Vrede wensen? Dus vrede geven

Kritiek

Vrede

Wat moeten we doen

Schts van de belegering van Massada, rots waar Joodse strijders
zich hadden terug getrokken en waar de Romeinen hen nu wilden
uithongeren... met succes. Wie waren hier terroristen? 

De vrede zij met u! Het is een wens die tijdens de kerkdienst een paar keer wordt uitgesproken, maar die we niet lijken te vatten. In de Islam geldt als gedachte dat de vrede heerst binnen het huis van de Islam, terwijl daarbuiten de chaos heerst. Geen godsdienst die niet ook op enig moment een strijdend, militant karakter gehad heeft. Het heeft weinig zin dit te ontkennen. Het heeft wel zin na te denken over wat vrede kan zijn en hoe weldadig vrede kan zijn, zonder dat het wee worden zou.

Moeten we ueberhaupt iets doen? Iets nalaten? Doorgaans leren we dat we moeten werken aan vrede, maar dat vrede los zou staan van bijvoorbeeld onze verlangens en wensen. Goed samenleven vergt veel van ons, wat men nogal eens probeert te verhelen. Is er dan geen samenleving? Sommigen menen dat dit het geval is, dat we ons van omgang met anderen niet  te veel moeten voorstellen, dat het gaat om het eigen leven, niet om het samenleven. Fernando Savater, Hannah Arendt, ook Michel Foucault meenden precies dat het goede leven zonder goed samenleven niet kan. Het lijkt logisch, maar voor evolutiebiologen heeft dat weinig betekenis, want de mens - als die al bestaat - is een egoïstisch wezen, dat niet geeft om anderen tenzij instrumenteel. Kinderen beginnen zo hun leven, met een sterk overlevinginstinct en in de watten gelegd door vader en vooral moeder en anderen die om hen geven. Het blijft vreemd dat men die kant van het leven niet geheel overziet. Natuurlijk is niet wonderlijker dat een soldaat zijn kompaan van de kazerne probeert te redden op het slagveld dan dat hij in het heetst van het gevecht zijn eigen leven veilig probeert te stellen. Er zijn eenheden waar het devies van de Musketiers geldt: samen sterk, een voor allen, allen voor een. Dan is de training duidelijk gericht op het samen blijven van de groep, maar zelfs daar zullen de omstandigheden bepalen of men echt kan kiezen.

Wie schrijft nu in een stuk over vrede over elite-eenheden in het leger of bij de politie? Wel, de aanleiding is geweld en de massale opkomst ten behoeve van het land, niet enkel Frankrijk, maar ook Europa en tegelijk, denk ik, ter bevestiging van de waarden waarin we geloven. Het geweld tegen Charlie Hebdo, tegen de Hyper Cacher en de agente in Montrouge, heeft iedereen geraakt, omdat het gevreesd werd, maar blijkbaar niet afdoende en omdat het hoe dan ook voorbereid was geworden, gepland, alhoewel niet alle facetten goed overdacht waren. Enfin, men wist sneller dan men zou verwachten wie het gerealiseerd had, door het achterlaten van een identiteitskaart en dan toch ook weer het kiezen voor het slachtofferschap.

Het blijft voor ongelovigen moeilijk te accepteren dat mensen voor hun geloof willen sterven, maar tegelijk zien we vandaag dat velen het belangrijk vonden voor de vrede en vooral voor de waarden die de democratie maar ook ons bestaan schragen, te betogen. De beelden waren indrukwekkend, maar het blijft te vraag wat men nu moet aanpakken.

