Een babbel onderweg per trein

 

Reflectie

 

 

Over wat goed is

En deugt

 

 

Men klaagt vaak over de trein, vertragingen, te druk en te veel onaangepast gedrag. Het kan gebeuren, het is waar, maar soms kan een treinreis ook best boeiend blijken. Je kan nog altijd lezen op de trein, tenzij je te moe bent, maar met “De Draaischijf” van Tom Lanoye kon ik best wel even in het verhaal verdwijnen. Een dame, ze leek me nog jong, vroeg wat ik van het boek vond en een gesprek ontspon zich. Ik weet niet of ik nog alle details of zelfs alle hoofdlijnen mee heb, maar het was een boeiend gesprek over schoonheid en over wat deugt in tijden waar deugd geeist wordt van iedereen, maar ook naïef genoemd wordt.

 

Eerst had ze me al aangesproken bij het perron, vlak erbuiten, omdat ze ook nog iets wilde roken. De trein instappend had ik geen oog meer voor haar, maar even later zat ze tegenover mij. Wel was ik nogal moe, na een doorwaakte nacht van 31 december en een aangename feestmaaltijd voor het nieuwe jaar. Toch probeerde ik wat te lezen, Over Joris Diels had ik wel al gehoord, als historicus met interesse voor hoe mensen in extreme omstandigheden hun lotsbestemming in handen trachten te houden. De protagonist in de roman van Lanoye laat zien dat ons leven wel vaker extremer blijkt, ook buiten de gevaren van oorlogstijden. Toneel maken en op het toneel staan, het is voor de een roeping, waarbij alles in het werk gesteld moet worden opdat alles perfect over het voetlicht zou komen. Zij keek me aan, zag ik even later, maar ik bleef gevangen in de roman en dacht even dat ze gewoon zat te kijken naar een lezende mens.

 

Het gesprek ontbrandde dan toch omdat ze me vroeg hoe je in een boek kan verdwijnen, dat je niet meer hoort wat er gebeurt rondom en dan nog lijkt het bizar. Ik vroeg haar of ze zelf dan nooit las en dat ontkende ze, ze las, als studente wel wat af, maar raakt wel gauw afgeleid. Haar kastanjebruine haar omcirkelde haar gezicht, waarin een paar eerder blauwe ogen vriendelijk terugkeken. Ik sloot mijn boek, de bladwijzer goed schikkend en zegde dat een goed boek, ook informatieve boeken of essays mijn aandacht wel kunnen vatten. Voor het eerst, moet ik  zeggen, kon Lanoye mij wel aangrijpen, al moet ik nog wel flink wat episodes doorworstelen. Maar dat een verhaal me kan vatten, of zelfs een goed geschreven cursus, vind ik nog altijd belangrijk, want het geeft aan dat er geen reden is om een saaie cursus aan te bieden. Zij, ze liet zich Saar noemen, vond dat wel goed gevonden, want ze heeft al vaker geklaagd over de kwaliteit van haar cursussen, waarbij ze zich afvroeg wat er de oorzaak van kon zijn. De ene cursus zit zo in elkaar dat je na (herhaalde) lectuur heel wat van meedraagt, terwijl andere nauwelijks enige samenhang lijken te vertonen of, erger nog, vol beweringen die nergens gestaafd worden, maar je moet ze evengoed leren… en kunnen reproduceren, zegde ik. Want dat is uiteindelijk het doel, dat je de leerstof zelf ook kunt weergeven en vaker dan we denken, komen we zover niet. Toch is dat wat we bij het studeren wel eens vergeten: we kennen een stuk leerstof maar kunnen het naderhand niet vertellen. Niet vanwege een black out, maar omdat we er niet toe gekomen waren die leerstof zo belangrijk en boeiend te vinden dat we het kunnen navertellen, omdat we ons die eigen hebben gemaakt.

 

Ze keek me wat verbijsterd aan, want dat had ze al wel eens ervaren, al raakte ze er met de hakken over de sloot door. Het is dus, zegt ze, niet alleen aan de prof gelegen? Nu ja, ze blijkt geschiedenis te studeren en dat is mijn stokpaardje, maar ze had tot nog toe het gevoel dat de studie niet bracht wat ze ervan verwacht, gehoopt had. Het zinnetje bleef bij me hangen: “het bevredigde me niet”, zegde ze. Intelligent lijkt ze me genoeg, maar het valt wel eens op dat we iets studeren, er dol op zijn, maar er niet toe komen dat we het ons eigen maken.

