Kunnen we Hongarije begrijpen?
Dezer
Dagen
Waarom de Hongaren doen
wat ze doen
Tony Judt en Oost-Europa
Men leest het ten allen kante,
dat Europa niet goed raad weet met de vluchtelingen uit oorlogsgebieden en daar
valt veel voor te zeggen, want er zijn vraagstukken waar we geen zicht op
krijgen. Het kan echter ook zo blijken uit te pakken dat Europa innovatief
blijkt en de verkramptheid weet af te leggen. Maar de emoties, politieke en
ander lezen vormt dan wel een voorwaarde. Rationeel of beter, redelijk omgaan
met de gevoeligheden van anderen, kan helpen. Maar wat weten we ueberhaupt over
Midden- en Oost-Europa? Als ik naar de media kijk, valt dat doorgaans tegen en
kijk ik naar politici van het Oude Europa, dan valt het echt tegen. Mogen we
dan niet de standaarden die bij de toetredingsverdragen zijn aangenomen niet
ook in de praktijk laten brengen? Jawel, we moeten dat betrachten, maar niet zo
dat de schade groter is dan de gunstige uitkomst kan opleveren.
Sinds de val van de Muur en
ook nadien, tijdens de Balkanoorlogen en de ontwikkelingen in Hongarije,
Tsjechië, Polen, merk ik steeds weer een zekere blindheid bij de analisten en
commentatoren. Er zijn bladen als de Internationale Spectator die meer in de
aanbieding hebben, maar wat Clingendael publiceert lijkt noch in Nederland noch
ten onzent veel invloed te hebben. Als ik het over wat de Hongaren uit- en
aanrichten hebben wil, dan vooral omdat ik denk dat we te gemakkelijk blijven
steken in politieke schema's. Overigens, binnen België speelt dat ook wel een
rol. De idee van ras was net voor WO I ook in ons land springlevend, terwijl er een pak arbeidsmigranten uit "Binnen-Vlaanderen" naar Henegouwen en de Borinage trokken, uit Limburg naar Luik om er als kompels en staalarbeiders te werken. Zij vestigden er zich en kregen er kinderen.
Om daarmee van wal te steken, in
België dacht men op organische wijze het hele land Franstalig te kunnen maken,
maar algauw kwamen er mensen als George Bergmann, een liberale politicus en
advocaat die vermaagschapt was met Jan-Frans Willems. Ook de liberalen in
Vlaanderen vonden het belangrijk genoeg het Nederlands in België een steuntje
te geven, naast de katholieken, hoewel er in beide partijen ook wel mensen
vonden die niet begrepen dat je de taal van keuterboeren en arbeiders zou
willen spreken. In Vlaanderen is de Vernederlandsing van de samenleving er
gekomen, maar het heeft niet geleid tot etnische en zelfs niet tot culturele
homogeniteit, al wil men ons daar zo graag voor waarschuwen. Met genoegen, met
enige verbazing heb ik gisteren nog maar eens zitten kijken naar La grande
Librairie, waar de 90 jaar oude heer Jean d'Ormesson te gast was, die onder
meer een roman schreef over het ontstaan van een groot rijk en de val.
Volksverhuizingen aan het begin en aan het einde. Vluchtelingen voor
natuurrampen en oprukkende en opstuwende andere volkeren laten het rijk ten
onder gaan. Maar geldt ook niet "Graeca Capta Romam vincit?
Het veroverde Griekenland nam Rome
cultureel en intellectueel in? Ik heb niet de indruk dat velen Europa vandaag
zien als de opvolger van het Romeinse Rijk, maar nog minder mensen zijn geneigd
in Europa het oude, versplinterde Griekenland te zien dat eerst door Philipos
van Macedonië werd veroverd en dat onder de drijvende kracht van Alexander de
Grote delen van Azië kon onderwerpen. Maar nadat de Diadochen, de generaals van
Alexander, onder elkaar die invloedsfeer hadden weten te verdelen, zou vooral
de hellenisering van de Oostelijke Middellandse Zee beklijven. Nu goed, Europa
is Roma noch het oude Hellas, maar het geeft wel perspectief aan de omstandigheden
van vandaag, althans gedeeltelijk.
