vele vormen altijd liefde

Dezer Dagen

Een filosofe met zin voor onzekerheid

De mogelijkheden waar maken en ... autonomie

Alicja Gescinska

Op 12/12 viert de onafhankelijke boekhandel feest en wordt het boek in de verf gezet, met lezingen en andere publieksactiviteiten. In Brugge bij De Reyghere kwam Alicia Gescinska spreken over haar boeken, waarbij spijtig genoeg - zeker in het licht van de gebeurtenissen - "De verovering van de vrijheid" buiten schot bleef. Maar over "een soort van liefde" en "Allmensch" ging het dan wel weer. Graag steun ik de onafhankelijke boekhandel, verenigd in de samenwerking "Confituur" omdat ze toch wel weten wat lezers willen, in een bredere waaier dan de boekenketen in de aanbieding hebben. Eerlijke concurrentie is het minste wat men mag verhopen.

Literatuur schrijft men niet, zo hoorde ik Alicja stellig antwoorden, om leemtes in te vullen. Over de liefde schrijft iedereen en er zijn talloze werken over de liefde geschreven, over de vrolijke en de mistroostige, de vitale en deprimerende vormen van liefdes, over afhankelijkheid en ondergeschiktheid ook. Altijd zal liefde in een verhaal ergens een rol spelen, maar toch is er ook vandaag reden te over om over de liefde te spreken en te schrijven, de lichamelijke en de vergeestelijkte liefde - al gelooft menigeen dat dit een illusie moet zijn. Zij sprak met vuur en wist over te brengen dat we nooit echt weten zullen wat de liefde met ons doet, op het moment dat het ons, elk van ons overkomt. De liefde kan verheffen, kan leiden tot wederzijds afbreuk doen of net helpen een onverwachte situatie te overkomen. Het gaat met de liefde immers altijd om meer dan om een reeks kenmerken die men een mogelijke geliefde vooraf wil toedichten. Deze valt voor blond, de andere voor mediterraan donker en een derde voor het wipneusje.

Die lijstjes werken niet altijd, meer nog, wie de assemblage van al die vereiste kenmerken in levende lijve ziet verschijnen, verrast wel eens zichzelf door er siberisch bij te blijven. Thomas Barbier stelde haar vragen, maar - zoals steeds en ook bij de boekvoorstelling in Gent - valt op hoe bang men is voor het vergallen van het leesplezier. Ik denk dat wie een boek wil lezen, meestal wel weet dat een goed boek meer is dan de plot of the pitch. In het geval van "een soort van liefde" gaat het over hoe men verloren kan lopen in het eigen verleden, zoals prof. Remund, terwijl het zelfs niet om kwade trouw hoeft te gaan, wel om (on-)verenigbaarheden. Dat Alicja Gescinska ons laat zien hoezeer ze begaan is met de brokken die we voor elkaar achterlaten, als het met de vervoering niet meer zo goed gaat of als we gewoon merken dat we ons gevoelens zouden hebben aangepraat. Een van de punten die in haar essay "Allmensch" aan bod zien komen, komt toch ook aan de orde in het boek over een soort van liefde, dat is of we goede minnaars kunnen zijn.

Dat gaat niet over wanhoop, denk ik, maar het is meer als bij Louis Couperus, een kwestie van beseffen dat een heilig weten van wat goed is voor anderen, voor zichzelf niet altijd (op tijd) duidelijk wordt. Waar we eventueel anderen voor een vergissing kunnen behoeden, lukt dat niet als om onszelf gaat. In die zin zijn we wellicht nog het meest blind voor het feit dat we niet alleen zelf anderen liefhebben op mogelijk verschillende manieren, wellicht andere manieren, maar dat we zelf ook voor anderen iets kunnen betekenen, al wordt ons dat niet altijd duidelijk. Blindheid voor de liefde van een andere ten aanzien van ons, zou dat niet een vrij verbreide menselijke eigenschap zijn. Sommigen achten zich misschien teveel geliefd, meer dan de werkelijkheid toelaat, anderen voelen zich ten onrechte onbemind.

