Wereldvreemd

Dezer dagen

Rechter wereldvreemd

Wat willen we dan wel?

Joseph Roth, auteur van
meerdere schitterende romans,
zoals Vlucht zonder einde. Maar
elke voorkeur is arbitrair. 

N-VA is woest op rechters die keer op keer de staatssecretaris dwingen een humanitair visum uit te reiken aan mensen uit Alleppo, de stad die verscheurd wordt door een mededogenloze strijd. Welke argumenten de advocate van de familie aan de rechter voorlegt om tot dit oordeel te komen, is mij vooralsnog niet bekend, feit is dat de rechters hebben besloten dat de regering de gunstmaatregel moeten laten gelden. Voor burgers is dit een bijzondere casus, waarvan we veel denken, maar waarbij we ons ongemakkelijk voelen. Mag een partij dan beweren dat rechters wereldvreemd handelen?

Van een rechter wordt verwacht dat hij of zij onafhankelijk oordeelt, de wet bij de hand. Evenzeer zal men rechters die er een mondain leven op nahouden ervan verdenken niet geheel onafhankelijk te kunnen oordelen. Het is ook nooit goed, maar als sommige zaken zo lang getraineerd worden, dat een vonnis binnen een redelijke termijn niet meer kan, zal men de rechter op de vingers tikken. Hoe moeilijk zal het dus niet zijn voor een rechter om precies aan al die verwachtingen te beantwoorden?

De wetgeving is door stapeling van allerlei amendementen niet altijd even helder en soms zelfs inconsistent, zodat rechters in hun ambt heel zorgvuldig de verschillende facetten moeten overzien om tot een oordeel te komen. Men herinnere zich die rechters die in zaken van drugs of geweld tot een vrijspraak besloten omdat ze vonden dat er bij het onderzoek onoverkomelijke vormfouten aan te tonen vielen, waardoor het eerlijke onderzoek en dus het eerlijke proces niet langer gegarandeerd bleken. Iedereen boos, want die drugs- of mensenhandelaars kwamen er toch goedkoop van af. En wat met een afkoopwet die niet eens bij de rechter komt en dus niet getoetst wordt kan worden aan de garanties van de rechtsstaat. Onder meer de vraag hoe billijk zo een bemiddelde afkoop wel is, zou aan een rechter voorgelegd moeten kunnen worden.

Wereldvreemd? Het lijkt al tijden een scheldwoord, want op college vonden we dat die omgeving ook behoorlijk wereldvreemd was, ver weg van het gesmos des daags.  Ook later, als student stond dat thema vaak op de agenda, maar filosofie studeren helpt om te begrijpen dat wie zich niet eens kan losmaken van de dingen des daags ook zelf geen richting kan vinden. Erasmus vond al dat het bedenkelijk zou zijn als we onze oordeelsvorming helemaal door onze omgeving zouden laten bepalen en niet zelf tot een oordeel zouden komen. Ook in de Lof der Zotheid is er sprake van wereldvreemdheid, waarbij Erasmus de theologen op de korrel neemt, die

omringd zijn door zo een grote schare professorale definities, conclusies, consequenties, uitdrukkelijke en stilzwijgende stellingen, beschikken over zo een massa uitwijkmogelijkheden dat ook al zouden ze nog zo in Vulcanus' netten verstrikt raken, ze toch zouden ontkomen door hun fijne nuances waarmee ze alle knopen zo gemakkelijk doorhakken, dat de scherpe bijl van Tenes het niet kan verbeteren, zozeer wemelen ze van pas bedachte woordjes en wonderbaarlijke uitdrukkingen.

Erasmus, Lof der zotheid hoofdstuk 53

In de debatten dezer dagen worden ook wel eens pas bedachte woordjes in de mond genomen en krijgen we wonderbaarlijke uitdrukkingen voorgeschoteld, waar een mens niet altijd onmiddellijk raad mee weet. Misdaden tegen de mensheid werden onverhoeds misdaden tegen de menselijkheid. "Humanité" betekent zowel mensheid als menselijkheid en ook wel alles wat des mensen is, maar het bleef mij lang duister of men wel van menselijkheid gewagen mocht, omdat elke daad van geweld, van het stelen van een MP3-speler tot handtastelijkheden afbreuk doen aan de waardigheid van een persoon en dus als een misdaad tegen de menselijkheid moeten gelden. Blijkt dat dit fout is, want misdrijven tegen de menselijkheid zijn goed beschreven en betreffen het houden van mensen in slavernij, mensenhandel, folteren - buiten een militaire context - en anderzijds blijven de oorlogsmisdrijven bestaan, zoals die in het volkerenrecht zijn opgenomen.

