Wetenschap versus ?

Lezersbrief

Hamlet en de entropie

kunst blijft  meer  dan vorm 

&

 inhoud kan niet zonder vorm

Val van Icaros

Wie de mens wil doorgronden, verdiept zich beter in de theorie van Darwin dan in het werk van Shakespeare. Een duidelijke uitspraak? Op het oog wel, maar Joël de Ceulaer verstaat de kunst de tegenstellingen goed te belichten, maar of we met zijn verhaal verder komen, blijft nog maar de vraag. 

In de Zaterdagkrant (7 januari) vindt de journalist die het nogal voor de harde wetenschappen heeft, het niet zo belangrijk dat er een boekenprogramma komt. Hij vindt namelijk dat boekenprogramma’s altijd een promostunt zijn. Op Nederland 1 kan men op Zondag, terwijl politici met elkaar de zoveelste verleidings- dan wel krijgsdans uitvoeren, kijken naar een boekenprogramma waarbij auteur en interviewer een op een met elkaar praten en werkelijk, het is absoluut niet saai, tenzij de gast niet goed weet waar het om gaat. En ja, soms komen er essays aan bod of wetenschappelijke reflecties. Want dat is meteen het tweede punt, de sterjournalist meent dat boeken er alleen zijn ter verstrooiing, maar ik kan elke week wel een paar nieuwe boeken vinden die het over wetenschappen en vooral over wetenschappelijke inzichten hebben. 

Het derde punt, dat boeken er zijn voor het esthetisch genoegen van de schone letteren, brengt de brave man ertoe te menen dat Madame Bovary of Anna Karenina tot één lijn te herleiden zijn. Van Madame Bovary ben ik nooit erg warm geworden, maar Tolstoj schrijft met Anna Karenina meer dan alleen een tragisch verhaal, of zou het alleen maar dramatisch zijn? Alleen al daarom kan er een belangwekkende discussie gevoerd worden, die ons wel degelijk iets bijbrengt over de aard van mensen en hoe die op elkaar interageren. En dat geldt bijvoorbeeld bij uitstek met goede literatuur. Neem bijvoorbeeld van Goethe, “Die Wahlverwantschaften” waarin een koppel door de aanwezigheid van twee andere figuren, een vriend van de man en een meisje waarover de vrouw zich ontfermde en men ziet hoe voornemens, inzichten aan het wankelen gaan.  Goethe noemde het zelf een proeve van menselijke affectieve chemie. 

Maar goed, voor Joël de Ceulaer is het duidelijk, inzicht nodig? Ga naar de wetenschapswinkel? Amusement? Boekskes. Het Bureau? Karakter? De koffij-veilingen der Hollandse Handelsmaatschappij? Le Rouge et le Noir? Wat te kiezen, het is allemaal gewoon amusemant, dus ook Lijmen/het been of Een mens van goede wil. 

En ja, Shakespeare? Wat met de man die een jood op het toneel voerde en hem liet vragen of hij niet hetzelfde bloed, dezelfde ogen, dezelfe oren en zelfs dezelfde gevoelens zou kennen? Zegt dat niet iets fundamenteels over den mensch? Ik dacht het wel. Meer nog, ik betwijfel steeds meer of men de inzichten van Darwin, de evolutietheorie wel zo kan lezen als Joël de Ceulaer en anderen lijken te doen wanneer hij verwijst naar Jose Saramago en diens vraag waarom de mens zo wreed kan zijn voor andere mensen? Vijf minuten met een bioloog praten en die geeft u een heldere uitleg. 

Zou het? Als ik lees wat sommige kranten schrijven over neurologie en dan kijk  hoe ernstiger publicaties veel voorzichtiger met die inzichten omspringen, dan weet ik het wel. De lezers overschatten de schrijvers, die van Boekskes toch niet, wel onderschat de heer Joël de Ceulaer het vermogen van de geschoolde krantenlezer in de vorderingen van de wetenschappen. 

