Emancipatie is geen illusie

Dezer Dagen

Transitie en wankele

wereldbeelden

Hoewel er tal van andere voorbeelden zijn,
blijft dr. Alette Jacobs wel een icoon
als het over emancipatie gaat, want als joodse en als
vrouw moest ze zich zien te ontrukken aan
de voetijzers die haar verboden
te studeren, arts te worden. Later heeft ze
die kennis ter beschikking gesteld van de
zaak der vrouw. Zij ging niet uit van de
idee slachtoffer te zijn. 

En of het boeiende tijden zijn, vroeg een goede vriendin, die graag gelooft dat ze het allemaal wel gezien heeft, maar zich desondanks graag laat verbazen, en zelfs vindt ze het niet erg als ze verontrust wordt. Het kan allemaal, als ze maar begrijpt wat er gaande is. Dat laatste, geeft ze grif toe, valt wel eens moeilijk onder woorden te brengen en aan oppervlakkige verklaringen heeft ze niets. Maar toch gelooft ze ook dat men moet strijden tegen onrechtvaardigheid, armoede en ongelijkheid. Als ik zeg te strijden voor vrijheid en voor recht, voor het erkennen van onze zegeningen en er zelf toe bij te dragen dat ook anderen die toevallen, in de vorm bijvoorbeeld van degelijk onderwijs, dan lijkt een zinvol debat uitgesloten. En toch, ook deze keer weer verloren we ons in een goed gesprek.

Arianne meent namelijk dat we de verwezenlijkingen van het socialisme niet mogen laten schieten en tot op zekere hoogte kan ik dat wel onderschrijven, maar er zijn bezwaren, zoals de vraag of het socialisme de laatste dertig jaar niet te veel in de greep van het postmodernisme is gekomen. Wat, vraag ik haar, betekenen "gelijke kansen"?

- Dat betekent dat iedereen een goed diploma kan halen.

- Je vergist je, als je dat diploma vooropstelt, want een diploma kan ook om niets worden uitgereikt. Ik denk dat het onderwijs, of het nu technisch is of humaniora-onderwijs brengen wil, jonge mensen moet trainen, oefenen zodat ze leren op hun kunnen te vertrouwen. Dan kan het beter zijn dat iemand plezier vindt in de vele facetten van het motoronderhoud.

- Best Bart - heette je maar Laërtes -, ik weet dat je daar een belangrijk punt aanraakt dat bij pedagogen en politici die de onderwijshervormingen bepleiten te vaak ondergesneeuwd blijven. Ik weet ook niet waarom dit  zo is, maar men vindt een job belangrijk, een diploma maar vergeet te vermelden wat er achter de term schuilt.

- Noem me maar Laërtes, Arianne, want dat brengt ons dichter bij het spel van praten en gedachten uitwisselen, zoals Pietro Aretino onder meer zo meesterlijk beoefende. Maar de reden waarom men de inhoudelijke aspecten over het hoofd ziet, heeft te maken met de dwangidee dat gelijkheid impliceert dat iedereen aan de eindmeet moet komen. Verdienste wordt dan een wel heel lelijk woord.

- Je verwijt me wel eens dat ik me te vaak laat leiden door wat anderen met gezag in het midden brengen, terwijl ik mezelf wel heel kritisch vind. Ik denk dus dat onze eeuwige discussies over onderwijshervormingen altijd weer op dat cruciale punt uitlopen dat je niet enkel voor gelijkheid kan pleiten als je ook de inspanningen van de leerlingen en het gebrek aan bereid daartoe in rekening brengt.

