Waarom we alweer over de aard van de wetenschap schrijven

Lezersbrief

Literatuur &

het onvermogen te begrijpen

Wetenschappers zijn met meer bezig
dan met hun discipline alleen. Minnaer
schreef boeken voor de jeugd:
Wetenschap in het vrije veld

De discussie die Joël de Ceulaer op gang bracht, waarbij de literatuur van elke zin verstoken lijkt te zijn, terwijl de wetenschap per definitie waarheid en werkelijk inzicht brengen, blijft voor reuring zorgen. Het is weer eens ja of nee. En dus zint de discussie me niet. Zou Aspe ons echt inzicht brengen in de geest en de drijfveren van de misdadigers of van Pieter van Inn? Niet echt dus, want een thriller, misdaadreeks kan misschien wel aangenaam weg lezen zonder dat het iets bijbrengt, maar ja, mag men Aspe literatuur noemen? Of, nog moeilijker, kan men Brusselmans literatuur noemen? Aangezien er geen definities te geven zijn van wat literaire schrijverij mag heten, aangezien de literatuurwetenschappelijke discussie nooit tot het einde kan gevoerd worden, zitten we daar echt met een probleem.

Of toch niet, want er valt wel degelijk onderscheid te maken, niet met wetenschappelijke zekerheid, maar wel goed beargumenteerd, rationeel bedacht. Het is overigens niet omdat ik niet zo veel op heb met Brusselmans dat ik het geen literatuur zou vinden. Maar als Mr Magnette De helaasheid der dingen de grootste Vlaamse roman van de laatste tijd vindt, dan denk ik dat een socialist toch eens Joris Note zou mogen lezen, tegen het Einde, maar dat werk werd nauwelijks onder de aandacht gebracht, terwijl de discussie over de vraag wat een leraar moet aanvangen met Robespierre in het onderwijs, met de rol van politici in de samenleving best pertinent uitpakt, dan denk ik dat dit meer uit het leven gegrepen is dan vier dronken broers uit Reetveerdegem.

Een goede roman, of een goed toneelstuk, essay brengt ons op gedachten die de moeite waard blijken en waar we zelf niet op waren gekomen. Het punt is namelijk dat een roman, een novelle of kortverhaal erin slaagt het handelen van   mensen begrijpelijk te maken of juist het onbegrijpelijke onder de aandacht te brengen. Neem nu het verhaal van Richard Powers van een Algerijnse vrouw die in een schrijfklas terecht komt waar een wat gedesillusioneerde leerkracht de studenten creatief schrijven bijbrengt. Haar optreden zorgt voor consternatie, niet omdat ze exceptioneel zus of zo zou wezen, maar gewoon ze: straalt geluk uit en deelt het ook mee. Aan de andere kant staat een ondernemer-wetenschapper die op zoek is naar het gen voor geluk. Ik hoor het sommigen al verzuchten, een meer karikaturale voorstelling van zaken is nauwelijks denkbaar. En toch is het dat wat hij, de auteur niet doet, want de echte wetenschapper, de journaliste ook die zowel met de Gelukzalige als met de wetenschapper in contact komt, voelen zich misbruikt door de ondernemer. Aan het eind van het verhaal verdwijnt die Algerijnse en in een ultiem gesprek ontdekt de journaliste dat het niet eenvoudig blijkt gelukkig te zijn omdat men er eenvoudig is in een wereld die zo overbevragend optreedt.

Er zijn meerdere protagonisten in deze roman, natuurlijk is er voor een bepaalde vorm gekozen en wordt de chronologie wel eens doorbroken. Zo herinneren we ons berichten over een grote stroompanne in het Noord-Oosten en Chicago als gevolg van een ijsregenstorm, maar ook herkennen we de wetenschapper die het genoom met commerciële oogmerk wil ontrafelen en de geleerde die zich daar pas laat van bewust wordt.