Hoe ik daar zo bij kom? Omdat Alicja Gescinska ons liet begrijpen dat het met het liefdesleven van een persoon altijd zo gesteld lijkt, dat hij of zij, vooral met de eigen liefde of de eigenliefde bezig is, terwijl wat anderen voor hem of haar voelen net zo zelden echt tot uiting komt als we zelf uiting geven aan onze eigen gevoelens. Door handig de clichés aan te wenden, soms door ze gewoon te suggereren of vermelden, dan weer door ze accuraat te fileren, krijgt de lezer van het onderzoek dat Gescinska deed, de gedachte mee dat we weliswaar goed willen leven, maar dat we niet altijd weten hoe het moet, omdat we niet altijd durven ver genoeg het gladde ijs op te gaan. Toch geeft de auteur niet de suggestie dat liefde altijd en overal, voor iedereen vergeefs zou zijn, zonder gelukkige uitkomst. Dat is iets wat verhaaltechnisch voor sommige lezers een strop bleek, maar voor wie ernstig wil lijken een ongeloofwaardige positie en toch, ze gaat voor dat inzicht en dat vond ik verfrissend.

Toch kon ik het niet nalaten bij haar gesprek te bedenken hoezeer haar visie ook wel lijkt op wat Hannah Arendt voorop meende te moeten stellen, dat we voor deze wereld een grote genegenheid zouden kunnen opvatten, al gaat er wel eens een en ander mis, al valt onrecht niet te ontkennen en blijken niet alle medemensen even menslievend. Amor mundi? Zouden we dat nog durven uit te spreken? Alicja Gescinska maakt er althans aanstalten toe en dat is iets wat niet van elke filosoof gezegd kan worden.

Dat komt in haar beschrijving en wekroep "Allmensch" nu net tot bloei, want hoe beknopt het boekje ook mag lijken, het gaat om een vorm van in het leven en in de wereld staan die we vaak missen in debatten en in vele kleine voorvallen. Want ze zegt niet "meer, meer, meer van dit of dat" noch "minder, minder, minder", wel dat we zouden proberen beter te doen dan we gewoonlijk doen. Hier kwam niet zozeer een zekere bescheidenheid vanwege de filosofe zelf aan de orde, wel haar besef dat zelfs als we veel menen te weten, te kunnen, er nog altijd dingen zijn die buiten ons bereik liggen. B.B. King die als geslaagd kunstenaar zegt dat er nog veel is om te leren, dat geeft wel aan dat we nooit het uiterste bereikt hebben.

Zegde de schrijfster: studenten worden er hoorndol van, want ze menen zich al zo hard te moeten inspannen, met instagram en facebook en andere apps, om nog van hun lieven en studeren te zwijgen. Het is zoals de ironische wijze waarop we het vroeger hadden over "plus est en vous" en dat we dat niet echt geloofden. Maar zou het echt godsonmogelijk zijn dat we ons altijd nog ietsje meer kunnen inspannen? En vooral als het erom gaat het goede te doen, of beter, domweg goed te doen? Maar wat is goed? Relativistisme staat wel in het woordenboek van de filosofe, maar dan om aan te geven dat ze daarvoor niet in de wieg is gelegd. Relativisme laat immers toe dat we ons nergens nog om bekommeren, al was het maar omdat we menen dat het toch vergeefs is. Misschien is dat het succes van Trump geworden, dat veel mensen niet langer geloven dat de klassieke politici iets kunnen doen aan hun lamlendige lot. Gescinska schreef er een column over, maar wat ik had gehoopt, gewenst, was dat ze had nagedacht over de vraag waarom mensen ueberhaupt veel, te veel van de overheid verwachten.