- Maar er zijn bloedjes die graag naar school gaan, die graag leren en willen weten, toch? Het ook om de leraren, want in de hele discussie over het onderwijs krijgen leraren voortdurend de les dat ze niet meewillen, zoals Guy Tegenbos graag schreef, terwijl zijn krant voor vele leraren de huiskrant is. Na verloop van tijd gaat dat tegensteken. Er is nog een kwalijk kantje aan, namelijk dat men leraren, door de toon die men aanslaat, niet het respect betoont dat ze verdienen. Zelf denk ik wel eens met genoegen terug aan een les Grieks, waar een mijnheer Van Parijs ons inwijdde in de zielenroerselen van Oedipoes en leerde zien wat de blinde ziener Theresias begreep, over het menselijke. Als ik moeite doe kan ik nog wel wat Grieks lezen, maar een bilingue is altijd handiger, want dan weet ik me gesteund.

- Kijk, Laërtes, als er iets is waarom gesprekken met jou altijd weer verrassend zijn, dan is het dat je zo een voorraad voorbeelden in huis hebt om concreet en levendig te maken wat speelt in een debat. Ik las alweer dat je problemen hebt met wat je noemt de pedagogie of agogiek van het IPCC en de voorstanders van maatregelen tegen de klimaatopwarming. Ik werd daar altijd kregel om want ik dacht dat je domweg een klimaatscepticus, een klimaatnegationist zou zijn, maar er speelt meer, denk ik. Je pleit namelijk voor bedachtzamer gebruik van verpakkingsmateriaal, voor beter inzetten van openbaar vervoer en het niet uitputten van de aardrijkdommen. En toch, dat er deugdelijke maatregelen genomen kunnen worden om de temperatuurstijging klimatologisch onder controle te krijgen, daar geloof je niet in.

- Ik geloof wel dat er internationaal en op het niveau van de VN, via het IPCC wel afspraken moeten komen, maar omdat we enkel in doelmatig beleid geloven en niet kunnen aannemen dat beleid goed kan zijn, wenselijk op grond van meerdere overwegingen, rijden we ons vast in een gepolitiseerd debat over een paar graden meer of minder en klimaatsceptici kunnen dan naar hartenlust schieten op de voorstanders van een stevig klimaatbeleid. Het gevolg is dat mensen zich zelf in hun autonomie en waardigheid aangesproken weten en daar wel eens gefrustreerd van geraken.

- Maar het is toch maar logisch, als je weet dat als het klimaat zo verandert dat de gemiddelde temperatuur op aarde met twee graden zal stijgen, dat we dan in deze kustvlakte zullen verzuipen, dat je dan maatregelen neemt. Je kan toch niet blind zijn voor de gevolgen...

- Natuurlijk ben ik niet blind, maar ik denk dat als deze kustvlakte overstromen zal, dat inderdaad het gevolg zijn van de ontwikkelingen van de afgelopen twee, drie eeuwen. Maar intussen, mevrouw, werden onze kustweringen steeds beter en konden we met dank aan Simon Stevin en Jan Adriaansz. Leeghwater onze polders beter bemalen.

- Je pleit voor technologische innovaties

- Dat zeg je alleen maar, want als ik verwijs naar ingenieurs als Stevin en Leeghwater, dan betekent dat niet ik zomaar geloof dat de technologie alleen ons zal redden. Maar zonder technologie gaat het niet, alleen moeten we wel eens durven na te denken hoe we die zullen inzetten. Een klein voorbeeld: het gebruik van drones? De politie wil die inzetten, de VS gebruiken die om steels tegenstanders uit te schakelen en het lijkt logisch dat we dat doen, omdat we dan geen piloten verliezen, maar het is wel onethisch zo te strijden.

- Je bent toch een pacifist...

- Niet in de zin dat ik tegen een leger zou zijn,

- Laërtes, je moet niet zeuren, want als je voor een sterk leger bent en je wil buitenlands beleid voeren dan moet je toch niet beweren pacifist te wezen. Ik ben tegen legers en soldaten - maar zie wel graag eens een matroos of een para in actie. Maar als vrouw vind ik dat we oorlog moeten vermijden en alles doen om via vreedzame diplomatie tot zaken en tot vreedzame afhandeling kunnen komen.

