Albert Camus en de oorlog

 Kleinbeeld

Loin des hommes

wat ons drijft

Een Western? Een road movie? Misschien
maar vooral een film die toont wat
onverwachte gebeurtenissen met mensen kan doen.

Ik had het niet zien aankomen, toen ik gisteren mijn maandelijkse aflevering van Filosofiemagazine ging ophalen, maar algauw wist ik dat de boekhandelaar, Thomas Barbier een film zou laten spelen in het Zwart Huis, samen met De Andere film. Helaas moet men daar terecht als men bijzondere films wil zien. Ik zag dus de film en ben verkocht.

Uiteraard doet de naam Albert Camus een belletje rinkelen als ik die hoor vallen. Uiteraard weet ik iets van de bloedige oorlog in Algerije die in 1954 een uitslaande brand bleek. Het kortverhaal was mij bekend, maar ik had het niet meer in het geheugen, maar ik had het wel eens gelezen op de trein. Maar de film drukt, voor zover ik het kan zien op een pregnante wijze het denken van Albert Camus uit, al is het voor ons niet goed mogelijk de werkelijkheid van toen, zeker die op de slagvelden van Algerije te vatten.

Terwijl ik deze ochtend sprak met een dame over onder meer Tinneke Beeckman en Hannah Arendt, over Slavoj Zizek ook, kwam het bij me op over de film te spreken, maar ik had niet de tegenwoordigheid van geest om het gesprek over de film aan te vatten, of beter, ik vreesde in een lange uiteenzetting te vervallen en dat wilde ik haar niet aandoen, noch u, geachte lezer. En aan het eind zal overigens blijken dat het ook wel eens over de desastreuze politieke ontwikkelingen in Frankrijk mag gaan, hoe iemand het Gaullisme inroept en daarbij bewust blijk geeft van een volstrekt gebrek aan inzicht in wat het omgaan met een politieke erfenis inhoudt. Niet Charles de Gaulle was aan de macht in 1954, wel was ene François Mitterand belast met het departement Binnenlandse zaken - Algerije was geen kolonie maar integraal deel van Frankrijk. Of Mitterand de hevigheid van de strijd had kunnen voorkomen? In elk geval lijkt het erop dat hij weinig deed om de militairen tot proportioneel handelen te bewegen.

De hoofdfiguur in de film is een bijzondere kerel, Daru, die ergens in de Bergen bij Tanguit leeft, waar hij lokale kinderen les geeft, sinds hij deel had genomen aan de bevrijding van Europa als majoor. Een van de sleutelscènes is dat hij Franse officieren die verzetstrijders nadat die zich overgegeven hadden  alsnog dood hadden geschoten, hardnekkig wees op het feit dat ze zo het oorlogsrecht schonden. Hij moet dat wel zeggen omdat hij tijdens de veldtocht in Italië, als majoor, had begrepen dat een leven nemen niet veel oplost.

De film is verkrijgbaar op DVD maar de commentaren lijken allemaal excuses te willen maken voor het feit dat het verhaal van Camus toch wel wat te zeer high brow zou wezen. Nou moe, de film leest als een road movie, als een western, hanteert dus ook de clichés van het genre, zoals in de kunsten altijd gebruik gemaakt moet worden van conventies om begrijpelijk te maken wat niet altijd begrijpelijk is.

Het is intussen twintig jaar geleden dat Frankrijk wilde ingrijpen in de burgeroorlog tussen Fis - het Islamitisch Front - en de regering die de verkiezingen, waarin Fis zegevierde opschortte. Het was ene François Mitterand die toen president - aan het einde van zijn loopbaan en leven - nog eens iets wilde doen voor de Algerijnen. Men moet Fis niet steunen om te begrijpen dat het conflict dan wel logisch en onvermijdelijk kan uitgelegd worden, maar dat het vooral de mannen met macht waren die de oorlog deden escaleren.

De film vertolkt inzichten van Camus over de rol van mensen op een naar mijn aanvoelen expliciete manier en verdient daarom best wel aandacht. Maar nog eens, we willen geëntertaind te worden, aangenaam onderhouden, maar voor het leven van de geest, het denken onder meer hebben we minder aandacht. Men vertelt dus graag het verhaaltje, maar wat die mensen doet handelen, helpt te overleven en uiteindelijk tot besluiten en daarmee corresponderende handelingen voert, ziet men niet. Men spot wat met de zwijgzaamheid van de held, Daru, gespeeld door ene Mortensen, maar men ziet niet dat dit zwijgen, dat even ontaardt in woede om de lijdzaamheid van Mohammed, bij Camus zelf ook een teken kan zijn van iets, van een afwijzen van het getater. Als men spreekt, dan zal men daar ziel en zaligheid in leggen, anders is het zinloos. Mooi zo? Toch niet helemaal, het zwijgen bij Camus en in deze film laat zien wat we doen als denken en waarover we denken. Men zou de film ook als een kritiek kunnen zijn op wat Sartre graag voorstelde: l'enfer c'est les Autres" in "Huis Clos". Sartre had het niet voor de contingentie, voor het toevallige dat ons leven overhoop kan gooien, terwijl Camus net vond dat we in dat Contingente bestaan onze eigen weg moeten kunnen gaan. De anderen zijn wie ze zijn, soms vrienden, dan weer vijanden en we kunnen proberen in de absurditeit zelf zin te geven aan wat we doen.