Het is duidelijk dat velen willen leven in een wereld zonder geweld, maar tegelijk blijft het maar de vraag of iedereen geduld kan opbrengen, of respect, lankmoedigheid wellicht. Een wereld zonder geweld zou een ideaal vormen, maar men moet zichzelf noch anderen iets wijs maken en geloven dat men zomaar zal afzien van geweld, zelfs niet van terrorisme en dus dat het aards paradijs zo gemakkelijk bereikt zal worden. Laten we niet vergeten dat bijvoorbeeld de mensen die tegen de Franse troepen streden in Limburg tijdens de boerenkrijg een tijd lang als helden werden beschouwd maar later rustig werden bijgezet op het grafveld van de vergetelheid. Laten we ook niet vergeten dat de patriotten in de jonge VSA die tegen de Britten vochten echt wel voor auter en heerd vochten, dat de soldaten in Rusland die tegen Napoleon en de Grand armée vochten echt hun leven waagden en tegelijk waren deze partizanen soldaten en helden voor Tolstoj en gevaarlijk voor Napoleon en diens legers. Men kent het beeld van Napoleon in zijn slee voor de troepen uit, slechts begeleid door een kleine groep lijfwachten en achter hem aan de Russen. Toen waren ze helden, zelfs in de Grote Nationale Oorlog (1941 - 1945) werden de Russen helden, al zal men dan wel eens vergeten te vermelden dat Stalin van Roosevelt een hoop materiaal gekregen tegen voordelige leningen.

Met andere woorden, soms vinden we strijders helden, maar als ze onze orde belagen, als ze bewust onze samenleving en waarden afwijzen, dan hebben we daar terecht veel op aan te merken.  Dat groepen terreur hanteren, blijft verre van nieuw, zoals de Romeinen ondervonden in het Teutoburgerwald, in het rivierengebied vanwege Julius Civilis, maar ook in Palestina deed zich een opstand voor. Men kon de opstanden neerslaan, maar het koste veel meer energie dan de schoolboeken laten uitschijnen. En wat waren de geuzen anders dan kapers en terroristen, die van de Prins kapersbrieven hadden gekregen. Gelukkig konden de geuzen vervolgens in de reguliere handelsvaart beter hun brood verdienen.

Ik geef dit aan omdat we goed weten wat terreur kan meebrengen, wapendracht en het gebruik van zware wapens in de samenleving. We keuren het goed als het geweld doeleinden dient of gediend heeft dat we kunnen onderschrijven of nog altijd als goed onderschrijven. We menen zelfs dat mensen die alleen hun pen gebruikten om zich tegen Hitler en co te verzetten zoals de groep van de Witte Roos, nogal naïef zijn. Tegen bruut totalitair geweld achten we geweld aangewezen.

Het spreekt voor zich dat we de doeleinden van de terroristen in Parijs niet accepteren, maar hoe zij tot die inzichten komen, een proces van radicalisering zoals men het nu noemt, blijft altijd nog een wonderlijke zaak, want die ene man zou ooit aan drugs gezeten en rapper geweest zijn om via kleine criminaliteit in het grote geweld terecht te komen. Men zegt dan natuurlijk dat zijn marginale bestaan hem tot een gemakkelijk slachtoffer van radicalisering hebben gemaakt. Maar misschien moet men ook iets anders onder ogen zien: in de grote stad hebben ze geen voeling met de diversiteit omdat ze net de kans missen met de Europese cultuur op een diepgaande wijze contact te krijgen - maar beweren dat er helemaal buiten zouden staan, blijft al te gek. Al die pleidooien voor het leven in grote steden, moet men dus ook vanuit het oogpunt van het goede samenleven benaderen en dan wordt het een ander verhaal, want het leven in de banlieu kan hoogst ontnuchterend werken op de dromen van jonge kinderen.  Meer nog, zelfs als zo iemand erin slaagt niet in het moeras van het bestaan als hangjongere te verzinken, dan nog is de kans niet gering dat ze na succesvolle schooljaren op enig moment in een soort Islam terecht komen waar ze zelf - als ze er enige afstand van konden nemen - verbaasd zouden zijn.