- Arianne, een staat moet zichzelf en de ingezetenen, de burgers kunnen verdedigen. Moet men mateloos veel middelen investeren? Niet dus, maar men mag, gegeven de omstandigheden ook niet geloven dat we zonder leger voor sommige andere grootmachten een betrouwbare mede- of een valabele tegenstander kunnen zijn. Een leger op Belgisch niveau komt mij surrealistisch voor, maar het vergt veel overtuigingskracht om dan te komen tot een Europees leger. De Britten vergissen zich met genoegen over hun keuze uit de Unie te stappen; maar ik hoop dat er eindelijk eens burgers zullen opstaan die de zottemansklap van David Cameron ontmaskeren. Cameron verdedigt zijn electorale positie tegenover die nog grotere gekkebekkentrekker, die meent dat Europa niets goed brengt en alleen maar lasten oplevert en het UK minder Brits zou maken. Er was deze week in Question Time een discussie over het herstellen van het kwalitatieve onderwijs van de Grammerschool, die beter zou voorbereiden op de universiteit.

- Maar dat is toch een oude onderwijsvorm. Ik zag het ook en vind dat de comprehensiveschool betere kansen biedt om jongeren bij te staan

- hear, hear, hear, comprehensive schools hebben het nadeel dat ze de leerlingen niet enthousiasmeren maar gewoon willen klaarstomen. Tony Judt beschrijft hoe hij dankzij de grammerschool naar Cambridge kon en een mooie loopbaan uitbouwen. Hij was aan het einde van zijn leven wel erg gebeten op de onderwijshervormers en zelfs Cameron heeft beseft dat de Britse samenleving te weinig opwaartse sociale mobiliteit mogelijk maakt.

- Dus? je pleit voor sociale mobiliteit en meent dat mensen kansen moeten krijgen? Uiteraard zal je dat bevestigen, maar toch ben je tegen onderwijshervormingen. Ik vrees dat je nog weinig argumenten zal hebben om het onderwijs te laten zoals het is...

- Hier moet ik protest aantekenen, Arianne, want ik denk dat historisch te onderbouwen valt dat democratisering van het onderwijs mogelijk is gebleken zonder specifiek beleid: vanaf de laten negentiende eeuw ging schoolmeester, priesters en vrijzinnige brouwers op zoek naar jong talent, dat ze lieten studeren - met instrumentele doelen - maar zo zagen ouders met bescheiden middelen kans hun zonen en soms dochters te laten studeren, hoewel die meestal achterop liepen, ook al waren die meisjes niet minder enthousiast en vooral slim.

- Je bent in wezen een feminist, valt me altijd op, wat in jou visie betekent dat we vaak te weinig aandacht hebben voor de inbreng van vrouwen. Ik ken niemand die zo openlijk de rol van Emilie de Châtelet en Belle van Zuylen in het geding brengt, als man dan toch. Ik las nog eens wat je schreef over de betekenis van de goede vriendin van Voltaire, maar dat geef je dan aan om haar te situeren, want je vindt haar belangrijk genoeg als autonoom denkende persoon te presenteren. Maar jouw feminisme heeft niets met gelijkheid te maken, heb ik de indruk.

- Het gaat er inderdaad om dat ik als man de plaats van vrouwen in de samenleving beter wil vatten, zie dat men bewust vrouwen en hun verdiensten onder het tapijt veegt en vervolgens zegt dat Fanny Mendelsohn of Clara Wieck uitzonderingen waren. Dat heeft te maken met een specifieke visie op geschiedenis, waarin niet een lijn van steeds verder gaande vooruitgang bewezen moet worden, maar precies, voor zover mogelijk, evoluties bekeken worden, waar we onmiddellijk weet van hebben, maar ook soms alleen maar bij benadering toe komen, een implicatie van een andere evolutie.

- Dus, je zegt nu dat je soms aan de hand van feiten, waarvan je de betekenis wil inschatten soms uitkomt bij iets anders, omdat het anders niet te begrijpen zal zijn. Mag ik veronderstellen dat je het nu over demografie hebt, want dat houdt je ook wel bezig.?

