Hoe zou het zijn volmaakt te wezen?

Dezer Dagen

De volmaakte mens

hoe we worstelen met zeldzame ziekten, ggo, TTIP

artificiële superintelligentie en de dagelijkse zorgen

Bernard Mandeville brengt zowat het negatief
van wat de volmaakte mens zou zijn en
meent dat de wereld aan deugdzaamheid
tenonder zou gaan. Volmaakt? Heeft
dat iets met deugd te maken? 

Wat zou nu het verband wezen tussen al deze thema's? Wel, behalve dat ze brandend actueel heten te zijn, gaat het om vragen hoe we als mensen met enerzijds verworvenheden van het verleden omgaan en vervolgens hoe we daar in de toekomst mee zullen omgaan. Niemand kan zich een volmaakte mens indenken, laat staan dat we op alle facetten greep zouden hebben. Bovendien, de perfecte mens, omringd door imperfecti zou het wel eens hard te verduren kunnen hebben. De enige mogelijkheid is dan te zorgen dat er niet één volmaakte mens wordt gecreëerd, maar ineens een hele hoop. Maar nog eens, wat zijn de criteria. Bas Heijne doet er veel aan om dit uit te zoeken in de gelijknamige reeks en wie het volgt ontmoet boeiende gesprekspartners en af en toe een paradijsvogel.

Ooit schreef ik hier iets over de ziekte van Pompe, maar daar bleek niet iedereen een boodschap aan te hebben. Het zal wel dat het voor ouders en nabestaanden ondragelijk is als een kind, broer, zus... door een niet te behandelen zeldzame ziekte wordt behandeld. De gewone schuldige blijkt dan de pharmaceutische sector te zijn, die alleen op winst gespitst zou zijn. Maar ook blijkt wel eens dat zoveel remmen op onderzoek en experimentele behandeling zitten, uit voorzorg, dat artsen en pharmaceutische bedrijven niet altijd mogen of kunnen doen wat ze graag zouden willen, nagaan of iets werkt. Louis Pasteur en andere artsen gingen wellicht wel eens hun boekje te buiten, maar als nietsdoen leidt tot voortijdig sterven of tot verlies aan levenskwaliteit, kan het ethisch verantwoord zijn, na goed overleg, toch iets te proberen. Edoch, we hebben het allemaal zo mooi in regeltjes weten te vatten, dat we geen weg meer op lijken te kunnen.

Intussen voert de EU diepgaande onderhandelingen met de VS om de vrijhandel tussen beide continenten rond de Atlantische Oceaan te bevorderen en een meer gemeenschappelijke markt te vormen. Ik herinner me dat Angela Merkel, toen Obama veel nadruk ging leggen op de Pacific Rim, maar men zou ook kunnen bedenken dat er op termijn sprake zou zijn van een pacific realm, Washington wist te verleiden opnieuw met Europa tot betere verstandhouding te komen. Maar zoals bleek in het Europees parlement,  wil men de consequenties van zo een onderneming - de verdergaande verwevenheden van de markten - niet aanvaarden. Centraal staat de vraag of Europese consumenten niet overvoerd zouden worden met chloorkippen en hormonenvlees en dat moeten willen. De enige manier waarop Amerikaanse ondernemingen de criteria voor voedingsproducten op de Europese markt te doorbreken, bestaat er dan in, valt te vrezen, dat we aanvaarden dat bedrijven met staten die een product wegens niet conform afwijzen,  zouden moeten onderhandelen en zoeken naar een vergelijk zodat het bedrijf actief zou mogen zijn op die markt. Het systeem van bemiddeling en wraking van overheidsbeleid dat moet/kan gecounterd worden kreeg de naam ISDS - Investor to state dispute settlement - mee en kreeg zowat het halve parlement en vele consumentenorganisaties tegen zich. Men vreest dat overheden dan geen beleid meer kunnen voeren omtrent chloorkippen of gebruik van hormonen voor de veeteelt. Wellicht speelt ook de strijd tegen ggo mee.

We weten natuurlijk dat hier een paradoxale situatie open en bloot ligt: we willen innovatieve producten, willen dat de levenskwaliteit verbetert en dat mensen in het zuiden geen honger meer zouden lijden. Maar tegelijk zien we dan niet dat sommige ecologische voorstellen - eertijds biodiesel - ook nare gevolgen kon hebben voor het regenwoud in Indonesië en Brazilië - zodat men zich moet afvragen of de contestatie tegen ggo niet ondoordacht is. Goed, men kan het voorzorgsprincipe niet zomaar afwijzen dan wel onverkort handhaven, maar dient men goed af te wegen wanneer de ongewenste neveneffecten niet meer acceptabel blijken. Nu ja, niet iedereen zal het leuk vinden te bedenken dat de menselijke geschiedenis een kwestie van trial and error was en dat fouten de geschiedenis vaker vooruit geholpen hebben dan we ons willen indenken. Overigens, als het over de menselijke bestaansvorm gaat en het eigen persoonlijke leven, zien we dat eugenetica minder weerstand oproept bij de tegenstanders van ggo dan bij voorstanders ervan.

