De kracht van de pen

Dezer Dagen

Kogels op de redactie

Leszek Kolakowski was een van
die filosofoen die echt over het kwaad
dorst na te denken en de menselijke
bestaansvorm daardoor in een
ander perspectief wist te plaatsen. 

Zou ik hierover schrijven? Heb ik iets toe te voegen? Mag je schrijven over iets dat soms wel en soms niet in mijn smaak viel. Ik zou niet alle betere krantenzaken van de hoofdstad aflopen om een exemplaar te kopen en een abonnement vond ik ook wat overdreven. Maar na wat gebeurde, blijft de vraag of we hen, zij die vielen onder kogels als martelaren kunnen zien van het vrije woord. Zij stierven, wisten dat ze bedreigd werden en gingen door. Dat dwingt respect af. Maar waren hun bijdragen van gewicht voor de samenleving?

Onnozel en gemeen

Het kijken naar spotprenten is al langer een deel van onze cultuur, want een van de beroemdste slachtoffers-protagonisten in het wereldje was Leopold II, maar het was langer een goed een gebruik om machtige lieden te kijk te zetten. Liedjeszangers op markten zongen zowel larmoyante ballades over gruwelijke moorden als spotliederen op allerlei lieden, vooral gezagsdragers, en soms mochten ze dan wel eens even een nachtje of meer brommen. Nu, de laatste decennia, komt het niet meer voor in onze contreien dat gezagsdragers echt naar de rechtbank gaan omdat ze zich beledigd zouden voelen.

Het kan dus evengoed zo zijn dat de ontwikkeling van steden in Europa en dus ook ten onzent al vroeg een vorm van oppositie tegen de zittende machten heeft voortgebracht. Er waren overigens ook genoeg opstanden, zoals in Gent en ook in Parijs en daar hadden "zotten" hun inbreng in. Wat overigens te denken van Reinhard de Vos, van Tijl Uilenspiegel? Inderdaad, zeker de laatste mocht graag spotten met alles en iedereen, maar ook "van den vos Reynaerde" bevat scherpe kritieken op de kerk, op de onmacht van de vorsten. Kortom, wie Charlie Hebdo  als een exponent ziet van de kritiek en de spot, van de vrije gedachte, zal toch ook beseffen dat er al langer mensen waren die zich de mond niet lieten snoeren. Ook Casanova vertelt over hoe de macht zichzelf vast kan rijden en hoe hij mensen door hun vaste bijgeloof in het ootje kon nemen of erger.

Vrije meningsuiting

Natuurlijk is het van belang dat elke burger zijn of haar mening vrij kan uiten. Maar of er een publiek voor alle opinietjes is, weet ik niet zo zeker. President Hollande kon niet anders dan te betreuren dat een barbaarse daad een instituutje in Frankrijk en omgeving onderuit kon halen. Dat men in een democratie, een rechtsstaat met zware automatische wapens andere mensen omlegt, kan niet, het is moord en de politieke motieven, wraak uitoefenen voor de beledigingen vanwege deze mensen aan het adres van de religie en de profeet, verzwaren de daden alleen maar.

Toen de cartoons gepubliceerd werden in een Deens blad, kraaide er eerst geen haan naar en pas later werd het een zaak in Pakistan, waarna de zaak hier weer reacties opwekte. Is het nodig om voor de zaak van de vrijheid van meningsuiting de verbodsbepalingen van een religie te overtreden? Het kan nodig blijken, dat ontken ik niet, maar het kan ook een uiting zijn van morele superioriteit en dan vind ik het eerder goedkoop. De film die Vincent van Gogh maakte, Submission, was wat mij betreft een sterke uitspraak vanwege een vrouw, Ayaan Hirsi Ali, die wist wat de Islam voor vrouwen kan betekenen, onderwerping dus en onvrijheid en toch door veel vrouwen in het hart gedragen wordt. Het is die paradox die de film zo sterk maakte.

Parresia

Men zegt dat Charlie Hebdo voortkwam uit de geest van mei '68, voortkwam ook uit een publicatieverbod van een ander blad, dat een scherpe cartoon had gepubliceerde aan het adres van de pas overleden Charles de Gaulle. Maar ook moest het blad enige tijd van de markt bij gebrek aan lezers. Nu hadden de tekenaars ook andere publicatiekanalen, bij de grote dag- en weekbladen en zo kregen we er ook wel iets van mee. Van Charly Hebdo kreeg ik ook tekeningen mee en cartoons via "On n'est pas couché", zodat ik me wel een idee kan vormen van wat die mensen maakten en dachten.