- Men zegt dat vrouwen voor de jaren 1960 weinig greep hadden op hun eigen vruchtbaarheid en onderworpen waren aan de wil van de familievader, de echtgenoot eens ze getrouwd waren. Dat verhaal klopt zeer zeker in grote lijnen, maar men ziet evengoed, aan het einde van de negentiende eeuw dat mensen met een zeker patrimonium dat ze twee of drie kinderen voldoende vinden om de familie voort te zetten als mensen die geloven dat je best meer kinderen op de wereld zet, niet enkel om religieuze redenen - de pastoor die een jonge vrouw met al vijf bevallingen op de teller de absolutie weigerde, was een heftige ingreep maar hoewel ze gelovig bleef, nam ze op dat vlak wel afstand van de voorschriften en haar man werd bijna een ketter, in elk geval meer liberaal dan katholieke katholiek - maar ook omdat ze meenden een maatschappelijke rol te vervullen. Men zal dat niet zo graag aannemen, omdat het tegen de inzichten van afgelopen decennia ingaan. Het paternalisme was slecht en er was geen ontkomen aan. Maar dokter Alette Jacobs kon arme volksvrouwen bewegen omzichtiger met een vruchtbaarheid om te gaan om zo een beter leven te hebben, voor zichzelf en voor de kinderen, voor hun vent.

- Voor jou geen simpele verhaaltjes, dat weet ik intussen wel en waardeer altijd hoe je dingen uitlegt. Maar je hebt een dr. Alette Jacobs wel hoog zitten, omdat ze, zoals je eens zegde echt de moed had dingen aan te pakken, voor de overheid het heft in handen nam, zelfs tegen de overheid in. Gezinsbeleid van bovenaf, daar geloof je niet in.

- Arianne, hoe kan men anders naar die vrouwen en andere kijken, die vanuit hun eigen beleving aan de weg gaan timmeren? Het feminisme liet talloze vrouwen toe hun eigen leven in eigen handen te nemen, dat lijkt men vandaag vergeten. De strijd van de actuele feministen loopt vast omdat ze voortdurend de vrouw als slachtoffer blijven voorstellen, terwijl de biografe Mineke Bosch liet zien dat voor dr. Alette Jacobs de aanpak via volksconsulten meer wilde dan hen uit de miserie te helpen, maar hen geloof in zichzelf te geven en dat is iets anders.

- Je gelooft dus niet dat die strijd tegen armoede en onderdrukking zaligmakend is? Ik dacht dat het feminisme precies dat als doel had, de onderdrukking der vrouw wilde doen ophouden.

- Maar precies dames als Jacobs, maar ook Henriëtte Roland Holst, die ook nog eens communiste was, begrepen dat het einde van de onderdrukking geen einddoel kon zijn, maar dat autonomie, zelfbeschikking maar zinvol zouden zijn als vrouwen zelf iets konden doen, hun levensweg vorm geven en dat niet enkel materieel. De geestelijke vermogens uitbreiden zou hen helpen minder gevoelsmatig tegen de dingen aan te kijken, minder als verschrikte vogeltjes door het leven te laten gaan, niet meer opgejaagd weten door priesters en lekenmoralisten.

- Bepleit je nu de emancipatie als een weg om tot grotere gelijkheid te komen? Piketty heeft toch aangetoond dat de ongelijkheid tussen mensen steeds groter wordt...

- Misschien is dat wel zo en moeten we daar in zekere mate bezorgd om wezen, maar toch mag het ons niet van andere grotere problemen afleiden. Ik hoor het woord emancipatie en zelfbeschikking niet zo vaak meer, omdat men niet langer gelooft dat dit iets wezenlijks zou zijn. Het zou zelfs een illusie zijn dat mensen uit de "lagere klassen" zich het sociaal kapitaal van de hogere zouden kunnen eigen maken, want dat zou altijd maar gemaakt en onnatuurlijk wezen. Laten we ernstig blijven, er zijn genoeg mensen die terecht verwijzen naar hun bescheiden milieu van oorsprong die het gemaakt hebben en blijk geven van grote intellectuele moed en een rijk palet aan inzichten. Maar men moet het slachtofferschap niet claimen als een voorwaarde om te mogen spreken, toch?