 

In station Oudenaarde is er even wat gedoe, maar daarna rijdt de trein weer verder, rustig aan, komen er andere thema’s aan bod, of net niet, want zij wil begrijpen waarom ze bepaalde zaken niet onthouden kan. Middeleeuwse geschiedenis is voor haar duidelijk ver van haar bed, met Karel de Grote of Lodewijk de Dikke en al die andere vorsten. Hoe het uit te leggen? Goed, na de grote welvaart en bevolkingsgroei van het Romeinse Rijk en de Pax Romana moet men zich inbeelden dat de structuren van die tijd nog wel naglanzen, maar er zijn weinig mensen die er nog mee omkunnen. Toch weet Clovis een vrij groot rijk op te bouwen op de puinhopen van de voormalige Romeinse provincies in Gallië en ook de kerk organiseert op basis van een enkele aanwijzing nog wel de oude bisdommen, maar ondanks de doop van Clovis is er nog weinig over van wat ten tijde van het Romeinse rijk al aanwezig was aan christendom. De middeleeuwen begrijpen verloopt langs het volgen van de puinhopen, maar net met Karel de Grote komen er nieuwe zaken aan de orde, men noemt het een Renovatio Imperii, zoiets als “Make Rome great again” en ten tijde van Carolus Magnus krijgt dat in een Westen een zekere geloofwaardigheid. Het blijft altijd wel een abstract verhaal, dat moet men ook wel onder ogen zien, maar het heeft wel betekenis, als men er maar in slaagt de vele facetten van die Middeleeuwse samenleving te vatten. Na Karel de Grote komt er nieuw verval, zeggen we graag, maar het beeld is minder eenduidig, want er komen al nieuwe handelsroutes tot stand en men slaagt er wel in, na de demografische ineenstorting – die zelden in kaart gebracht wordt -, nieuwe demografische groei waar te maken; in feite werken historici met stille implicaties, zoals de demografische klap die Europa te verwerken krijgt. Onder meer de Pest van Justinianus, waarover tijdens mijn studietijd weinig gesproken werd, zorgde ervoor dat de bevolkingsdichtheid na het Romeinse maximum weer afnam en het draagvlak voor de groei of zelfs maar onderhoud van de wegen, steden en watervoorziening snel afnam. Evengoed kan men niet om de klimatologische veranderingen heen.

 

Zij kijkt me enigszins verbouwereerd aan, want, zo glimlacht ze, meestal krijgen we lastige stukken te verhapstukken, waar geen touw aan vast te knopen valt, maar nu plots, ziet ze wat licht. Wat haar nog meer verwondert is dat ik blijkbaar geschiedenisonderzoek niet herleiden zou tot de faits et gestes van vorsten als Clovis of Karel de Grote. Dat moet ook, breng ik te berde, maar het gaat niet alleen om hun daden of wat hun herauten, Einhard, auteur van de Vita Caroli, ons doorgegeven hebben of voorgeschoteld. Nu, juist in het handelen van Carolus Magnus zit niet alleen op te poetsen stof voor verhaaltjes bij de haard, maar ook een hoop wreedheid en alertheid, eigen aan het uitoefenen van gezag. De strijd tegen de Saksen, tegen de hertogen van Beieren en ook aan de Italiaanse kant van de Alpen, de koning, later keizer was nooit zeker zijn van de loyauteit van zijn … strijdgenoten? Ondergeschikten? Het is niet eenvoudig zomaar te zeggen wat die mensen rond de vorst waren, tot in het leenstelsel de posities en voorrangsregels helder waren. In dit zin denk ik dat we de discussie binnen de Firm, de Royals, kunnen begrijpen, als een discussie of die positie van “heir” versus “spare” nog wel passend zou zijn in het UK niet gevoerd wordt, maar alles bepalend is, sinds de begrafenis van Lady Diana. Het werd niet gezegd, maar men zag het aan de wijze waarom ook de broers van Charles hun rol te vervullen kregen of afgenomen werd. Zelden werd naar de moraliteit van die reserveprinsen gekeken, maar nu lijken we wel heel erg hardvochtig.

 

Of ik dan tegen dat regale theater ben? Uiteraard, want uiteindelijk worden kinderen altijd wel verwekt met een doel en functie en hebben ouders in oude families een idee van hun rol die hun kinderen te vervullen krijgen, maar dan klinkt eerder als een opdracht, zending. Echter, in een koninklijke familie is de opdracht alles of niets, zoals prinses Margaret en prinses Anne ook hebben ervaren. Je wordt dus verwekt om de stamboom verder te zetten en indien de voorganger sterft diens plaats in te nemen. Spijtig is wel dat die koningskinderen dan wel in mooie kooien te kijk worden gesteld, maar hun zelfbeschikkingsrecht is wel echt beperkt. Daarom is zo een instituut een aanfluiting van primaire mensenrechten, al moeten we vaststellen dat in het Westen, mensen vanzelfsprekend hun vruchtbaarheid onder controle hebben, meestal toch. In feite is onze menselijke bestaanswijze grondig gewijzigd, maar hebben we er geen vat op hoe dat zich voor ons in concrete keuzes vorm geeft en heeft gegeven.

 

Verbouwereerd kijkt ze me aan, want dit thema staat toch veraf van wat geschiedenis en wat het begrijpen van de geschiedenis kan zijn. Wel begrijpt ze dat ik de gevolgen van de medische revoluties onze leefomstandigheden heeft veranderd en dat we daar nog niet klaar mee zijn. Zonder meteen moralistisch te willen zijn, haak ik in, kan men een deel van de conservatieve, zeg maar reactionaire kritiek op het huidige debat over abortus, voorbehoedsmiddelen en wat al niet meer, genderissues dus, vooral weerklank vindt bij mensen die hun kompas verloren lijken te hebben. Een gezin van 12 kinderen dezer dagen is voer voor een televisieprogramma, maar duidelijk maakt men niet waarom dit een humaninterest programma moet heten.

