Geen aangepraat schuldgevoel

Dezer Dagen

Zoveel barmhartige

Samaritanen

Ignaas Devisch schreef in de krant
over het feit dat een schuldgevoel
negeren niet zo eenvoudig is. Ratio
en moraal snijden elkaar op een punt
en dan ontstaat een schuldgevoel.
Maar kunnen we zomaar echt
barmhartig zijn? 

De voorzitter van N-VA Bart de Wever had het erover dat een foto van een jongentje dat op het strand aanspoelde hem geen schuldgevoel zou aanpraten. Inderdaad, men zou die foto niet nodig moeten hebben om te weten dat die vluchtelingen geen wandeling door een park maken, maar veel geld inzetten en veel risico's lopen. Men kan Bart De Wever nu keihard aanvallen op zijn zogenaamde harde houding en proberen een hoger moreel niveau aan te houden, maar dan vergeet men de moeilijkheid waar een politicus voor staat. Als persoon kan men proberen een barmhartige Samaritaan te wezen, als burgemeester van een stad en voorzitter van een partij zal men positie moeten kiezen. Nu, mevrouw Angela Merkel heeft gekozen voor de rol van "Mutti" voor deze vluchtelingen op een exodus. De vraag is of we van anderen mogen verwachten dat ze even barmhartig uit de hoek komen en wat dat betekent voor politici.

Want het gaat over een exodus, zoveel is duidelijk en de redenen zijn ons bekend. De vluchtelingen hebben in Libanon - dat zwaar overvraagd wordt - en Turkije enige tijd geleefd in de hoop dat hun haardstede opnieuw vredig zou worden, maar de oorlog gaat door en de wreedheid neemt niet af. Europa zou hier goede plannen moeten opstellen, met Moskou, Teheran en uiteraard de VSA een uitkomst moeten voorbereiden die voor iedereen aanvaardbaar kan zijn en vooral de burgers opnieuw geloof in een politieke samenleving kan geven. Dat is niet eenvoudig omdat de strategische opties die vooralsnog uitsluiten. De enige manier om daar diplomatiek iets aan te doen is een Europese Militaire Unie ontwikkelen die in gevallen als deze overtuigend blijkt voor de tegenstanders. Ik weet dat het een oude mantra is, maar voor Europa geldt, het moet helaas herhaald, de vraag van Bismark: "hoeveel regimenten heeft de Paus?". Zowel Kant als Herder hadden op dit vlak inzichten die ons in Europa tot een consensus kunnen brengen, want zo een militaire slagkracht kan alleen defensief opgebouwd worden, maar moet ook geloofwaardig zijn en misschien zal die betrouwbaarheid getest worden...

Niemand zal Ignaas Devisch tegenspreken dat morele dilemma's maar mogelijk zijn als we ons rond een bepaalde situatie niet gelukkig weten, of, horribile dictu, een schuldgevoel voelen opwellen. Ik zeg bewust dat het begrip "schuldgevoel" dezer dagen niet echt meer als een werkelijkheid kan gezien worden, want zijn we niet geseculariseerd? Hebben we niet net bewust afstand gedaan van wat niet rationeel te staven valt en horen we niet uit alle macht een schuldgevoel te bestrijden, te negeren? En dan komt een moraalfilosoof vertellen dat we dat oog moeten hebben voor dat snijvlak tussen ratio en emotie, waar het schuldgevoel ontkiemen kan.

Ignaas Devisch houdt er dan ook een meer realistisch mensbeeld op na, dat niet vies is van emoties, die emoties tot het menselijke vermogen rekent en beseft dat die niet altijd negatief zijn. De ratio voert dan ook niet altijd de overhand, al zouden we dat graag willen geloven.  Maar kunnen we ons aan dat schuldgevoel onttrekken? Sommigen menen dat dit al te koud is, anderen menen dat de feiten ons moeten leiden. Welke feiten?

Europa is gedurende een paar decennia zeer druk bezig geweest met zichzelf, zelfgenoegzaam kritiek leverend op alles wat niet deugde, moraliserend maar, bij nader toezien, zonder moraal. Links had het over morele verontwaardiging, maar vond tegelijk dat persoonlijk engagement vooral de structuren diende aan te gaan, dat wil zeggen, de structuren hervormen was de enige mogelijkheid om aan onrechtvaardigheid een einde te maken. Maar de mensen? Dat was niet het punt zodat men wel eens van sociaaldemocratische prominenten mocht vernemen dat ze het deden voor den arbeider, maar met arbeiders weinig uitstaans hadden, anders dan de patroon van een KMO die wel wist waar hij zijn werknemers kon vinden voor een pint of een babbel, in de sporthal of de kantine van het voetbal die de lokale ondernemer sponsort.

