Zuiverheid als trouw, geen afzijdigheid

Reflectie

Sporen van Verlichting

Goethes Iphigenia & de zuiverheid

Een tweede reflectie
op een deeltje van het boek?
Een turf als deze laat
niet per se toe het panorama
geheel te overzien en er
via een recensie een goed
beeld van te geven. 

Rudiger Safranski laat zien dat er in het lange leven van de dichter en denker Johann Wolfgang von Goethe vaak veranderingen hebben plaats gevonden, omkeringen niet zozeer, maar eerder zoiets als het scherper uitdrukken van een inzicht. Heeft Goethe ooit de vroomheid gezocht en toch bevonden dat ze niet altijd zo menselijk mag heten, in termen van humaniteit en zal hij na zijn veldtochten in Frankrijk (Valmy) en rond Mainz,   in zich een nieuw soort realisme voelen opborrelen, maar tussen beide gemoedsneigingen in, blijkt Goethe ook over zuiverheid te hebben nagedacht. Maar zijn idee en benaderen van zuiverheid, brengt ons net zo min als zijn idee van vroomheid bij een ideaaltypisch en niet a priori aantrekkelijk beleven der dingen. Waar de vroomheid van de Hernhutters en anderen hem algauw te grof en te beknellend voorkwam, maar anderen hem ook nog eens een idee van milde, open ingesteldheid en veeleer wijsheid dan beperking meegaven, blijft hij erbij dat men die godsdienstigheid niet te zwaar moet opnemen. Goethe lijkt veel posities te hebben ingenomen, maar zoals zal blijken, aan de hand van het relaas over zijn bemoeienissen met Spinoza, vormen al die inzichten geen afgeronde gehelen, geen afzonderlijke posities, maar gaan ze in elkaar over en lijkt ook de volwassen Goethe soms een speelse zoeker naar mogelijkheden. In die zin kan men in hem een mens van de Verlichting zien, als het al mogelijk zou zijn in de myriaden die ons tegemoet treden bij nader onderzoek, die toen leefden en hun sporen hebben nagelaten een type voorop te stellen. Overigens, als het zo zou zijn dat Herder inderdaad geen man van de Aufklärung zou zijn, zoals Jonathan Israël in de lezing van Ico Maly het voorstelt, kan Goethe het ook niet zijn. Maar de periode van de Verlichting kenmerkt zich allicht ook in de afwijzing van monotheïsme en katholicisme, christendom, maar evenzeer in het onderzoeken van wat voorhanden blijkt en hoe men er iets deugdelijks mee doen kan. Waarom zou iemand als Goethe zich dan met zuiverheid inlaten? In zijn opeenvolgende bewerkingen zien we Spinoza opduiken, waarmee via onder anderen Jacobi was bekend geraakt. Maar iedereen leest filosofen op een eigen manier, zo blijkt maar toch, Goethe nam Spinoza ernstig en kon zich best vinden in diens "Deus sive Natura". Toch zou het nuttig wezen te begrijpen dat hij vooral boek 1 van de ethica gelezen zou hebben, want daarvan bestaan er aantekeningen van de hand van Charlotte von Stein.

Het blijft opvallend dat een biograaf zo expliciet de gedachtegang van een figuur als Goethe kan volgen, maar de bronnen zijn rijkelijk aanwezig, omdat mensen brieven schreven waarin ze al eens gedachten uit konden testen of bepaalde formuleringen aan hun intieme toetsten. Die epistolaire cultuur zou men vandaag ook kunnen hanteren en naar mijn inzicht lenen de sociale media zoals e-mail en zo zich er uitstekend toe. Alleen werden en worden twitter, facebook en e-mail gebruikt voor beuzelarijen. Nu, dat deed de correspondentie van weleer ook wel eens, natuurlijk, maar wat voor mij beuzelarijen zijn, kunnen voor anderen hoofdzaken zijn. Een verblijf in Disney Parijs? Dat is toch wereldnieuws voor Sophieke? Maar ook een moment van spleen kan men delen. Daar hoeft men niet echt op neer te kijken. Want de betekenis van briefwisseling hangt dus wel af van wat er zelf mee doen. Soms kan een gedachtewisseling op facebook echt wel van belang blijken. Daarom is niet enkel het oeuvre van Rudiger Safranski zo boeiend, maar zijn goed gedocumenteerde onderzoeken naar figuren en werken uit het Europese en andere verleden zo belangrijk: men krijgt niet enkel een notie van de ideeën die opgeld doen, maar ook hoe ze hun weg vinden in de gedachtewisselingen. Vandaag krijg je vaak de indruk dat journalisten en commentatoren ergens in een Brussels café een woordje laten vallen en de volgende maanden zitten we er dan mee, maar niemand weet waar het vandaag komt.

