Alleen Sisyfusarbeid vervangen door Robots?

Reflectie

Boeiende tijden & veranderingsmanagement

Was Modern Times een satyre of een klacht.
Feit is dat de arbeid nog verder automatiseerde
en er in sommige regio's mensen/handen te
kort zijn om alle werk gedaan te krijgen. 

Het gaat hard, nu aan de ene kant mensen zeggen dat het vooruit moet gaan en anderen dan weer repliceren dat even ter plaatse rust te nemen, geen kwaad zou kunnen. Zal technologie ons leven verbeteren? Sommigen twijfelen eraan en menen dat het macht en middelen bij een oligopolie zal laten concentreren, terwijl de talloze anderen helemaal machteloos achter zullen blijven. Met andere woorden is de vraag eerlijk en duidelijk: hoeveel baat hebben we bij technologische vernieuwing? Voor het debat over democratie en waarheid is het geen vrijblijvende oefening.

Laten we er niet omheen draaien, iedereen heeft wel eens de indruk dat vooruitgang in wezen niet echt vooruitgang betekent, omdat ze een overmatige invloed heeft op het eigen leven of het leven van anderen. Wie progressief is verzet zich tegen ggo's en andere voor het milieu belastende mogelijkheden, maar zal het wel goed vinden dat mensen van geslacht kunnen veranderen of dat je je lichaam optimaal kan oplappen. Niet alle progressieve dames en heren delen overigens deze mening, zodat het niet eenvoudig is een lijn te zien in opinies. Bovendien is er altijd nog wel een verschil tussen een opinie en wat iemand daadwerkelijk doet of nalaat, weigert. Opinies zijn gemakkelijk, keuzes in het leven maken, blijft nog iets anders.

Het gaat over arbeid bij Bart Sturtewagen, maar toch ook over wat we humaan vinden en wat we moeten aanvangen met leed dat ons overkomt. Medisch kan men veel leed verhelpen en ook wel voorkomen, maar als we alles willen voorkomen, zullen we dan nog het gevoel hebben te leven? Dit is geen vrijblijvende vraag, maar het hangt samen met wat we goed vinden zonder altijd over verder reikende consequenties na te willen denken. Het debat over ggo blijft daarom belangwekkend, omdat men op die wijze het hongerprobleem zou kunnen wegwerken, maar tegelijk zou men dan ook aan de vruchtbaarheid van vrouwen moeten sleutelen. De bereidheid om kinderen te krijgen aan de ene kant dan wel een uitgesproken kinderwens en aan de andere kant verstoken te zijn van werkelijke keuzevrijheid, ook over het aantal kinderen, moet ook bekeken worden. Men vergeet wel eens hoe de strijd voor verantwoord ouderschap is gevoerd geworden.

Dr. Alette Jacobs was in Amsterdam praktisch bezig met wat heren in hoge vergaderingen bespraken, namelijk dat vrouwen niet per se zeven kinderen dienden te baren omdat de omstandigheden voor moeder en kind spectaculair verbeterd waren en ook de vader had een beter leven dankzij allerlei wetten over arbeidsomstandigheden, arbeidsduur ook. Aan het einde van de negentiende eeuw veranderen er nogal wat parameters, die ook het leven van elkeen beïnvloeden en het klimaat rijp maakten voor excentriek gedrag, voor alternatieve keuzes ook. Voor ons is die negentiende eeuw vaak een moeras van ongearticuleerd conservatief gewauwel, terwijl het de eeuw was Auguste Comte en van Rimbaud die vond dat men absoluut modern moet zijn. Hoe of het conservativisme ook in de negentiende eeuw een nieuwe invulling kreeg, blijft evenwel ook relevant, zoals met figuren als Johann Thorbecke en Eduard Douwes Decker, die er een zeker waardestelsel op na hielden, maar tegelijk een stevig meritocratisch model poneerden.  Kortom, laat men het zich niet te gemakkelijk maken en die negentiende eeuw niet reduceren tot het Victoriaanse model of tot Charles Dickens. Wat er gaande was en wat er gaande is, betreft inderdaad een mengeling van machtsconflicten, maatschappijmodellen en waardestelsels die aanleiding gaven tot betogingen en stakingen, tot geweld ook. Vergeten we niet dat de Suffragettes tijdens die negentiende eeuw hun opwachting maakten en al dan niet met straatgeweld het thema van het vrouwenkiesrecht op de agenda hebben gezet. Dat het zo moeilijk was om vrouwen actief - het recht om een stem uit te brengen - en passief - zich verkiesbaar te stellen - stemrecht toe te kennen en dus de gelijkheid van man en vrouw in rechte te realiseren op het politieke vlak, verbaast ons wellicht bovenmatig, omdat vrouwen en mannen toen vonden dat vrouwen voor zoveel niet geschikt waren behalve het zwaarste wat een mens te verduren kan krijgen, kinderen baren. Vrouwen werden in hun mogelijkheden gefnuikt en het waren uitzonderingen als Alette Jacobs die de wet konden tarten.

