Wat (Europese) waarden betekenen

Reflectie

Politiek moeras

Hoe inzet en handelen niet corresponderen

In deze roman schrijft Sandor Marai
over een ambtenaar van Buitenlandse
zaken van een onbestemd land, die
tegen valavond een memorandum
heeft voorbereid, dat de oorlog
zal brengen, waarna hij
op stap gaat en flegmatisch de
onwetendheid van de burgers
gadeslaat. Zijn handeling is volkomen geheim, terwijl
zo een staatsact toch publiek zou horen te zijn:
het is het parlement dat na lang debat een
oorlog kan verklaren of niet... 

Hoe zit het nu in Hongarije? Wat speelt daar en waarom is het zo moeilijk er hoogte van te krijgen? En wat heeft Hollande gedaan gekregen van wat hij in zijn bekende speech, de anafoor oftewel de eindeloze repetitie van het zinnetje “Moi, Président de la république…” waar sommigen lyrisch over werden en anderen, nu ja, zij konden hun oren niet geloven. Of hij daarmee gewonnen heeft…

Aan de andere kant, wat horen we over Donald Tusk, wat met Victor Orban? Hoe komt het dat we er slechts spaarzaam iets over horen? Maar goed, Tusk lijkt het goed te doen in Polen, of is het Polen, zijn het Poolse burgers die het goed doen? Hoe komt het dat in Hongarije de zaken zo gaan, dat de democratie op de helling komt te staan… We horen er te weinig over om er iets van te begrijpen. Vorig jaar was er enig gedoe rond uitspraken van Victor Orban, maar niemand weet goed wat er verder is gebeurd of hoe de burgers ermee omgaan. Wil men die straffe hand, of zucht de meerderheid onder een of andere vorm van dwingelandij? Nog eens, te weinig commentaar om er iets mee aan te vangen, maar de kwestie blijft dat Hongarije volgens sommige mensen uit de EU moet geisoleerd worden, tot er meer duidelijkheid komt. Maar als de burgers mee het regime goedkeuren, zal men dan vanuit Brussel het vingertje heffen en Fidesz, de kiezers en de premier de levieten lezen? Volgens Guy Verhofstadt kan men niet streng genoeg zijn, maar vooralsnog horen we er weinig van.

En intussen heft François Hollande een miljonairstaks? Afgunst ten aanzien van de rijkaards of een daad van rechtvaardigheid? We weten dat mensen de welvaart van anderen misgunt, maar zou men iemand die de dikbelegde boterham met eerlijk werk verworven heeft echt 75 % moeten belasten? Is dat geen naasting, onrechtmatige handeling vanwege de overheid?

We zien in Europa een aantal evoluties die de waarden waar Europa terecht op boogt, ondergraaft. De ideeën van de Aufklärung? Net wat u zegt, maar het gaat er niet enkel om die te formuleren, men dient er ook naar te leven en ermee te leven. In die zijn kan men zich maar beter ook rolmodellen voor de geest halen, zoals Vaclav Havel en voor hem Tomas Masaryk, een dame als Ruth Andreas-Friedrich, de jongeren van de Witte Roos of het gezin van Johannes Fest, de vader van Joachim Fest die weigerde lid te worden van de NSDAP en zo zijn baan als gymnasiumdirecteur afgenomen zag. De vraag is of we ons wel voldoende doordrongen weten van de inspanningen van deze lieden. De vraag is ook of we zelf voldoende moed kunnen opbrengen om hen achterna te gaan, mocht de situatie er ons toe brengen, mochten we die situatie herkennen; het lijkt er namelijk op dat niet zeker is of we de afbraak van het parlementaire stelsel, maar ook andere facetten van onze staatsopvattingen zouden herkennen.

Laat het dan zo wezen dat we ervan uitgaan dat de consensus over wat een goede democratische samenleving is en wat die voor individuen en de gemeenschap, de natie kan betekenen, voor iedereen helder is, maar in het optreden van Hollande of van Victor Orban lijken we ons blind te staren op wat er aan de oppervlakte komt. We erkennen, zonder veel discussie de rechtmatigheid van de miljonairstaks, zonder dat we ons rekenschap geven van de omgekeerde klassejustitie die hier doorgevoerd wordt. Mensen met een hoog inkomen extreem belasten, uit naam van de rechtvaardigheid of om andere motieven, het riekt naar beurzensnijden en derhalve zou de overheid deze ingreep echt beter moeten motiveren. De kapitaalvlucht en de brain drain, onder meer naar Londen blijkt voor Hollande geen reden om zijn beleid te heroverwegen, laat staan te herzien. Laten we het er maar over eens zijn dat dit een ongezien brute maatregel is die niet te rechtvaardigen lijkt.