Bij het signeermoment hoorde ik haar nog eens herhalen dat ze ook niet voor het leidersprincipe is noch te vinden voor messianistische opvattingen over een leider. Heeft Obama, Yes, we can, zichzelf niet ongewild een al te groot verwachtingspatroon aangepraat? Ik vond inderdaad vooral Europees links in 2008 al te rooskleurig tegen zijn presidentschap aankeken en dus ook al te vlug mistroostig naar hun ontgoocheling keken. Obama kan net zomin als elke andere politicus de samenleving veranderen, omdat het volk, dat conglomeraat van vele miljoenen die geen eenheid vormen, niet over alles hetzelfde denken en dus ook niet dezelfde verwachtingen koesteren, hoe amorf ook, wel degelijk zelf ook eigen inzichten wil verwerkelijken, al kan men daar niet altijd bij. Wel denk ik dat wie meent dat het moeilijker wordt om zonder opvoeding in een behoorlijk en begenadigde omgeving, financieel én anderszins wel meer dan een punt heeft. Wat mij betreft heeft Obama zich als een Allmensch van zijn ambt gekweten, altijd net iets meer gedaan en toch ook weer fouten begaan, vergissingen en dat straalt volgens sommigen af op zijn presidentschap. Zou het?

Alicja Gescinska spreekt over ethiek op een wijze die mij kan aanspreken, omdat ze het niet ziet als iets dat we anderen moeten aanpraten, maar dat we voor onszelf overwegen en vooral in handelen, handelingen vertalen. Laatst hoorde ik een oudere man spreken over hoe hij als jongeman op het college diende na te denken over de zonde van traagheid of vadsigheid en wat dat kon betekenen. Hij was altijd bij de beste drie studenten geweest, van de zesde tot de retorica en had zich voor veel gezet, onder meer het Nederlands. Toch vond zijn klassenleraar van de tweede klasse, de poësis, dat hij af en toe nalatig was.  Na lang beraad, twee strafstudies kwam de man, toen een jongeman tot de bevinding dat hij inderdaad wel eens nalatig kon lijken, omdat hij tijdens de recreatie niet altijd wilde kaarten en er altijd wel een

groepje niet op aantal kwam of dat iemand alleen zat te schaken. Hij verkoos het met een paar medeleerlingen taalspelletjes op te zetten, waarbij ze de talen die ze kenden door elkaar haspelden. Hij vroeg zich af of dat niet wat creatiever was dan gewoon een kaartje te leggen. Bleek dat bij het nagesprek over zijn gewrocht, een verhandeling van 12 bladzijden, de klassenleraar vernomen had dat hij een keertje tijdens een excursie in de stad nagelaten had een oude dame te helpen bij het oversteken. Zijn reactie? De leraren hadden hem nalatig gevonden, maar hadden ook niets ondernomen. Dat bleek fout, een leraar had de dame wel geholpen bij het oversteken. Een klein foutje, waarover de jongeman zich niet had bekreund. Strenge school? Wellicht wel, maar het ging de pater jezuïet duidelijk niet om de straf, wel om de reflectie, om opvoeding.

Alicja Gescinska had het ook over de kwestie dat men sommige woorden niet zonder meer kan invullen, omdat die invulling het woord nodeloos en wanhopig stemmend concreet lijkt te maken. Liefde? Het liefdesbegrip valt wel op verschillende manieren te duiden, maar of het nu om erotische liefde gaat dan wel om menslievendheid, om caritas dan wel "agape" telkens lijkt men bij het ene begrip de andere mogelijkheden uit te sluiten. In een mensenleven valt dat niet altijd mee. Wat op het oog alleen erotische liefde zou zijn kan overigens veel meer om het lijf hebben. En als ik al van mijn geliefde hou, hoe weet ik dat zij evenzeer of nog meer van mij zou houden. Die gevoelens zijn niet glashelder en kunnen soms door culturele geplogenheden ook wel eens (goed) verborgen blijven.

