan terug gedrongen werd. Wat de opvattingen betreft voerde de kerk vooral tijdens de negentiende eeuw een strijd tegen de moderniteit, die nooit helemaal afgeserveerd werd en daar schuilt naar mijn aanvoelen de valkuil voor het instituut. Dat de kerk sinds de derde, vierde eeuw een instituut werd, staatsdragend werd, heeft de verhouding tot de boodschap, die van de evangelies en andere bronnen verstoord, i.e. de boodschap werd de raison d'être maar tegelijk bleef die vaker dan nodig op de achtergrond. Charisma was niet de hoofdzaak, de boodschap was er wel, maar in de administratie van de kerk was het iets op de achtergrond. Dat uit die situatie regelmatig ketterijen voortkwamen, heeft de kerk nooit doorzien, of liever, men heeft het nooit expliciet erkend, wat het cynisme van bureaucraten genoemd kan worden.

Het cynisme van de bureaucraten veronderstelt dat de kerk niet zomaar een instituut was, maar ook nog eens een keertje voorbeeldig geadministreerd, zeker in tijden dat wereldse bestuurders nog in het duister tastten over hun administratieve mogelijkheden, om belastingen te innen dus. De kerk, met onder meer de tiende en andere belastingen kon al vlug de wereldse overheden overvleugelen wat het mogelijk maakte de regeringen van machtige vorsten lang te weerstaan. Meer nog, onder meer Paus Adrianus VI, Adriaan Floriszoon Boeyens was eerder bestuurder in naam van Karel V in Spanje. Van een leien dakje liep dat niet, omdat de man niet echt een politicus was, noch diplomaat of militair, maar hij was wel tijdens zijn jeugd in aanraking gekomen met de moderne devotie en de broeders van het gemene leven. Was dit een conservatieve groep, zoals men wel eens hoort en leest of net een moderne beweging? Feit is dat Adrianus VI, toen hij in 1522 paus werd en probeerde zowel de financiële catastrofe als het morele verval van de clerus tot staan te brengen en opnieuw, wellicht geinspireerd door zijn omgang met de Moderne Devotie aan een versobering van het leven van kerk en clerus zijn krachten ging wijden. Zijn tegenstanders in Rome en in de kerk vonden die versobering verre van leuk en ook de kunstenaars waren er natuurlijk niet blij om, want een belangrijke bron van opdrachten, de paus en de kardinalen verdwenen en dat was voor hen een ramp.

Doctrine versus autonomie

Alicja Gescinska vraagt zich af of de Paus nu werkelijk al veel in beweging heeft gezet en werkelijk zoveel veranderd heeft. Ook paus Franciscus kiest voor een soberder leven, ook hij zoekt op zijn manier een soort moderne devotie en het blijft de vraag of hij daarmee werkelijk aan de grondslagen of de formules van de doctrine, over het huwelijk bijvoorbeeld veel zal kunnen veranderen. Hoeveel mag men verwachten en vooral, wat verhoopt men?

Hier raakt de kerkpolitiek van paus Franciscus opnieuw het wereldse leven. Zelfs goede katholieken leven al langer deels bewust buiten de sfeer van dogma's en kerkelijke moraal en het valt niet te verwachten dat een paus zomaar de normen en waarden van deze tijd zal overnemen. Het gaat er niet om dat we normen en waarden in scherp afgelijnde termen kunnen of moeten formuleren, want in marmer gehakte principes vergen altijd weer invulling in het concrete leven. Neem de wens om het lange leven tot het einde toe fit te kunnen leven, maar vervolgens het recht voorbehoudende zelf een goede dood te mogen kiezen, die botst op een aloud inzicht dat elk mensenleven voor de gemeenschap van belang is en dus beschermd moet worden. Het einde van het leven is in onze omstandigheden, met een rijk gamma aan medische mogelijkheden, aan toegankelijke geneeskunde, laat toe goed te leven, in overdaad zelfs, waarbij ook de zorg omtrent pijn goede resultaten heeft opgeleverd. De vraag is of we daar als goed mee overweg kunnen, wat men mag veronderstellen als men over autonomie spreekt.

Hetzelfde geldt ook voor vele andere domeinen van het leven, onder meer de vrijheid die we hebben verworven op het terrein van de seksuele moraal. Of we die vrijheid altijd goed gebruiken, laat ik hier verder onbesproken, ook al weet ik dat er velen zijn die menen dat we er alles uit moeten halen. Dat we ontvoogd zijn geraakt, maar toch ook kan men er niet aan voorbij aan dat sommige mensen verstrikt raken in hun verlangens en verwachtingen, driften ook, mag er niet toe leiden dat we die verworven autonomie eraan zouden geven. De kerk heeft uiteraard altijd gerekend haar taak als morele autoriteit te blijven waarnemen en dat lukt niet meer als we zo een externe autoriteit, heteronomie denken te hebben afgewezen. Tegelijk zijn we vergeten dat we dan wel vrij kunnen zijn, maar zoals Alicja Gescinska schreef komt het erop aan mogelijkheden te verwerven, de vrijheid te veroveren.