Onverdeeld is die kijk niet, maar het is waar, als het me niet raakt, hoef ik er niet over te zeuren.       Als Jacques Brel een chanson schrijft, "Messieurs les F..." dan is onverdunde vitriool, maar toch, zijn visie is ook een kritiek aan het adres van de tegenstanders der flaminganten. Toch vond ik de reactie van onder andere de toenmalige BRT overtrokken. Het was een vorm van censuur die nergens toe dient. Maar wat de tekenaars die vermoord zijn aangaat, zij vonden dat ze niet anders konden dan blijven spotten met alles wat zichzelf ernstig neemt.

Maar is het dan Parresia? Volgens Foucault, een van die filosofen die de generatie van '68 sterk heeft beïnvloed, onder meer met zijn structurele analyse van de macht en hoe die te wantrouwen. Later, net voor zijn dood vond hij het nodig erop te wijzen dat niet elke uitspraak, hoe waar ook, een vorm van moed tot waarheid moet heten. Dat gebeurt maar als men het eigen vege lijf in het gedrang brengt en weet dat zwijgen even erg is als de waarheid zeggen. Ik ben er niet altijd van overtuigd geweest dat die cartoons tegen de Islam een goede zaak dienden. Maar ze werden bedreigd en kregen politiebescherming. Een beschermer werd overigens ook gedood en men kon het beeld zien op televisie, eerst op de Nederlandse publieke omroep en pas later op de Franse televisie.

Hoe nu verder?

Het is duidelijk dat we de slachtoffers wel eer moeten bewijzen en de daden afkeuren. Maar dan? Wat te doen? Ik weet het niet en vraag me af of we niet de spontaneïteit haar werk moeten laten doen. Ik bedoel, er zijn geen 36 houdingen mogelijk, maar het blijft zaak dat we de reflectie niet achterwege laten en tegelijk mensen die menen iets te moeten zeggen, hen de vrije ruimte laten. Of het blad Charlie Hebdo voort blijft bestaan? Als het tot iets amechtigs leidt, hoeft het niet. Maar het is aan hen om daarover te beslissen.

En wat met de moslims in Europa? Sommigen menen dat ze hier niet thuis horen, dat we Wenen 1683 niet mogen vergeten... maar laten we wel wezen, die strijd tussen Habsburg en de Sultan, behoort tot een andere tijd. De aanwezigheid van moslims in Europa, in het UK, Frankrijk en Duitsland, de Nederlanden ook heeft te maken met het kolonialisme en met de arbeidsmigratie in de loop van de XXste eeuw. Men moet zich geen illusies maken, ze blijven hier. De confrontatie van verschillende wereldbeelden en ethische stelsels is onvermijdelijk en ik denk niet dat we bijvoorbeeld het Islamitisch recht moeten accepteren, laat staan dat we de humanistische waarden, waarbij dus ook de vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van levensbeschouwing zouden moeten laten inperken.

Envooi

Het lijkt me niet zo erg dat we even niet weten wat we nu moeten doen. De overheden moeten er wel toe bijdragen dat het geweldsmonopolie bij de politie blijft en dus zal men moeten nagaan hoe men de markt van wapens kan controleren. Eenvoudig is dat niet, want men kan ze blijkbaar ook op het Dark Net verwerven. Al zullen de echte terroristen liefst geen digitale sporen nalaten.

Belangrijker is dat we blijven staan voor de waarden die we op allerlei wijzen van belang achten, maar die we niet kunnen laten beknotten onder dreiging van geweld. Aan de andere kant kunnen we ook proberen niet op een domme wijze voor confrontatie zorgen die nergens toe kan leiden. De wijze waarop we tolerantie vorm geven, hangt ook van ons af en dat vergt goede verstandhouding maar ook het besef dat we die niet in vaste normen kunnen vastleggen, want anders loopt het alles vast. En het is dat aspect van vrijheid, dat  we soms onvoorspelbaar handelen, dat we zeker ook voor ogen horen te houden. Iets nieuws kunnen beginnen, dat betekent dat we iets doen dat anderen niet voorzien en hen kan storen. Hoezeer we ons vertoornen op wat anderen doet, blijft dan nog altijd te onderzoeken.

We kunnen nu ook niet anders dan de vraag stellen hoeveel vrijheid we zouden opofferen voor onze veiligheid. Maar eerder zullen we het dan toch ook hebben voor het feit dat het leven ook dan nog enige fataliteit kan laten zien: hoe meer vrijheden we opofferen, hoe groter de kans dat een voorval vernietigend zal uitpakken. We kunnen dus maar beter het eindige aanvaarden, net om zo goed mogelijk met onze vrijheid om te gaan. Laten we dus onze vrijheid heroveren.

Bart Haers