Want een belangrijk aspect is
de vaststelling dat het "oude Europa" weinig interesse betoont voor
de landen over de Elbe - Ooit spotte Adenauer dat Azië begon op de rechteroever
van de Rijn en als ik het goed voorheb vond Karel de Grote dat aan de andere
oever van de Elbe de barbaren woonden - zodat we bepaalde attitudes van
bestuurders in Budapest en Praag, Warschau en Zagreb niet zo goed begrijpen. Er
valt op af te dingen en nog wel meer, maar tegelijk zal dat niet lukken als we
de ervaringen, de echte en de gevonden ervaringen/geschiedenis niet
onderkennen.
Tony Judt beschrijft hoe
Europa, vooral de Angelsaksische wereld de Balkan en Oost-Europa graag als een
gebied zagen waar het exotische reeds ten volle aan het licht kon treden. Ik
meende altijd dat succesvolle diplomaten erin slagen de zielenroerselen van de
post waar ze aanwezig zijn te lezen en empathisch - hoewel ik dat woord niet
onverdeeld positief wens in te vullen, want ook pesters zijn empatisch en populisten
niet minder - de gepaste argumenten weten te vinden om tot wederzijdse
akkoorden te komen. De Europese constructie is per definitie ook aan een zaak
van diplomaten en diplomatische politici, zodat men zou verwachten dat die lui
met gepaste inzichten aan de weg timmeren. Het lijkt dan ook evident dat
iedereen roept dat Europa zoals het nu is, de Unie aan het verbrokkelen is,
terwijl we integendeel aan het zoeken blijven naar punten van wederzijds
begrip. Dat dit niet eenvoudig kan zijn, lijkt mensen als Thierry Baudet, maar
ook meer welwillende mensen te ontgaan. Onmogelijk is het niet, maar dan zal
men ook wel moeten luisteren naar de gevoelige snaren en het populisme in de
regio.
Enerzijds, aldus Judt kijken
wij niet geheel rechtzinnig naar onze medelidstaten, maar evenzeer sluiten zij
zich soms af voor onze blik, menen zij, de landen van het voormalige
Joegoslavië en dan vooral Servië en Kroatië - dat laatste land is al lid van de
EU en was ook deel van Habsburgië om de term van Judt over te nemen - zodat de
kwesties die zich nu voordoen vele facetten vertoont.
Moet men vrede nemen met de
houding van Victor Orban? Neen, maar als we niet begrijpen hoe hij bepaalde
gevoeligheden aangrijpt en manipuleert zal het beperken van de subsidiestromen
niet veel helpen, wel integendeel. Waar het op aan zal komen en waarom ik hier
wel wens te insisteren tot een beter begrip te komen, heeft juist te maken met
het feit dat Europa zich geen splendid isolation kan veroorloven, als
Schiereiland van het Euraziatische continent. Men zou ook kunnen bedenken dat zoals Frankrijk de oudste dochter van de Heilige Roomse Kerk zou zijn, zo noemde paus hem de Apostolische koning, omdat de Magyaren, later Hongaren in het grensgebied van de christelijke, katholieke wereld leefden. Elk volk in Europa probeert zich wel op de een of andere manier te onderscheiden. Ook de strijd tegen de Turken voert men wel eens en die is historisch, wat ook betekent dat ze niet per se meer actueel is...
De eis de eigen soevereiniteit
maximaal te handhaven ook als lid van de EU, de afkeer voor vluchtelingen die
geen Europeanen zijn, moeten we niet zomaar accepteren, maar wel is het zo dat
zij vinden dat de EU niet op de Sovjet-Unie noch op het Pact van Warschau mag
lijken. Een meer optimale vorm van inspraak en het delen van inzichten bij de
publieke opinies zullen geen wonderen voortbrengen, maar het is wel een
conditio sine qua non. Probleem blijft wel dat Victor Orban de pers onder
controle heeft en verhinderen kan dat hem mishagende inzichten de Hongaren kunnen
bereiken. Het lijkt me overigens bizar dat men verwijst naar 1956 en de vlucht uit Hongarije
om het optreden te begrijpen, want in die context kan Orban zonder meer de
schouders ophalen. Ook het gegeven dat er nu nog weinig Moslims in Hongarije te
vinden zijn, zou men niet als element, laat staan als argument in de discussie te berde moeten brengen. Een punt dat interessanter kan zijn is dat Hongarije nog
altijd weet hoezeer het land in 1919 en later geamputeerd is geworden, dat het
Transsylvanië kwijt is gespeeld, mag ons niet ontgaan. Het bleef na 1991 bij
sommigen de ambitie om alle Hongaren in een republiek, een homogene Hongaarse
republiek te verzamelen en ook dat mag men niet uit het oog verliezen.