Er zijn al vaker films gemaakt over moeilijke klassen, maar doorgaans eindigt de film goed, de leraar, de leerlingen en het schoolbestuur blij met de resultaten, maar hoe die er kwamen, soms nogal onorthodox, niet volgens voorgeschreven pedagogische regels. Freedom Writers was er zo een en misschien moeten overheden en schoolbesturen er maar eens wat ruimte voor vrijmaken, opdat leerkrachten echt met hun leerlingen aan de slag willen, als ze het kunnen opbrengen. Want veel van de afkeer voor het reguliere onderwijs komt ook uit het feit voor dat ze voortdurend hoe strijdig inzichten zijn met wat ze denken dat hun religie is.

Bovendien staan tegenover hen mensen die de laïciteit zeggen toegedaan te zijn, maar dat doen met een haast religieuze ijver. De strijd voor de laïciteit heeft de derde republiek zeer getekend en politici, intellectuelen en ander schoon volk zich voor inspanden. De discussie over obscurantisme binnen godsdiensten en de boodschap licht te brengen vanwege die godsdiensten is een kwestie die zelden aan de orde komt, terwijl het psychologisch zeer aantrekkelijk kan zijn. Voor wie? Rond 1975, 1980 leerde ik als jongere het verschijnsel kennen van de sekten, die soms zeer radicale boodschappen hadden en sommige ervan eindigden in collectieve zelfmoord. Intussen bleef men schimpen op katholieken en popie jopie, paus Johannes Paulus II, wat mijn opvattingen over vrijheid van levensbeschouwing wel eens onder druk zette. Ook de prekerige toon van "Het vrije woord", een uitzending vanwege vrijzinnige organisaties, die dus lekenmoraal brachten, konden mij wel eens intrigeren, maar zelden overtuigen. Als men de laïciteit echt is toegedaan, dan hoeft men de kalotten niet aan te pakken, maar proberen, zoals ook Ludo Abicht in "De haan van Asclepios" schreef, een eigen verhaal te brengen.

In de latere jaren, nadat men, als gevolg van WO II en opnieuw van Mei '68 de status van de wetenschappen had verdacht gemaakt, begon men opnieuw te geloven dat wetenschap alle problemen zou oplossen. Hoewel er ook auteurs waren als Stephen Toulmin die de wetenschappen van belang achtten, maar tegelijk meenden dat men in het vormen van een oordeel redelijkheid moet betrachten, kregen we steeds vaker het discours van Richard Dawkins of Dick Swaab voorgeschoteld en daar ontbrak die redelijkheid ten enen male. Na 9/11 werd het debat voor de exacte wetenschappen nog sterker, ook als wapen tegen elke vorm van geloof. Ons brein, waarvan we wel al veel weten, maar waarbij de beeldvorming soms overtrokken verwachtingen blijkt te scheppen, kan nu eenmaal een mens begoochelen, maar tegelijk is het nog altijd nuttig om ons bij een waarheid te brengen. Vrede betrachten? Niet volgens de neurofanatici.   

Er is nog iets dat in het huidige gebeuren voor ruis zorgt en dan hebben we het over de scherpe afwijzing door moslims in Europa van de politiek ten aanzien van Israël en Palestina. Men neemt aan dat die jongeren vanzelf de Europese waarden zullen aannemen, maar hoe sterk sommige jongeren, ook Europese zich distantiëren van de steun of als steun beschouwde politiek ten aanzien van Israël, blijft in het debat onbelicht. Het verzet tegen de "Amerikanen" veranderde van toon sinds de acties op Amerikaanse en Europese campussen over de oorlog in Vietnam. Bekijken we uitspraken in dat licht, dan wordt het begrijpelijk dat we soms met ontsporingen te maken krijgen.