In welke mate zal artificiële intelligentie onze levensomstandigheden verbeteren en hoever willen we daarin gaan? Let wel, A.I. zorgt voor sommige mensen al voor een kwalitatieve sprong, omdat ze door allerlei toepassingen al gehanteerd worden. Echter: wat beschouwen we als artificiële intelligentie? Deep Blue, de schaakcomputer die het kon winnen van menselijke tegenspelers maakte nogal furore, maar is intussen al lang vergeten in het debat. Alleen, een spelletje schaak, hoe complex zo een match kan blijken - en onleesbaar voor leken - is het leven nog niet. Ook computergames geven blijk van artificiële intelligentie en soms kan het vermakelijk, zelfs esthetisch zijn.

De robot die een rode toren moest omgooien, die het zelf gebouwd had, weigerde omdat het die pas zelf gebouwd had, leek blijk te geven van menselijke emoties, trots en zelfbewustzijn, maar tegelijk was het natuurlijk het gevolg van invoeren van complexe algoritmen. Maar nog eens, die vorm van artificiële Superintelligentie kan ons niet deren. De vraag is en blijft - nu al - of we voor alles wat we verrichten aan handelingen beroep willen doen op A.I.? Ik denk aan de Formule I, die volkomen geregeerd lijkt te worden door algoritmen die bepalen hoe de koers zal verlopen: wie de beste ondersteuning krijgt, wint de wedstrijd, maar van spanning lijkt er nog weinig sprake. De vraag zou dus luiden: welke grenzen stellen we aan het gebruik van A.I., van ggo? Niet dus een ja of een neen, maar het debat te voeren vergt ook weer deugdelijke criteria...

Nu lijkt het erop dat men aan die criteria meteen ook een grote mate van onweerlegbaarheid wil geven, juridisch en wetenschappelijk, maar dus ook filosofisch. Men wil dus zekerheid dat een criterium sluitend is, maar precies de vooruitgang van de technologie en de wetenschappen maken dat criteria snel voorbij gestoken kunnen raken door die vooruitgang. Dus kan het beter zijn vrede te nemen met een voorlopige set die we desgewenst kunnen uitbreiden. Toch is er een grond denk ik, waar we ons wel over kunnen uitspreken: wat betekent het mens te zijn en in welke mate doet technologie dat ideaaltype afbreuk - de andere vraag, hoe A.I.  onze waardigheid bevordert, moet ook gesteld, toch? Precies,   daarom is de reeks die Bas Heijne maakt wel degelijk van belang, want zo een ideaaltype mag dan wel niet de perfecte mens zijn, maar "Elkerlijc", die dan ook weer niet echt terug te vinden is, is nog een ideaaltype. Ook zou het beter zijn, kan men bedenken, niet alleen het individuele autonome  functioneren, maar ook de interacties met derden in kaart te brengen. De perfecte mens als een volkomen autonoom organisme gaat dus voorbij aan de wijze waarop we met anderen omgaan; beschouwen we elkaar als gelijken, ondanks onze aperte uniciteit, dan is dat wat een persoon uniek maakt, talent, karakter, emotioneel leven maar ook eventueel beperkingen moeilijker te verzoenen met de notie van een "volmaakte mens". Natuurlijk, zijn we eenmaal geëvolueerd tot de volmaakte mens dan valt dat probleem van de uniciteit en zelfs van de onvoorspelbaarheid in een keer weg en kunnen we als perfect voorspelbare wezens door het leven gaan. Maar willen we dat wel?

Intussen gaat het leven verder en houdt het op voor sommige mensen, die geen uitweg meer vinden voor hun leed. Een oudere man vermoordt zijn vrouw die lijdt aan een ver gevorderde kanker en verdrinkt zichzelf in de waterput. Dan zou men willen dat we mooi oud worden, zonder ziekte. Maar tegelijk ziet men een militair die in 1945 met een Amerikaanse eenheid de laatste weerstand van de Wehrmacht heeft weten te doorbreken, de man is nu 98 jaar oud en nog goed van geest weet te vertellen over hoe het toen was, 70 jaar geleden. Deze man wordt duidelijk mooi oud maar het is niet iedereen gegeven. Bovendien, bedenk ik mij, werd niet duidelijk of de brave mens in goede omstandigheden kan leven, maar het lijkt wel zo.