Moderniteit in de vorm

Een ander aspect van het fenomeen Franciscus blijkt te zijn dat hij op een te ontspannen wijze met normen en protocol omspringt, dat hij een soberheid nastreeft die we van vorige pausen, die nochtans al een en ander hebben afgeworpen, zoals de tiara en andere uiterlijkheden van hun macht, maar de draagstoel werd vervangen door een popemobil, niet altijd hebben gezien. En precies dat vormt het excellente voorbeeld van de wijze waarop het pausdom met moderniteit omspringt, de vernieuwingen op technisch vlak, zoals de radio en later de website werden vrij snel opgepikt, maar er zijn nog behoudende instituten die de moderne technologie terdege weten aan te wenden, omdat de bestuurders begrijpen dat ze de inhoud van hun verhaal niet veranderen, alleen het vehikel van de boodschap veranderd. Van de papyri in de oudheid tot het perkament, van de boekrollen tot de codices en uiteindelijk dus de radio, televisie en internet, de kerk heeft het nooit afgewezen, wel was zelfs lange tijd first adapter. Het verhaal van de moderniteit gaat evenwel niet over het afwijzen van de technologie maar vooral over vragen die we als mensheid en als personen altijd weer zullen stellen.

Moraal dus en op dat vlak vormt het conflict tussen kerk en wereld sinds de Restauratie na de Franse Revolutie, de context waarin paus Franciscus moet handelen. Leo XIII heeft de sociale leer met "Rerum novarum" gemoderniseerd, Vaticanum II heeft de huwelijksmoraal en het algemene wereldbeeld bij de tijd willen brengen, maar op tal van domeinen heeft men nadien de conclusies van Vaticanum II stilzwijgend en soms gewoonlijk openlijk onderuit gehaald, met als belangrijkste en meest beruchte geval "Humanae vitae", waar paus Paulus VI de tekst na uitgebreid advies toch weer strakker zou hebben geformuleerd en zo talloze vrouwen tot vertwijfeling gebracht. Hier knelt mijns inziens de schoen, want de kerk kan bepaalde stellingnames niet zomaar loslaten, hoeft dat ook niet te doen, maar als in Vlaanderen en Europa de kerken leeglopen, dan zou de kerk zich vragen kunnen stellen.

Cosmetische vernieuwingen

Heeft Alicja Gescinska gelijk als ze zegt dat de vernieuwingen in de schoot van de kerk vooral cosmetisch blijken? Ongetwijfeld wel, maar soms kan dat ook de voorloper zijn van meer effectieve vernieuwingen, maar het valt op dat we dan wel niet weten welke vernieuwingen we dan wel zouden wensen. Ik denk dat het dan nodig is vast te stellen dat de avant-garde, zoals mensen van de holebi-beweging of feministen, die vaak het debat aanscherpen en met veel stemvolume voeren, niet altijd helemaal sporen met wat mensen als intieme overtuigen meedragen, zonder dat die mensen er ineens van verdacht mogen worden die voorlopers zomaar af te wijzen, want daar spelen veel overwegingen in mee.

De discussie over racisme laat zien hoe mensen wel vrede hebben met de aanwezigheid van mensen met een migratieachtergrond, maar dat ze niet altijd graag geconfronteerd worden met de gevolgen. Anderen aanvaarden wel eens een Afrikaan of moslim in de omgeving, maar wil de eigen cultuur, wat zij van die cultuur vinden en hoe ze zich die voorstellen, beschermd, verdedigd moet worden. Het blijft stuitend dat men mensen zomaar racisme verwijt, door een algemene uitspraak over de Vlamingen te doen. Maar aan de andere kant willen we in alle rust kunnen leven. Vele verdedigers van heldere principes vergeten dat ze die vaak professioneel verdedigen, daarbij bewust blind blijken van andere inzichten en van het feit dat mensen plots voor heftige dilemma's geplaatst kunnen worden. Ook de kerk staat wel eens voor dit soort tragische beslissingen, waarbij waarden conflicteren die de bestuurders even dierbaar zijn. De kerk heeft op dat vlak, de pragmatische benadering doorheen de eeuwen een praktijk opgebouwd, die niet zelden tot vaagheid en dubbelzinnigheid hebben geleid, van dubbelzinnigheid ook een instrument gemaakt dat men zeer handig wist te beoefenen. Doet dit afbreuk aan de boodschap? Soms wel, in de concrete discussies, maar zoal ik al eerder schreef, de kerk staat ook voor een traditie, een cultuur waaraan we schatplichtig zijn, maar het gaat er wel om, dat we die cultuur op de korrel kunnen nemen en indien nodig van een aantal facetten afstand nemen.

Mocht deze paus een aantal bakens kunnen verzetten, dan zal het in een richting gaan die wij in het westen zeer zeker naar waarde kunnen schatten, maar de vraag is of de wensen van de holebi-beweging voor priesters en bisschoppen in Afrika of Latijns-Amerika even hoog op de prioriteitenlijst staan. Daar gaat het wellicht eerder nog om de naleving van de bestaande morele normen, om de bestrijding van uitbuiting, het afschaffen van de slavernij en wat al niet meer. Met andere woorden, voor een universeel geestelijk leider kan dat aanleiding geven tot een opmerkelijke spagaat. Op dat vlak kan de Argentijn Franciscus wellicht zijn voordeel doen met zijn ervaringen in Buenos Aires. Heeft het dan geen zin vragen te stellen over de agenda en de realisaties van de paus? Ik weet het, als er niet gesproken wordt, dan valt het leven stil, als er niet gehandeld wordt, dan blijft alles zoals het was en is. Juist daarom zal men de beloften van deze paus best goed onderzoeken, kijken wat hij ermee aanvangt en bekijken welke conflicten die in de schoot van de kerk veroorzaken. Het is niet eenvoudig paus te zijn te dezer dagen, maar tegelijk, het debat afwijzen, zal niet helpen. Hopelijk wil deze paus op dat vlak het ingeslagen pad verder volgen.

Bart Haers