Nu wil het geval dat men wetenschappen vandaag nogal eens vooral benadert als iets dat bij voorbaat nuttige kennis moet opleveren, maar daar heeft Joël de Ceulaer het niet over. Het gaat, hopen we althans, om de zuivere kennis die ons een helder beeld van de samenleving en van fysische wereld presenteert waarvan we alle aspecten kunnen overzien. Ik herinner mij een reeks gesprekken bij de Buren, het Vlaams-Nederlands Huis, in Flagey met verschillende filosofen en andere geleerden over Darwin. De hardnekkigheid waarmee De Ceulaer aangaf dat hij het had voor de harde wetenschap en zeker voor de evolutietheorie, vond ik bij momenten wel verbazingwekkend, omdat er geen alternatieven zijn voor de visie die Darwin als eerste ontwikkelde. Maar het blijft evengoed zo dat Darwin daarmee niets gezegd wilde hebben over het feit dat soorten soms onverwachte sprongen kunnen kennen, of bijvoorbeeld dat door omstandigheden dwerggroei kon voorkomen, zoals op het eiland Flores het geval zou zijn geweest. De ontwikkeling die Darwin beschrijft gaat over aanpassingsvermogen, over diversiteit binnen de soort en over de ontwikkeling van de soort, niet over individuele specimina. Het komt me vreemd voor dat men hieruit het hele plaatje zou willen afleiden. Overigens, zonder de erfelijkheidswetten van die Oostenrijkse monnik, Mendel was men ook nog niet veel verder. Zoals men in de natuurwetenschappen zeer veel moeite heeft om een theorie te ontwikkelen over de vier krachten, waardoor het niet altijd eenvoudig is helder voor te stellen hoe de energie in ons universum zich beweegt, zo is het ook moeilijk om de aan de hand van Mendel en Darwin een volkomen afgerond verhaal te vertellen over de vraag waarom de Indianen niet in staat gebleken zijn zich afdoende aan te passen aan de vereisten van de moderne samenleving. Dat zijn niet enkel verhalen van list en bedrog, want bijvoorbeeld Russell Shorto geeft aan dat in de Hollandse tijd de native Americans vrij gemakkelijk contact hielden met de kolonisten in Nieuw-Amsterdam, nu New York. Pas toen een bevelhebber probeerde hen als zondebok met alle problemen van de kolonie op te zadelen begon de onderlinge spanning tot moorddadigheid van beide zijden te leiden.

Kortom, op enig moment moet men van de biologie naar de verhalen overstappen en nagaan of de verhaalde wereld met de werkelijkheid overeen kan stemmen. Maar ook de wetenschappelijke benadering kan nooit het bijzondere geval in kaart brengen en al helemaal niet de specifieke aspecten van het individuele, omdat de wetenschap per definitie het algemene aan het licht brengt. Uitzondering is dan wel de geneeskunde of zijn de ingenieurs, want in beide gevallen is het bijzondere het werkterrein, in die zin dat ze algemene inzichten en kennis voor een specifiek doel of een specifiek geval onderzoeken en verwerken moeten. Het bouwen van een zeedijk aan de Middellandse zee of een zeedijk aan de Noordzeekust vergt bijzondere kennis van stromingen, golfslag en winden. Kortom er is veel afzonderlijke kennis nodig om een project goed op te leveren. Ook de arts, zoals in het geval van de gezichtstransplantatie is een bijzonder veelzijdige kennis nodig, naast ook een grote vaardigheid, die in het ultieme en sublieme ambachtelijk mag heten.

Bijgevolg denk ik dat het nogal absurd is zo over het wetenschappelijke te spreken als Joël de Ceulaer, maar ook sommige wetenschapsfilosofen doen, want dan zou men het wetenschappelijke bedrijf ook niet meer kritisch bejegenen. Zoals Magda Michielsens schreef en zegde, er is een behoorlijk probleem wat het begrip “kritiek” betreft, omdat het bijna van zin verstoken lijkt. Ik weet dat ik in het andere stuk over wetenschap versus literatuur ook al op dit punt ben ingegaan, maar het blijft opvallend vast te stellen hoe betreurenswaardig eenvoudig men de kennis van de wetenschappen wenst voor te stellen. De kennis nodig om een niet op uranium werkende nucleaire centrale is er, maar daar wordt zelden onder de publieke aandacht gebracht. Maar goed, het blijft wel opvallend dat we het verhaal van de wetenschappen, die jongeren aan het dromen kan zetten niet meer vertellen. En bovendien, als we het verhaal van sommigen mogen geloven, komt het verhaal van mensen, de mens als individu en als gemeenschap niet meer aan de orde.  Want laten we wel wezen, nog maar eens, dat als men de kennis die de ontwikkelingen van de neurologie met zich zullen brengen, of die voldoende zal zijn om ons bestaan als mens te duiden en voor onszelf begrijpelijk te maken, het blijft maar de vraag.

Een bijzonder boek over de ontwikkeling van de lichtspectrumanalyse en een wetenschapper die daar op enig moment bij betrokken raakte, de Rok van het Universum, laat zien dat ook wetenschappers soms andere dan zuiver wetenschappelijke aangelegenheden ter harte nemen. Marcel Minnaert, want over hem gaat het hier, was opgeleid tot bioloog aan de Rijksuniversiteit Gent voor WO I en zou zich aan de Vernederlandsing van de Universiteit verbranden. Daarom ging hij in 1918 naar Nederland waar hij in Utrecht als factotum een baantje vond aan de universiteit. Daar schoolde hij zich om tot fysicus, gespecialiseerd in de zonnefysica zoals het toen heette en werd hij uiteindelijk hoogleraar in die discipline. Maar behalve met de Vlaamse beweging, waar hij afstand van nam toen sommigen leidinggevende figuren te veel het oor lieten hangen naar Berlijn, schreef hij ook enkele boekjes “Wetenschap in het vrije veld” waarin hij jongeren liet kennis maken met de rijke realiteit achter de zichtbare fenomenen. Tijdens WO II werd hij als gijzelaar in Vucht gevangen gezet, onder meer omdat hij de vervolging van zijn Joodse collegae niet kon aanvaarden.  Na de oorlog bleek hij een groot voorstander van een sterke democratisering van het onderwijs, zonder de nivellering voor lief te nemen. 