Ik denk dus ook op een andere manier na over zuiverheid, bij Goethe, die niet altijd zo zuiver op de graat was, maar tegelijk wel een zekere openheid had zijn mildheid te laten blijken. Maar de idee van zuiverheid bij Goethe is er dan ook niet een van ongerepte kuisheid, van ongerepte maagdelijkheid, maar wel integendeel, ondanks het verlies van maagdelijkheid, van reinheid, kan men als persoon wel trouw aan zichzelf blijven en ondanks het vele waar we mee af te rekenen hebben, kan men wel degelijk, aldus Goethe, een manier vinden om te overleven zonder met zichzelf in conflict te komen. Goethe geeft daarin, minden dertig, blijk van een vermogen tot aanpassing aan de omstandigheden en men zou kunnen stellen, zo lijkt het wel, dat hij cynisch zijn tekortkomingen tegenover zijn intimi als een trouw blijven aan zichzelf voorstelt. Maar hij trok naar de Harz en beklom de Brocken - die in Faust een aardige rol als decor voor een heksensabbat krijgt - en bezocht mensen die hij iets verschuldigd was maar die hij genegeerd had of tekort gedaan.

Iphigenia die totaal onverwacht haar broer Orestes terugziet in haar ballingoord bij de Tauren, ergens aan de Zwarte Zee, waar Diana/Artemis haar heen had gevoerd, zal erin slagen zonder grote wonden te slaan terug te keren naar haar land,  Mykene met Orestes en bevrijd van de vloek die op haar en haar familie drukt. Men kent de Oresteia, men kent de offergave van Agamemnon, die zijn dochter Iphigenia en dus, zo leren we van Goethe, men kan Euripides echt nog lezen en de verhaalstof goed aanwenden om er een eigen verhaal van te maken. Hoe de protagoniste uiteindelijk haar zekere doodsvonnis door onderhandelen en overtuigen wist af te wenden - zou zij niet opnieuw geofferd worden of haar broer en neef? - laat zien dat men met een goed gesprek van mens tot mens ver kan komen en veel onheil voorkomen. Had Euripides al door dat we niet per se de gevangene zijn van ons lot, dan laat Goethe zien dat een heerser niet enkel clement wezen kan, maar ook nog eens gul en mild. Het verschil? Bij clementie spelen mildheid en gulheid ook een rol, maar het is wel de vorst die iets geeft en de ontvanger kan het alleen accepteren. In dit verhaal moet koning Thoas vele belangen in het oog houden, onder andere zorgen voor de eredienst in de tempel van Diana/Artemis, maar hij moet ook voorkomen dat zijn macht afbrokkelt als gevolg van de impertinente houding van Iphigenia, die toch een vreemdelinge is en die ook nog eens twee vreemde snuiters wil helpen het heilige beeld van de godin te roven. Goethe laat zien dat we tot overeenstemming kunnen komen, als we de misverstanden oplossen.

Toch lezen we hoe Iphigenia, die haar kuisheid als priesteres wil bewaken, aangespoord worden dat die kuisheid en zuiverheid zonder betekenis blijven als haar broer en neef moeten sterven, terwijl ze hen kan helpen, verbergen en de roof organiseren. Maar zij wil hen helpen, maar niet achterbaks, onder de ogen van Thoas hem voor de gek houden en in de maling nemen. Haar discussie met hem laat Thoas toe te kiezen en zo dus, barbaar als hij is, een menselijk trekje vertonen.

Het is Goethe duidelijk ook te doen om de vraag hoe vorsten hun bewind kunnen voeren en hoe ze dus op redelijke gronden tot ruimhartigheid en menselijkheid bewogen kunnen worden. Deze man zal de revolutie in Frankrijk als een bijzonder moment begrijpen, maar zal de aanhangers van de revolutie in Duitsland niet zo vriendelijk bejegenen. Toch zal men dezer dagen de Revolutie nog altijd als sacrosanct voorstellen en ook de Terreur was onvermijdelijk, heet het. Het is maar de vraag of Robespierre en Saint-Just de omstandigheden ernaar gebogen hebben. De Girondijnen zouden zelfs als groep niet bestaan hebben... of toch niet zo strak georganiseerd als de Jacobijnen, die een plan van aanpak hadden om de macht te veroveren en vervolgens alle middelen inzetten om de macht te behouden. Maar ook Danton, Saint-Just en Maximilien de Robespierre verloren er het hoofd bij.

Safranski's biografie van Goethe laat zien hoe de Verlichting aan het werk was, laat zien dat er naast het Verdorven Genootschap ook andere kringen waren. Over de wijze waarop Goethe wetenschap beoefende zal het nog wel gaan, maar bijvoorbeeld zijn reflectie over "zuiverheid" kan ons in wezen ook wel inspireren, want het is niet de kille neutraliteit en kuisheid van eunuchen, zoals Hannah Arendt het voorstelde, wel precies binnen het handelen en leven de omstandigheden in rekening brengend trouw te blijven aan wat men zelf wil bereiken vanuit de eigen aandrang, laat toe die zuiverheid vorm te geven. De suggestie bij Goethe is ook wel dat men tegenover "zuiver leven" zoals hij het ziet niet tegenover bezoedeling of zo moet plaatsen, maar tegenover een leven zonder werkelijke inzet.  

Bart Haers