Wie de turbulenties dezer dagen wil begrijpen, kan maar beter begrijpen dat het niet de eerste keer is dat we in zo een stroom van veranderingen zijn terecht gekomen en dat het niet per se goed hoeft af te lopen. Al zal men dan moeten nagaan hoe we dat waarderen, want de ene zal WO I als uitkomst zien, anderen de nieuwe mogelijkheden van de industrieën die treinen en machines leverden, auto's en betaalbare kwaliteitswoningen. De Twintigste eeuw was er een van uitersten, zoals Eric Hobsbawm schreef, waarbij we de oorlogen noch de dictaturen onder het tapijt kunnen vegen, maar ook dient men te begrijpen hoeveel er in die periode ten goede is veranderd en aan vooruitgang is gerealiseerd, ook in termen van sociale verhoudingen, meer gelijkheid dus. De samenleving die we nu kennen kan men niet begrijpelijk maken zonder die verschillende evoluties, zoals inzake geneeskunde, materiaalkunde en zoveel meer.

De vraag die we nu moeten stellen is of we alle handenarbeid door robots zullen laten uitvoeren, zelfs het liefdeswerk van publieke vrouwen, als die term nog iets betekent dezer dagen. Robots vormen de ultieme verlenging van onze fysieke mogelijkheden en van ons brein. Tegen vooruitgang, zegt men, mag niemand ingaan, maar zullen we mensen uit het productieproces blijven uitschakelen en hen niet of de een of andere manier van inkomen voorzien? Het is een vraag die inderdaad te maken heeft met eerlijke verdeling, maar ook met de betekenis van arbeid in ons bestaan.

Hier schuilt wellicht de meest pregnante paradox, want als we sinds aloude tijden middelen hebben gezorgd om onze krachten beter en efficiënter te kunnen inzetten bijvoorbeeld om graan te malen, met een molen, dan hebben we ons de afgelopen eeuw nog verder bevrijd van allerlei klussen die voordien veel tijd opeisten. Machines voor huis, keuken en tuin maken ons het leven minder bewerkelijk. We hebben meer tijd om ons te amuseren, te ontspannen en los te maken van dagelijkse sleur en toch, die sleur en dat dagelijkse bezig zijn helpt mensen ook wel om hun leven zinvol te ervaren. Arbeid uitschakelen door die te verplaatsen naar andere oorden maakte mensen hier ongelukkig en vaak zagen beleidmakers en intellectuelen het probleem niet. Nu we in een nieuwe fase van vervanging van mankracht door robots terecht komen, zal men zich moeten afvragen wat mensen zonder inkomen met hun vrije tijd gaan aanpakken.

Het is een kwestie die verder reikt dan wat John Rawls in zijn 'a theory of justice' betoogde, omdat de toegang tot goede jobs die goed betalen verder zal versmallen en slechts een kleine elite kansen zal geven? Dat is de ene lezing van de feiten, want anderen menen dat er nieuwe jobs gaan ontstaan, maar - moet bedacht - aangezien de robot alle sisyfusarbeid zal kunnen overnemen van mensen, aangezien die robot eigendom zal zijn van een onderneming, zal alleen wie aandelen heeft in het bedrijf kans hebben op een inkomen. Dat dit een hard debat zal worden, mag duidelijk zijn en dat de winnaars van nu niet per se die van morgen zullen zijn, valt moeilijk of niet te voorspellen.

We zullen dus moeten rijden en omzien en zorgen dat de volledige robotisering van de productie, ook van diensten, niet tot een grote verarming zal aanleiding geven. Wie zal bepalen hoe de winsten (her-)verdeeld zullen worden en op welke grond? Dit zal geen discussie worden tussen marxisten en liberalen, maar wel een over de vraag hoe we mensen hoe dan ook een menswaardig  bestaan zullen aanbieden, in temen van inkomen en in termen van bezigheid. Zinvol? Hoezo? Wat voor de een bezigheidstherapie is, acht de ander als zinvol bezig zijn. Het gewicht van amusement zal misschien wel wat toenemen, maar tegelijk is het wel zo goed als onmogelijk zonder een zweem van superioriteit anderen uit te krijten voor wat men op de tribunes van een voetbaltempel pleegt te horen. Wie sociaal wil doen, zal best laten horen dat hij of zij ook wel eens naar den voetbal gaat of gaat bowlen. Alsof iedereen hetzelfde zou moeten doen.

De agenda voor de toekomst tekent zich scherper af, als we de huidige discussies volgen en die zullen niet meer alleen over discriminatie gaan op grond van afkomst of godsdienst, maar ook op grond van genoten en gepresteerd onderwijs. Het is die transformatie die voor sommige afgestudeerden nu harder blijkt dan voor andere. Want nu is de werkloosheid opvallend laag en toch blijft men paniek zaaien. Hoe zal dat over twintig jaar verlopen, of zal de robotica het tekort aan werknemers compenseren? Met andere woorden, we weten niet of de toenemende invulling van arbeid in productieprocessen door robots werkelijk zwaar wegen zal op de mogelijkheden van mensen. Het valt best te onderzoeken, maar dan liefst niet met de vooropgezette idee dat men arbeid ten koste van alles moet beschermen, want dan zal men nog meer uitstoot van menselijke arbeid beleven.

Bart Haers