Bart De Wever wil zich geen schuldgevoel laten aanpraten en hoeft niet onverdiend onder schuldgevoelens gebukt te gaan. Men kan inderdaad vaststellen dat de schuld voor de ontijdige dood van de kleine peuter - ik zal zijn naam niet ijdel gebruiken - bij de mensensmokkelaars en bij de Turkse overheid die hen de vrije hand geeft. Finaal ligt de verantwoordelijkheid bij de ouders die illegaal grenzen wensen over te steken. Dat klopt, zonder meer. En toch is er iets loos met de redenering, want deze mensen willen in vrede leven en niet in kampen een eeuwigheid blijven hangen, zoals Palestijnen is overkomen. Ook doen we weinig om de vrede te herstellen in Syrië en Irak en men weet ook dat dit moeilijk haalbaar is. De stoere verklaringen van Sybrand van Haersma Buma en Wouter Beke ten spijt, ziet men nog niet zo gauw "boots on the ground" in Syrië. Ook is het niet eenvoudig een strategie te ontwikkelen in een land waar men vele fronten aantreft en vele gewapende groepen naast het officiële leger van het staatshoofd de wapens hanteren, doorgaans tegen Al-Assad maar ook tegen elkaar.

Opvallend is dan te horen dat mensen best niet zelf hun mildheid en goede wil tonen op de plekken waar het echt niet goed gaat, zoals bij Calais, waar mensen wachten om het UK binnen te geraken, tot groot ongerief van burgers als u en ik die voor ons plezier of voor de job naar de overkant willen. Smokkelaars hebben een oplossing gevonden en brengen zelf mensen over in gewone auto's, waarbij ze geruisloos de douanecontrole voorbijrijden door bruikbare (illegale of vervalste) identiteitsdocumenten te gebruiken. We schilderen die passeurs graag af als misdadigers die goed verdienen op de ellende van die vluchtelingen en wellicht is de voorgenomen oversteek ook geen reis naar het paradijs, maar toch, ze voorzien in een aanbod op een vraag, die voorlopig niet stil lijkt te vallen.

Zijn we volgens nogal wat sociologen doorgaans in onszelf gekeerd, afwijzend tegenover vreemden en provincialistisch, dan blijken er nu plots massa's barmhartige Samaritanen onder ons te leven, die het leed niet meer kunnen aanzien. Men kan die aandrang tot weldadigheid misschien nog proberen af te doen als de emotie van het moment, in werkelijkheid weten we al langer hoe moeilijk het is voor Vluchtelingen op hun exodus het beloofde land te bereiken. We wennen er ook niet aan dat we nu plots het beloofde land zouden bewonen. We mogen het wel als het onze beschouwen en dienen het ook duurzaam welvarend te houden. Maar men mag anderen, die angstiger reageren niet zomaar een schuldgevoel aanpraten. Enige Kantiaanse schroom het goede dat men doet voor zich te houden, in plaats van boos te zijn als de ontvangers van onze weldaden niet "gepast" reageren, mag ook wel. Barmhartige Samaritaan te wezen, het blijft moeilijk zich daarbij een houding aan te nemen.

Kan Bart De Wever als een Barmhartige Samaritaan zijn ambt daarvoor gebruiken? Het is een lastige vraag en dat niet alleen omwille van politieke berekening, want hij moet de wet naleven, zorgen dat de stad niet ontwricht raakt en welke andere kwesties zou hij niet in overweging moeten nemen? Schuldgevoelens aanpraten, we zijn er goed in, maar zijn we bereid de afwegingen van de politieke leider helemaal door te denken? Of zou dat tot een verlamming leiden? De afgelopen dagen merkten we dat nogal wat mensen die het goede wilden doen, verontwaardigd terug kwamen. Toch zouden zij de gedachte van Spinoza (naar Ecclesiasticus) kunnen overdenken: bene agere et laetari. Men kan het goede doen en blij zijn, ook al is de respons niet wat we verwacht hadden.

Bart Haers