 

Tja, zegt ze, mijn grootmoeder kwam uit een gezin van negen kinderen, maar er werden er hooguit zes volwassen en mijn vader had zeven zussen en geen broer. Hij leerde het leven kennen in een vrouwenhuis want zijn vader werd na de oorlog vrachtwagenbestuurder, die na tien jaar 8 en even later 20 vrachtwagens had. Hij reed zo graag met de vrachtwagen, zeker omdat de wegen stilaan beter werden, dat hij het kantoorwerk aan grootmoeder en een zus toevertrouwde, die zowaar de zaak hebben uitgebouwd, het nieuwe huis opgetrokken en na de dood van vader gewoon de boel verder hebben gezet. Haar moeder had ook na haar humaniora even met de vrachtwagen gereden, maar was daarna toch gaan studeren, ingenieur elektromechanica en later gewerkt aan nieuwe treinen. Ze was wel getrouwd, maar na de dood van mijn vader na een ongeval met een zeiljacht, was haar beste vriendin bij haar ingetrokken en zo wist ik al vroeg dat er zoiets als vrouwenliefde bestaat. In feite leefden de twee als een koppel, maar vaak genoeg kwam er een vriend over de vloer. Ze glimlachte toen ze zegde dat ze zo de geheimen van de bloemetjes en de bijtjes op haar veertiende al doorgrond had. De rest van de familie leek wel eens boos om het gedrag van mijn moeder, maar aan de andere kant werd ze op een moeilijk moment voor de zaak te hulp geroepen, wat dan weer de discussies deed verstommen.

 

Getroebleerd door haar openhartigheid kijkt ze me aan, waarbij we beiden onze spullen pakken, want we zijn bijna in Gent. Omdat ik ervan uitga dat ze in Gent zal blijven, neem ik afscheid, maar ze zegt dat ze naar Brugge reist, omdat ze daar een mooier kot kon vinden. Afstanden zijn niet meer wat ze geweest zijn. Derhalve stappen we fluks naar spoor tien of negen, want de trein is verspoord wegens allerlei redenen die de gebruiker van het openbaar vervoer niet snapt.

 

Gelukkig vinden we nog een rustige bank, want de trein is maar vier rijtuigen lang, maar het blijkt goed te lukken, er stappen op deze januaridag niet veel mensen op. Het is prettig te reizen in fijn gezelschap en dat blijkt wederzijds. Als ik zeg niet te begrijpen dat ze niet in Gent op kot zit, dan is dat omdat ze net iets te laat op zoek was gegaan en dat de prijzen te hoog zijn, vooral voor minderwaardige behuizingen. In Brugge viel het mee, vooral omdat ze met een paar vriendinnen uiteindelijk een mooi huis hadden gevonden achter het station. Achteraan ligt er een weide, waar wat geiten en lama’s rondlopen, toch tien minuten fietsen maar dat is niet zo erg.

 

Brugge, zegt ze, heeft nadelen, maar voor een student is het handig dat er weinig te doen, behalve af en toe een concert in het Concertgebouw, klassieke muziek en een drink met vrienden op de Vesten, toch een prachtig park. Men kan het alleen maar beamen, maar toch, denk ik dan, wat voor studentenleven heb je in Brugge? Soms komt ze pas op negen uur ’s avonds thuis, heeft er nog niemand gekookt en vindt ze in haar eigen koelkast nog een portie, maar vaker heeft ze het geluk dat iemand wel gekookt heeft of is ze tijdig thuis en speelt ze wat in  de keuken. We staan buiten voor het station, want ze was niet met de fiets gekomen en moet nu een bus zoeken naar Zedelgem of zo, maar die komt pas een over een half uur. Mijn bus zou vroeger kunnen komen, maar ik kan ook nog even het wachten voor haar verzachten. Toch besluit ik te vertrekken, want de nacht was heel kort en de dag wel aangenaam, maar ook weer met veel tjollen.

 

Met de bus naar de Kruispoort en dan nog net acht minuten stappen, zo snel gaat het dan, maar de buschauffeur zegt dat hij langs de Gentpoort moet rijden, zodat ik even ver van thuis ben, maar goed, het vriest niet. Hoe moet ik dat leuke gesprek nu archiveren, bedenk ik, terwijl mijn telefoon mijn aandacht opeist, Saar aan de lijn dus. Ze zegt dat ze thuis is en toch wel spijtig is dat ze me niet uitgenodigd heeft. We spreken af elkaar de volgende dag te zien bij de boekhandel en dan een rode wijn te gaan drinken. Of het nodig is? Neen, maar een aangenaam gesprek wat verder uitspinnen kan geen kwaad. En ja, de betekenissen van een woord als deugen, deugd en “het deugt” blijken boeiende gespreksstof.

 

Bart Haers