- Je hebt het niet voor Bourdieu?

- En niet voor de beate verering van slachtoffers. Laat mij toe te zeggen dat het vooral het instrumentaliseren van diens inzichten is, dat me dwars zit. De blindheid voor de gevolgen van beleid dat op hun lezing van Bourdieu gebaseerd lijkt, maakt dat we mensen niet het beste van zichzelf laten geven, omdat we denken dat we dat niet moeten voorleggen, als mogelijkheid. Gelukkig komen we stilaan weer tot een transitie, waar we bepaalde aannames opnieuw ter discussie durven te stellen.

- Kijk daar eens, je hebt me weer overtuigd van het feit dat ik me in mijn denken te gemakkelijk laat verleiden door dit soort postmodernisme. Je zegt dat we hopelijk toe zijn aan een transitie in de cultuur? Ik zie het niet, want het blijft toch maar anathema's regenen op mensen die men dan conservatief noemt of rechts, zelfs neoliberaal en bij jou zie ik dat niet. Je pleit voor erkenning van verdienste, maar onlangs zegde je nog dat men al te vaak mensen verdienste toekent die niet meer is dan slaafs volgen van de leermeester in plaats van een proberen de leermeester te overtreffen.

- Ik weet het, ik ben vier, vijf eeuwen te laat geboren en toch zou ik in die tijd wellicht niet hebben kunnen gedijen. Enfin, dat weet ik niet. Ik zou ook  kunnen zeggen, met betere argumenten dat ik graag ten tijde van Leopold II had geleefd, omdat het een periode van transitie, van ongebreidelde veranderingen was, waarvan we nog altijd niet de implicaties hebben overzien. In tijden van transities heb je namelijk objectieve veranderingen, nieuwe technieken, nieuwe inzichten, zoals Philip Blom beschreef, maar vaak blijkt dat we niet onmiddellijk zien, minstens zo doorslaggevend. De discussie over Dreyfus kennen we vanwege Zola, maar er zat in dat conflict nog een andere discussie verweven die Frankrijk meer heeft getekend: het streven naar volkomen homogeniteit van de bevolking. Men eiste dat iedereen Frans zou leren en dat door de strikte scheiding van Kerk en Staat te realiseren wilde men ook een universeel burgerschap mogelijk maken. Frankrijk was niet minder dan andere bezig met het uitbouwen van de natiestaat. Ook in de buitenlandse politiek zagen we hoe Frankrijk toen soms heimelijk beleid opzette, door bijvoorbeeld Servië goedkope leningen toe te kennen om de Dubbelmonarchie onder druk te zetten.

- Waar heb je het hier over, Laërtes?

- Over het feit dat die langjarige tradities bij buitenlandse zaken voor Frankrijk nog altijd hinderpalen vormen om tot een werkelijk Europees beleid te komen. Men zal het niet zo vaak lezen of horen, maar de hele discussie over de Europese Defensie Unie die Frankrijk in 1954 heeft afgevoerd, heeft tot gevolg gehad dat we ook nu nog moeilijkheden ondervinden om tot Europees beleid te komen. Maar anders dan Guy Verhofstadt beweert, ligt dat niet aan de beginselen van de natiestaten, maar waren de natiestaten ook noodzakelijke voorwaarden om tot consistent beleid te komen. Men zal dus om Europa handen en voeten, maar ook een hart te geven de afzonderlijke geschiedenissen moeten onder ogen zien en erkennen dat het niet alleen de gebruikelijke verdachten, Oostenrijk-Hongarije en Pruisen waren die voor spanningen hebben gezorgd. Maar ook daar lijkt de transitie begonnen en men moet het dan ook geen Europese ziekte noemen.

Bart Haers