Misschien moet we de oplossing niet per se zoeken in medische oplossingen maar precies in de directe betrokkenheid tussen mensen. Neen, het gaat dan niet om formele solidariteit die in wetten werd gegoten, maar om de zorg die mensen voor mensen kunnen opbouwen. Edoch, als we het al direct over zorg en zorgvragen hebben, lopen we wel een beetje te vlug. Het gaat om de manier waarop we in het leven staan, hoe we de ander een plaats gunnen onder de zon en in onze omgeving. Dat vergt niet enkele goede intenties, maar in wezen ook een zelfbeeld waarin de andere een plaats heeft. Zoals men zegt, misschien zijn de genen selfisch, egoïstisch, maar die willen zich voortplanten en dus voortbestaan en dus moeten de organismen, personen die ze configureren wel verder leven en verbanden kunnen aangaan met derden.

Precies in de discussie over de zelfrijdende auto, waarmee onder meer Google nu bezig blijkt, zoekt men ook uit hoe zo een systeem een keuze kan maken als het gevolg van elke keuze impliceert dat er slachtoffers vallen. Men wil onze ethische waarden implementeren via algoritmen om de zelfrijdende auto of andere robots een ethische code mee te geven.

Maar zijn we er als mensen voor onszelf uit wat de beste mogelijke ethische code zou zijn. Bernard Mandeville poneerde dat private vices de garantie zouden vormen voor publieke baten. Adam Smith ging daar tegenin toen hij stelde daar zijn Theory on moral sentiments tegenover, menende dat men niet zomaar ondeugden kon aanvaarden, ook als ze het algemeen belang zouden dienen. Tegelijk merken we, met Susan Neiman, dat afgezien van de feiten mensen inderdaad alleen maar het eigen belang zouden dienen, maar zegt zij, die evolutionaire biologie en dito psychologie negeert het feit dat de menselijke evolutie precies ook invloed had op het bewustzijn dat mensen niet enkel eenlingen zijn. Ook wolven zijn het niet, maar de mens is misschien het enige wezen dat zich verheven kan voelen boven anderen, ook als hulp dringend geboden is. Want dat is misschien de belangrijkste ethische kwestie: kunnen we (ongevraagde) hulp en bemoeizorg aanvaarden? Waarom kon die oude man niet in overleg gaan met buren en anderen, om hem te helpen de zorg voor zijn echtgenote op te nemen en zelf ook nog een kwalitatief leven te leiden. Eenvoudig is dat niet, want er komt zelfbewustzijn in de betekenis van "achting voor zichzelf" in het geding als men hulp zou aanvaarden. En ja, de zorgbehoevende mens kan allerminst volmaakt zijn.

Ethische inzichten krijgen we niet vanzelf, maar het is niet zo, meen ik te mogen afleiden uit ervaringen in het dagelijkse leven en ook wel uit enige studie, dat we onze autonomie verliezen als we hulp van derden aanvaarden. Maar is er iets moeilijker, vraag ik me dan af, dan levenskunst te ontwikkelen. Naar de volmaakte mens leidt het niet, maar wel kan het leiden tot een goed, boeiend en aantrekkelijk leven. Wetenschappelijke vooruitgang moeten we niet zomaar beaat bejegenen, maar evenmin is botte afwijzing aan de orde. Toch denk ik dat we precies dat ontwikkelen van een (persoonlijke) levenskunst niet aan de wetenschappers moeten overlaten, al is er altijd nog wel plaats voor filosofische reflectie, maar ook voor sociologisch en psychologisch onderzoek. Technische innovaties kunnen evenwel ook onze eigen creativiteit ondergraven en misschien moeten we daar toch wel vragen bij stellen. Je kan Bach's Toccata en Fuga van Bach ook door de computer laten spelen, maar een organist die het speelt op het grote orgel of een accordeonist die het speelt ergens onder een stadspoort zouden er veel genoegen bij inschieten. Misschien brengt de digitale muzikant wel iets perfect, maar of het echt nog zou beklijven?

Bart Haers

Dit stuk kwam tot stand na het zien van de aflevering "De volmaakte mens" met Bas Heijne op NPO op woensdag 10 juni. 

http://www.npo.nl/artikelen/de-volmaakte-mens-op-npo-2