Want de vraag is of een bioloog die zich met insecten - een entomoloog voor de erudieten onder ons - bezig houdt, iets zou kunnen zeggen over den mensch, den wreden mensch? Ik dacht die zich zeer voorzichtig zou uitdrukken. Ik heb begrepen dat de boeken van Frans de Waal over het gedrag van apen zeer populair zijn in middens die geloven dat je zo inzicht in de mens verwerft, maar bij lectuur over zijn boek stuit ik op zoveel bewondering zonder verdere argumentatie, dat ik mij afvraag of men wel vergeet dat de mens een goede zeven miljoen jaar geleden geleidelijk de andere bloedverwante primaten heeft achtergelaten, al blijkt er nog bijna vijf miljoen jaar sprake van onderlinge kruisingen. Pas dan zou de eigen “Sonderweg” van de mens begonnen zijn. De hersenen groeiden en de omgang met de natuur, met vuur en andere zaken veranderden. Stellen dat er niets natuurlijks overbleef in de mens is kort door de bocht, maar men moet wel kunnen bewijzen dat de ontwikkelingen van samenlevingen, van jagers-verzamelaars naar nomaden met vee en/of direct naar landbouw geen gevolgen heeft gehad voor de percepties en concepten die mensen gingen hanteren. Juist ja, de mens heeft de laatste vijfhonderd jaar, in Europa en geleidelijk ook daar buiten nieuwe wegen gezocht en gevonden. Nurture of nature? Steeds meer dat beide hun belang hebben en dat de diversiteit onder de mensen daarmee verband houdt. 

Maar er is nog iets want Darwin had reeds in de 19de eeuw al gauw enkele navolgers, die uitkwamen bij een rassentheorie, waar Darwin wellicht van gehuiverd zou hebben. Niemand beweert dat de Evolutietheorie, in de vorm die Darwin bracht en latere onderzoeken hebben aangereikt, tegen een humane visie zou kunnen ingezet worden. En toch is dat door Gobineau gerealiseerd. En ja, Joël de Ceulaer sprak de stelling niet tegen dat frenologie fout is gebleken, maar hij noch Maarten Boudry hebben mij duidelijk gemaakt welke argumenten hen, de frenologen tot hun benadering brachten en er weer af. . 

Eerlijk, ik heb het echt gehad met brave lieden die de wetenschappelijke inzichten als de enige weg naar waarheid zien. De neurologie maakt grote vorderingen en voor zover we er iets van kunnen begrijp)en, lijkt er nog meer op ons af te komen. Maar de houding die uit het artikel van de heer Joël de Ceulaer naar voor komt, stuit mij als humanist tegen de borst, maar ook omdat ik me al een paar decennia met wetenschappen probeer in te laten. Maar anders dan voor de sciëntistische  - niet scientology - zijn de inzichten die mij bij zoektocht niet een evangelie, geen bijbel. Als die inzichten niet beantwoorden aan andere criteria, zoals de menselijkheid, het humane, dan denk ik dat we die inzichten serieus moeten onderzoeken. Maar, gesteld dat die elementaire deeltjes tussen Genève en Florence sneller dan het licht bewogen zouden hebben, vaststellend dat er chimpansees waren en blijken die uiterst dociel zijn in de groep, wat leert ons dat over de mens van vandaag? En gesteld dat men ontdekt dat men met een chip woedeaanvallen kan voorkomen, zou het dan wenselijk, menselijk zijn die chip ook te hanteren. Er zouden inderdaad geen revoluties meer zijn, geen gevechten op de kerstmarkt in Eeklo, maar inderdaad, misschien ook geen nieuwe wetenschappelijke inzichten meer komen, want niemand zou zich nog boos maken op de sjoemelende onderzoekers als Dirk Stapel, die de leiding in hun vakgebied hebben. 

Krijgt het artikel van Joël de Ceulaer het waarmerk mee op scherp te staan, tja, dan is het mes wel echt bot geworden. Meer nog, ik dacht dat dit soort discussies intussen ver achter ons lag. Maar ja, zelfs Jean-Paul van Bendegem kreeg nauwelijks lofprijzingen voor zijn esaay “Hamlet en de Entropie” waarin overigens dat artikel van Snow grondig onder de scalpel werd gelegd. Die houding bevalt mij meer. En dan kan ik inderdaad Darwin en zijn theorie naar waarde schatten en tegelijk kijken naar “Much ado about nothing” met Emma Thompson, vanwege de scherpe dialogen. 

Bart Haers.  
7 januari 2012

Jean-Paul van Bendegem, Hamlet of de Entropie. De Twee culturen een halve eeuw later. Een pamfletair essay