Kortom, voor de leek kan het wel lijken dat we misdaden tegen de menselijkheid moeten zien als erger dan misdaden om andere redenen, banaal mogen vinden. Het valt op dat hier een zekere wereldvreemdheid kan uit spreken, omdat wie in oorlogsomstandigheden of voor rekening van een dictatuur aan de slag is, mensen er niet onderuit kunnen dat ze geweld mogen en moeten gebruiken om hun macht te handhaven. De oorlog in Syrië is voor ons, voor mensen die nu leven wellicht de meest bevreemdende die gevoerd kan worden, omdat een dictator zonder omhaal van woorden niets meer heeft gedaan voor zijn volk, toegelaten heeft dat miljoenen het land verlieten en vervolgens dat steden nagenoeg met de grond gelijk gemaakt werden. Hij voert bovendien oorlog voor rekening van derden, zoals Iran en Moskou en kan zijn mensen aanmoedigen alle middelen te gebruiken. In termen van het oorlogsrecht, in termen ook van het volkerenrecht had men die dictator kunnen helpen afzetten, want ten eerste mag elke natie een dictator of iemand die het land slecht, fout bestuurt afzetten, zoals in het Plakkaat van Verlatinghe is opgenomen en er mee de verantwoording voor vormt.

Heeft de advocaat gelijk dat men iemand die wil vluchten uit zo een land bij de ambassade van ons land mag aankloppen om een humanitair visum te vragen. In de nazomer van 1989 zochten burgers van de DDR in de West-Duitse Ambassade in Praag onderdak en een manier om veilig naar het Westen te reizen. Na veel onderhandelingen  met Moskou en Oost-Berlijn mochten de asielzoekers naar de Bondsrepubliek, maar op 6 november mochten de treinen uit Praag naar de Bondsrepubliek reden, niet meer via Leipzig en Dresden, de DDR dus, doorreizen. Op 9 november verloren de autoriteiten in de DDR de controle, viel de Muur en wat later zouden ook in Praag de oude machthebbers het pleit verliezen. Overigens, als er rond het asielrecht na WO II belangwekkende stappen vooruit werden gezet was dat mee te danken aan België, aan de regering toen die vond dat de VS en andere landen in 1938-1939 ten onrechte de grenzen hadden gesloten. In de Conventie(s) van Genève ging het volkerenrecht op dit punt vooruit. Wat overigens te denken van de "displaced persons" die na Wereldoorlog uit hun woonsteden werden verdreven, vaak Duitsers die medeverantwoordelijk gesteld werden voor de ellende van de Nazi's en nog in 2002 mocht Vaclav Havel die verantwoordelijkheid niet vermelden in een speech.

Toch kan men de hulp aan vluchtelingen uit het voormalige Oostblok en de voormalige Sovjet-Unie niet op dezelfde lijn plaatsen als wat er nu gaande is. Het vrij verkeer van mensen mag dan wel een verworvenheid zijn, de reacties op de exodus die over de wegen van de Balkan op gang was gekomen, waarbij de staten en staatjes daar en verderop de poorten hebben gesloten, doet denken aan Joseph Roth en diens roman "de kapucijner krypte", waarin over het verlies van het rijk en de open grenzen getreurd wordt. In "Vlucht zonder Einde" komt een krijgsgevangene terug uit Siberië, die onderweg gevochten heeft met de revolutionairen maar uiteindelijk terug in het oude Wenen aankomt er zijn plaats niet meer vindt, net zo min als zijn verloofde. Tunda, de vluchteling komt bij zijn broer in een stad aan de Rijn en stelt vast dat zijn cultuur, die van hem en van zijn broer nogal wereldvreemd is. Ook in Parijs zal Tunda bevestigd zien dat de Europese Cultuur die we wel hulde brengen, zonder er echt iets mee te hebben, zonder te begrijpen hoe veelomvattend dat begrip wel niet is. Kunstenaars, denkers, filosofen, dagdromers, ze heten wereldvreemd, maar hebben ook wel eens op een bijzondere manier een intieme en intense verhouding tot de wereld.  