Als je de film helemaal uitziet, ook in de laatste scènes, waar de schoolmeester zijn laatste les geeft en vervolgens vernemen wij niets, dan dat hij wellicht uit zijn geboortestreek zal vertrekken, merk je dat de regisseur en de acteurs echt een verhaal vertellen, dat ze oorlogscènes in beeld zetten, waarbij het in beeld zetten letterlijk genomen moet worden. In feite is de uitkomst wat die is, waarna de twee mannen die door de rotswoestijn trekken opnieuw de vraag stellen: gaat de jongeman Mohammed naar het politiekantoor om zich te laten veroordelen voor de moord op zijn neef.

Ach, van filmkritiek heb ik al een eeuwigheid een wee gevoel dat de recensenten de producenten en verdelers ter wille willen zijn en dat er over kwaliteiten en gebreken gegoocheld wordt dat het een lieve lust is, want in de ene film biedt een rustige cameravoering een voordeel terwijl het dan weer in een andere film een onoverkomelijk gebrek is. Mag de vraag nog zijn of de regisseur, de cameramensen en de acteurs, de eindmontage het verhaal zo gebracht dat we als kijker mee kunnen gaan in het verhaal. "Loin des hommes" lijkt vooral een voortzetting van het denken van Camus met andere middelen. De auteur stierf kort nadat hij de Nobelprijs had ontvangen en kon niet meer verder deelnemen aan het debat, in een auto-ongeval.  Ik heb me al vaker afgevraagd hoe hij op de Gaulle of Mitterand gereageerd zou hebben, indien hij het geluk van leven had gekend. De vraag is zinloos, maar toen ik de film had gezien en nog wat nagepraat, vond ik het inderdaad treurig dat er geen mensen meer lijken te zijn die zoals Camus intellectueel "loin des hommes" hun weg gaan, maar wel begaan zijn met anderen en de Ander. Die zijn er wel, zulke filosofen en denkers die op hun eigen manier de gebaande wegen verlaten. Wil u namen? Neen, ze zijn niet (meer) verbonden aan de faculteit Letteren en wijsbegeerte, vakgroep wijsbegeerte van de UGent. Maar verder kan ik niet gaan, want dan zou ik een hele catalogus moeten opstellen van belangwekkende levende filosofen en dat past niet in dit bestek.

Dat ze er zijn en van tijd tot tijd hun stem laten horen is des te meer van belang, omdat we dezer dagen zien hoe politici er net als onder de Vierde Republiek een zootje van maken. Madame Morano die zegt dat Frankrijk Blank en Katholiek zou zijn - de republiek heeft in 1905 definitief en zo volkomen als maar kan de scheiding van Kerk en Staat doorgevoerd en dus kan de oudste dochter van de christenheid zich nauwelijks katholiek of christelijk noemen. Het is van belang die feitelijke situatie mee te nemen bij het oordelen over die dame. Omdat ze zo graag haar eigen stem wil laten horen, schurkt ze aan bij de voorzitster van het FN, legt ze woorden in de mond van de Gaulle die alleen apocrief bekend zijn en laat ons zo geloven dat ze in een respectabele traditie staat.

Europa was christelijk, maar al in de 8ste eeuw bestonden er divergenties in het begrijpen wat volgens de leer moest begrepen worden en vanaf de 12de eeuw valt van de monoliet niets meer te bespeuren, al houden wij ervan precies die eenduidigheid en homogeniteit voorop te stellen, terwijl de ware geschiedenis, met Lambert li Bègue en Jan Hus als interessante maar niet enige voorbeelden van eigengereidheid best onze interesse verdienen. Graag zal men mij wijzen op de wreedheid van de kruistochten, van de reconquista en ik zal dat zeker beamen. Men zal erop wijzen dat de Inquisitie onmenselijk was en daar zal ik tegenin brengen dat de inquisitie zoals de kerk die ontwikkelde precies een vorm van hogere rechtvaardigheid wilde invoeren net door een grondig onderzoek te eisen alvorens tot een veroordeling te komen. Toen de inquisitie ook en zonder meer een instrument werd in de strijd tegen tegenstanders die plots ketters heetten, werd de inquisitie zoals men die voorstelt en werd het zoeken naar de ware toedracht minder dan een bijzaak. Maar daarnaast had de kerk ook andere bestuurlijke en juridische instrumenten ontwikkeld die de samenleving veiliger en rechtvaardiger maakten.

Tja en blank zijn we wel, maar hebben we daar een verdienste aan? Dat wij, Europeanen in de geschiedenis van het menselijke leven op deze planeet zowel de schitterendste blijken van inzicht en genie hebben gebracht, maar ook de donkerste bladzijden hebben geschreven, met dank aan de moderniteit, moeten we dan ook maar eens onder ogen durven te zien.

Maar we willen het niet weten, zoals we wezenlijk niet willen weten hoe de onafhankelijkheidsoorlog in Algerije op gang kwam, wie er welke posities innam en hoe men aan wapens kwam, hoe men haat en utopische verlangens uitspeelde. Ook het einde van de oorlog, met de ingrepen van de Gaulle, ook ingaande tegen zijn achterban, blijft onbelicht.

Het is niet goed ver van de mensen te willen leven, maar men kan ook maar beter niet geheel ingepalmd worden door hen. Het is een gedachte van Erasmus die ik in de film zag opduiken, want  Daru moet zijn afzijdigheid van het menselijke en maatschappelijke gewoel opgeven en moet een jongeman, Mohammed naar de politie brengen, die hem ongetwijfeld zal laten executeren. Edoch, Mohammed wil de keten van moorden omwille van het gebruik van de bloedwraak en -vete breken. Daar is moed voor nodig. Maar de recensenten vonden dat te highbrow.

Bart Haers