Zoals verwacht bracht zij, de filosofe van Poolse komaf in een heel mooi Nederlands, zonder enige Angelsaksische ballast een aantal inzichten, die ons aan het aan het denken kunnen zetten. Ook blijkt zij zeer op de wereld betrokken en te denken over wat echte mensen van vlees en vloed doen en denken. Bovendien vindt ze niet enkel de scheiding van lichaam en geest, zoals Descartes dat voorstelt, maar heden ten dage ook een aantal breinwetenschappers dat promoten, naast de kwestie, maar ook dat ratio en emotie elkaar niet hoeven uit te sluiten, wel integendeel, wie zuiver rationeel denkt te denken, zou wel eens verrast kunnen zijn over wat emoties met hem of haar doen. Op weg naar huis bedacht ik dat ze de obsessie met de onderbuik die velen die het (rechts) populisme aanvallen in een moeite ontmaskerd heeft, want zij die verweten worden met de onderbuik te stemmen, geven juist blijk - voor zichzelf - van een uitgesproken utilitaristische visie op politiek en handelen dus rationeel, waarna ze helaas ook weer belazerd zullen achterblijven.

De ratio blijft voorwerp van bewondering en verwondering, maar of we er altijd goed gebruik van maken, valt niet in een moeite aan te geven. Zij zegde dat ze nog lang boeken hoopt te schrijven, maar of ze altijd meer gelijk zal hebben dan anderen, weet ze niet, maar ze zal haar visie, benadering wel blijven ontwikkelen en te berde brengen. Filosofen die met de voeten in de modder durven te staan en het eigentijdse gedoe tot voorwerp van hun denken willen maken, krijgen vaak het verwijt dat ze al eens "ik weet het niet" moeten/durven te zeggen. De emotie stuurt de ratio en daar kunnen we ons wel bewust van wezen, waarbij niet gezegd is dat dit altijd verkeerd of ethisch fout moet uitpakken. Er zijn ook positieve emoties, emoties die ons tot betrokkenheid met anderen of bij het algemeen belang brengen.

En onze dagelijkse goede daad dan, zoals we dat bij de scouts geacht werden te doen? Met Scheler's concept van Allmensch, spoort Alicja Gescinska ons aan goed te overwegen wat we willen doen, kunnen doen. Timshel, Je kan het. In East of Eden geeft John Steinbeck verslag van een gesprek over een bijbeltekst en het is precies de gedachte dat we ons altijd nog kunnen bewegen om iets te doen dat moet, omdat het op onze weg komt, iets goeds en daar ook nog in lukken, ook al zijn we moe of verveeld of even met onszelf bezig.

Bart Haers   

Nadenkend bij een glas begon ik mij af te vragen of het wel zo is dat schrijvers te vaak over liefde hebben geschreven, want vaak gaat het over falen in de liefde, zoals "Dood van een non" van Maria Rosseels, over falen in het leven en als het lukt, zoals bij Felix Timmermans, dan gaat het over een boer die zijn leven lief heeft en met de liefde net zo worstelt als met zijn kinderen, de zoon die verloren loopt en het blinde dochtertje. Zouden we ons na jaren afvragen hoe een liefde kon groeien, dan vragen vele auteurs zich af, of liefde niet gedoemd is op een dag te falen. Ik dacht aan Kity en Levin, de wat onhandige intellectueel, die dan toch trouwden, ondanks zijn angst hopeloos te kort te schieten. Of neem Tolstoj zelf die op zijn oude dag plots besluit zijn vrouw te verlaten in 1910. Ver kwam hij niet, maar kon hij begrepen hebben hoezeer zijn veel jongere vrouw hem echt had gesteund en bijgestaan, al kon ze zich moeilijk laten reduceren tot een broedmachine? Zelf had ook zij talenten en onder meer de novelle "Een zuivere liefde" was een kritiek op Tolstoj's "Kreutzer Sonate" en daarmee een blijk van autonomie als vrouw en als scheppend kunstenaar. Waarom ik een keertje niet over de protagoniste Anna Karenina spreek, ligt eraan dat die tragische liefde precies door Levin en Kitty weersproken wordt.