Joseph Roth blijft met zijn romans inspirerend omdat hij niet enkel nostalgisch het verleden zou oproepen, want dat is maar een deel van zijn verhalen, wel omdat hij beseft dat die oude wereld ook niet zo fijn en goed voor iedereen was. De idee dat we vandaag in een wereld zouden leven die geen toekomst meer lijkt te hebben, terwijl mensen gewoon nog trouwen, plannen maken, investeren en veel verwachten van de toekomst, kan ik als wereldvreemd afserveren. Dat is ook wat Roth ondanks alles koesterde, de gedachte dat alle ellende ten spijt de wereld wel best nog een tijd mee kon. De Grote oorlog had zijn bestaan en wereldbeeld dooreen geschud, maar tijdens diens Exil na 1933 was hij zich bewust geworden van de mogelijkheden, zoals de roman Job ook tot uitdrukking bracht. Job verscheen in 1930, maar handelt ook over de mogelijkheden die zich onverwacht kunnen aandienen, als alles verloren schijnt.

De schrijver en intellectueel, die zich zo ongeveer een levercirrose zoop  en steeds minder kon leven van de nochtans royale inkomsten van zijn boeken. Maar de wereld was niet altijd noch alleen bron van ellende, waarbij we politieke omstandigheden even buiten beschouwing laten, want er gebeurde ook veel dat wonderbaarlijk mag heten en mensen ten goede komt. Als rechters inderdaad wereldvreemd zouden zijn omdat ze een politicus, Geert Wilders, veroordelen, dan moet men hen toch nageven dat ze het hem niet euvel duiden haat te zaaien. Wel kan men over de opportuniteit van een dergelijke veroordeling van mening verschillen, als de rechters zouden weigeren zich uit te spreken, dan zou het pas bedenkelijk gesteld zijn met de rechters en hun ambt.

Mensen wereldvreemd noemen is zo gemakkelijk en geeft aan dat men zelf de waarheid in pacht heeft. Wie helemaal van de wereld is, dat wil zeggen zich overgeeft aan wat er in de aanbieding is, zich nergens over meent te moeten bekommeren, leeft wellicht ook niet in de werkelijkheid. Onze omgang met de wereld is nooit zorgeloos of simpel. Ons denken zelf impliceert dat we net dan even niet van de wereld zijn, even in een andere omgeving verkeren, maar het object van ons denken blijft dan niettemin die wereld zoals die is. Of de rechter in de zaak over het humanitair asiel, een nieuw recht schiep, valt nog te bezien, want men is de afgelopen decennia ver gegaan in het formuleren van regels en positieve vrijheden. De praktijk laat niet altijd toe die zomaar toe te passen, geven blijk van een zekere wereldvreemdheid, die niet altijd meer als idealisme bestempeld kunnen worden.

Natuurlijk moet men geen haat zaaien, moet men proberen te leven met mensen die niet helemaal datgene uitstralen dat ons behagen kan, maar anderzijds blijft haat een menselijke emotie. Haat kan ontstaan uit onvrede met ongewenste contacten, maar kan inderdaad aangepraat worden. Het is dan evenwel niet zo zinvol de haat te willen bannen door te zeggen dat men dat wil. Haat komt voort uit onze onvrede met de omgeving waarin we leven, met de gedachte dat we uitgesloten worden, dat we minder krijgen dan waar we recht op hebben en dat anderen dus te veel krijgen. Het getuigt van een zekere wereldvreemdheid als men een menselijke emotie wil uitbannen, wel dienen we elkaar bij te staan als we - helaas wel eens op goede gronden - haat voelen woekeren tegen personen die ons fout hebben bejegend. Maar als we haat zouden koesteren tegen groepen, wat zijn daar de gronden voor? Die discussie aangaan, zonder van die 'gehate' groep een sepia plaatje te maken, brengt meer op, maar is wel lastiger.

Wereldvreemdheid? Zou men mensen echt zo een verwijt kunnen maken, zonder zichzelf belachelijk te maken. De rechters leven vaak met een zekere afstand tegenover het dagelijkse leven, zonder dat men kan ontkennen dat ze gehuwd zijn, kinderen hebben en ook al eens naar de winkel moeten of naar een concert gaan, van Deus of Pletniev. Maar wat een mens wereldvreemd kan maken is een verblijf in een wel ingericht appartement boven de wolken, waar de weerhaakjes van het leven geen toegang toe hebben. In de Modder staan, in de hofstad Den Haag of in Brugge, het is niet altijd welriekend, maar zo is het leven nu eenmaal en er valt mee te leven omdat we niet alleen de modder staan. Toch denk ik dat die advocate en de rechter in hun benadering van de zaak de maatschappelijke orde niet ter harte nemen als ze dit humanitair visum willen afdwingen van de regering.

Bart Haers