Toch hoeven we ons niet het
slachtoffer van de geschiedenis te voelen noch de Hongaren de ruimte te geven
die geschiedenis uit te spelen. Geschiedenis kan best boeiend zijn, er rechten
en aanspraken of excuses uit putten getuigt niet van een redelijke kijk op de
zaak. Dat Orban dit zelden expliciet durft te doen, mag ons ook niet ontgaan.
Maar de nationalistische snaren worden wel beroerd.
Europa heeft als Europese Unie
in 2004 een zware last op zich genomen, waar we ons in het Oude Europa nog
altijd van bewust lijken, toch niet in hoofde van de publieke opinie. Die last
bestaat erin dat deze landen een erfenis meetorsen die van invloed is op de
antwoorden die men geeft op de actuele kwestie van de vluchtelingen. Had men
langer moeten wachten? Heeft het feit dat deze landen zo snel lid konden worden
van de EU de stabiliteit in die regio wel versterkt, maar we begrijpen niet
altijd gauw genoeg de draagwijdte van uitspraken en daden.
Maar hoe komen we er dan
achter. Literaire bronnen, schrijft Tony Judt, laten zien hoe Europa niet tot
nader begrip kwam, maar ook dat historici niet altijd afgewogen blijkt, omdat
Davis bijvoorbeeld in zijn werk "Europe, a historiy" zeer veel Poolse
accenten legt, ook waar dat misschien niet te stade komt. Judt wijst er ook op
dat in het UK het boek bij verschijnen door Britse recensenten zeer goed
ontvangen werd, de hemel ingeprezen zelfs, maar dat de receptie in de VS veel
minder warm is verlopen. Het blijkt moeilijk om die onderscheiden
geschiedenissen, zoals Timothy Snyder de Bloedlanden beschreef, voor de
twintigste eeuw, dan wordt duidelijk dat er nog wel een paar bruggen gebouwd
moeten worden, zeker ook intellectueel. Ontbreekt het daar niet aan, momenteel
in Europa? Waarom krijgen we weliswaar mooie verhalen over die bloedlanden, maar
blijkt er in de media ten onzent geen of nauwelijks interesse te bestaan voor
hoe het was aan de Weichsel of de Donau, de Moldau of in Wagram. Men heeft om
een of andere reden altijd blijven volhouden dat Habsburgië oud en vermolmd was, geen levensvatbaar geheel meer
vormde en zou verdwijnen, maar tussen 1870 en 1914 bleek er in Tsjechië, bleek
er in dat rijk ook een bloeiende industrie mogelijk te zijn, nam de moderne
tijd een hoge vlucht en werd de trein een handig vervoersmiddel in dat grote
rijk. Verhalen over versplintering waren vanwege Servië en Frankrijk, maar ook
vanwege de nationalistische bewegingen wellicht handige propaganda, maar waarom
dat beeld geen interesse wekt, mag duidelijk zijn.
Europa versplintert naar het
mij voorkomt evenmin, maar zoekt te weinig antwoorden op de vraag hoe die
onderscheiden en elkaar dan wel overlappende maar evenzeer elkaar uitsluitende
nationale geschiedenissen toch beter met elkaar verweven kunnen worden. Nu, de
geschiedenis van de Lage Landen schrijven blijkt nog altijd een helse klus,
want ook daar blijven oude wonden soms etteren. Maar bij de pakken blijven
zitten heeft geen zin, moraliseren evenmin en vloeken, roepen en tieren nog
minder.
Bart Haers
Reacties
Een reactie posten