Moeten we dan de gedachte aan vrede helemaal afwijzen als al te idealistisch? Ik schreef al dat ik niet echt een pacifist kan zijn omdat ik vind dat landen de eigen burgers moet kunnen verdedigen tegen opdringerige vijanden. Moet men de oorlog dan promoten? Neen, want zoals Herder het voorstelde, dat landen militair sterk moeten zijn zonder naar superioriteit te streven, kan men in het kader van EU een verdedigingsmodel voorop stellen dat mogelijke tegenstanders ervan weerhoudt al te opdringerig te worden. Maar, hoor ik al roepen, hier sprake van Wilders en anderen de interne vijand noemen. Het is zo dat er zonder veel overdenken gekozen is voor arbeidsmigratie voor 1974, maar dat die migranten hier zouden blijven, was niet voorzien.

Vrede betrachten is een nobele en deugdzame ingesteldheid, maar men zegt dat we niet blind mogen zijn voor de werkelijkheid? Welke werkelijkheid? Die van steden waar jongeren verliezers worden omdat men een onderwijsmodel introduceerde dat te zeer op een veronderstelde zelfredzaamheid gebaseerd is, een constructivistisch onderwijsmodel dat geen ramen opent voor wie van huis geen openheid heeft meegekregen. Steden ook die ondanks de roep van kosmopolitische openheid voor de jongeren soms als een fuik blijken te werken. Dorpen lopen leeg, alleen oudere mensen blijven er achter en de voorzieningen vallen uit, zodat het inderdaad geen optie is in dorpjes nabij Villefranche-sur-Saône te gaan wonen of in de Jura. Het idee dat we de mensen moeten concentreren bij de voorzieningen lijkt logisch, maar houdt geen rekening bij andere facetten van het leven en van wat mensen kansen biedt een goed leven te leiden. Nog altijd zegt men dat men in de stad moet leven, maar voor zichzelf houden we er graag een vakantieverblijf ver van de steden op na.

Op zich vormt het geen probleem als men niet altijd even consequent tegen de dingen aankijkt, maar in het debat weegt de stem van de bourgeois-bohémien wel sterk door en dan is het de vraag of die zelf hun retoriek goed overzien. Gezond leven promoten, maar mensen die ongezond leven laken, als begingen ze dagelijks doodzonden, het blijft me raar voorkomen omdat men toch ook wel de idee genegen is dat iedereen autonoom keuzes maken moet, als het maar de juiste keuzes zijn. Jawel, die zijn natuurlijk rationeel en ingegeven door wat de wetenschap ons leert. Daarover kan geen discussie bestaan, denkt men.

Ik vraag mij af hoe we uit dat spanningsveld iets van belang zullen puren, dat wil zeggen dat de samenleving ten goede komt maar minstens evenzeer die mensen, die vaak meer lijden onder moslimextremisme dan wij, net omdat die jonge adepten vaak scrupuleus en rigoureus de aangeleerde doctrine willen doen handhaven. Ter wille van de vrede zeggen ze dan, in het huis van de Islam. Maar zoals men weet is dat een redelijk utopische ingesteldheid, want wie er niet in past dient te verdwijnen, kwaadschiks dus.

Vreedzaam samenleven zal geen vlekkeloos leven opleveren, maar het kan wel de spanningen wegwerken. Hoe we daartoe komen, verdraagt geen simpele antwoorden. De radicalisering komt, zoals ik al schreef, voort uit een mentale ontworteling. Hoe we die kunnen tegengaan, onder meer door mensen aan te moedigen uit de stedelijke rand te vertrekken maar met de mogelijkheid in verlaten dorpen een beter en meer geborgen leven te gaan leiden, botst op de realiteit dat er geen werk is in de buurt van Bourg-en-Bresse of nabij Tulle in de Corrèze, zodat men ook als samenleving wel over een en ander evenwichtig zal moeten nadenken. Nu zijn er wel inspanningen gedaan om in kleinere stadjes meer woningen te voorzien, maar of het werkelijk lukt, blijft nog maar de vraag. En de vrede die we hopen? Tja, we zullen anderen ook vrede moeten geven, die gedachte laat mij niet los.

Bart Haers