En dan blijft er nog de vraag of we alles kunnen doen wat wetenschappelijk mogelijk lijkt. Sommigen menen dat wetenschappelijk onderzoek vrij van ideologische en andere randvoorwaarden dient te gebeuren, al blijkt de kostprijs dan wel eens een opvallende hinderpaal te zijn, maar of we sociale experimenten kunnen uitvoeren, laat staan psychologische, dus in wezen ook neurologische, die afbreuk doen aan de waardigheid van de persoon, zal toch wel altijd botsen op menselijk aanvoelen. Hoe hatelijk het regime ook was, maar soms moet men de mensheid gelukkig prijzen dat het Naziregime er gekomen is in een vroeg stadium van de wetenschappelijke revolutie van de twintigste eeuw. En dan mag niemand ook vergeten dat er niet enkel daar experimenten zijn verricht die humanisten toch grijze haren kunnen bezorgen, ook in VS werden experimenten opgezet die vragen oproepen, zoals het Milgram-experiment. Het valt me op dat kritiek in die zin van het wetenschappelijke bedrijf vandaag vrijwel onmogelijk blijkt. Dat men een aardappelproefveld waar transgene technologie toegepast wordt, aanvalt en probeert te vernietigen, komt een wetenschapster duur te staan, maar het blijft maar de vraag of dit onderzoek, dat deels voor rekening van een chemisch bedrijf werd uitgevoerd, echt niet zou kunnen, moeten we toch eerst maar eens onderzoeken. Soms komt het mij voor dat men eerder transhumane toepassingen zou accepteren dan transgene wijziging van gewassen.

We voeren deze discussie met enige hardnekkigheid, omdat de wijze waarop de Ceulaer, maar ook Boudry, Braeckman, van de wetenschappen ophangen in vele opzichten ter discussie staan. Het werk van wetenschapsfilosofen is bijzonder belangwekkend, maar blijkbaar verdient het ook aanbeveling dat hun werk grondig onderzocht wordt. Belangrijk is niet de consensus, wel het feit dat het debat gevoerd wordt met oog voor wat er aan de hand is en wat kennelijk begrijpelijk te maken valt. Want dat is een punt dat deze heren uit het oog verliezen, dat men wetenschap ook begrijpelijk maken moet, maar dat de ontvanger van de boodschap ook bereid moet zijn de nodige inspanningen moet leveren te begrijpen waar het om gaat.

Het komt er dus maar op aan dat wetenschappers een goede vorm vinden om hun inzichten aan het publiek kond te maken, een behoorlijk geschoold publiek overigens dat best wel weet dat vele aspecten van de astrofysica of over bosonen in de sfeer van de elementaire deeltjes echt wel moeilijk te vatten zijn. Daarom geeft het ook geen pas te beweren dat wetenschappelijke inzichten een aantrekkelijke eenvoud ten toon spreiden. De formulering kan eenvoudig ogen, de werkelijkheid erachter is het vaak niet. En dan blijft het andere element dat wetenschappelijke kennis niet per se alleen over universele fenomenen gaat waar men een universeel geldend inzicht over kan geven. Soms, zeker op het niveau van toegepaste wetenschap is de casuïstiek minstens zo belangrijk en dan te beweren dat dit niet wetenschappelijk zou wezen, komt mij verbazingwekkend voor. Het valt ook op dat die benadering van de wetenschappen zeer sterk is in het afwijzen van inzichten die niet beantwoorden aan bepaalde wetenschappelijk geachte criteria, terwijl binnen de wetenschappen de methodes en ontwikkelingen vaak langs zeer verschillende wegen verlopen. Chemie lijkt vaak niet op natuurkunde en heeft ook op zijn minst andere formuleringsvormen die, voor de buitenstaander, wel eens alchemie lijken. Kortom, we genieten graag van sprekers of auteurs die ons op een boeiende manier de complexiteit van deze wereld laten zien en niet doen alsof een eenvoudige verklaring die complexiteit te niet zou doen. De eenvoudige, of beter, elegante verklaring draagt bij tot inzicht in het complexe, door er helder licht op te laten schijnen.

Bart Haers