Nog eens, de schaarse berichten over Victor Orban en diens handel en wandel, lijken voor de een aanleiding Hongarije met een banvloek te bedenken, maar wat er nu precies gaande is, blijft moeilijk want de informatie blijft te beperkt. Via Presseurop valt wel een en ander te vernemen over de twist, die dit voorjaar sommigen in beroering bracht, omdat de meerderheid (2/3) in het Hongaarse parlement een grondwetswijziging via een amendement doorvoerde waardoor het constitutionele hof niet langer bevoegd zou zijn de regeringsteksten te toetsen aan de constitutie. Voorheen was de beleidsmaatregel rond de vrijheid van meningsuiting, die een Hongaarse krant (Magyar Nemzet – die dicht bij Fidesz staat -) ook al inzet van een Europees debat. Men begrijpt dat Victor Orban hier keuzes maakt die inderdaad tot waakzaamheid aanleiding moeten geven. Maar diezelfde krant verwijt de oppositie calimerogedrag en zich de rol van slachtoffer aan te meten, want het kan toch niet dat iemand twijfelt aan de legitimiteit van een regeringspartij, vooral als die ook  nog eens 2/3 van de Kamerzetels heeft.

Het probleem van de open samenleving komt hier in volle kracht op ons af, want Orban weet telkens met gepaste argumenten en sentimenten zijn achterban te plezieren en het zou dus nuttig zijn mocht men beter uitleggen wat er gaande is.

Het centrale probleem blijkt eens te meer dat mensen via het democratische bestel kiezen voor een ondemocratisch overheidsoptreden, waarbij we als ondemocratisch begrijpen de weigering te aanvaarden dat er zelfs maar een infieme minderheid zou kunnen bestaan, die de keuzes van de meerderheid afkeurt. Die minderheid dan ook nog eens criminaliseren gaat de perken te buiten waaraan elke regering in een democratisch bestel zich heeft te houden. Maar waar velen aanvaarden dat François Hollande of zelfs monsieur Mabille de wet rekkelijk hanteren om zogenaamd onrecht te herstellen, zien we dat een aantal partijen in Europa heel hard te hoop lopen tegen Victor Orban, al is dat debat nu wel stil gevallen, behalve voor de Hongaren die de oppositie steunen.

Het gaat dus over het hanteren van de noodtoestand als middel om de eigen machtspositie veilig te stellen. A la guerre comme à la guerre? Voor sommigen zijn duidelijk de middelen ondergeschikt aan het doel en heiligt dat doel de middelen. Maar het zou zo maar eens kunnen dat in een democratie de middelen het doel heiligen. Dat men daar niet zo gemakkelijk een debat over voert in de media, maar liever roept om sterke leiders, om leiders die weten door te pakken, vind ik een verontrustende evolutie. Het volk, zo heet het, krijgt de leiders die het verdient, maar in een democratie kunnen kleine verschuivingen in het electoraat voor grote veranderingen zorgen. Meer nog, net Victor Orban was in zijn eerste termijn als premier best liberaal en hield zich ook angstvallig aan de grondwet. Nu gaat hij zelf de grondwet veranderen…

Het zijn deze evoluties die ons met zorg vervullen en in het nieuwe jaar zeker meer aandacht verdienen: hoe springt de overheid om met haar wettelijke instrumenten, al was het maar om in te spelen op een latent ressentiment bij velen tegenover de mensen met heel hoge inkomens, behalve politieke mandatarissen. Dat het volk net die mandatarissen kiest die zo een dubbelzinnige houding aannemen, blijft mij een moeilijk te begrijpen raadsel, tenzij men graag blind blijft voor die dubbele moraal. Ach, men verwijt conservatieven graag dat ze er een dubbele moraal op na houden, maar dan gaat het om seksuele genoegens en daar kan men niet libertair genoeg zijn. Gaat het om financiële verschillen, dan zal men graag anderen hun teveel verdiende loon afromen. Tegelijk zien we dat bedrijven hun producten niet als gewoon vervangbare goederen in de markt zetten, maar integendeel ervoor kiezen elk product met een intellectueel auteursrechterlijk stempel te voorzien, zodat men niet zomaar een koffietje koopt, maar een “nr. 39” – enfin, ik hou niet zo van de aanpak van dat Amerikaanse koffiehuis. Maar u raadt het al, ik grijp het voorbeeld aan om te aan te geven hoezeer onze bevriende media zich hebben laten meeslepen bij het inrichten van het eerste filiaal in Antwerpen-Centraal. Amerikaans, dus dat is okay en cool? Zou het?

Want die aanpak laat toe dat bedrijven in het UK of België nauwelijks belastingen betalen, want alle winst gaat als vergoeding van de intellectuele rechten naar Nederland. Het blijkt nu ook nog eens een keer zo te zijn dat wie Stille Nacht durft te zingen, auteursrechten aangesmeerd krijgt, terwijl het lied al bijna 200 jaar oud is. Bedrijven voeren ook soms een bedenkelijke politiek, hanteren bedenkelijke middelen en niemand lijkt te zien dat er grenzen overschreden worden. Maar ook Hollande zal de logica van de markt niet in vraag stellen, terwijl dat voor vele Fransen misschien meer soelaas en een beter zicht op de situatie zou opleveren.

Mocht ik president kunnen worden, al was het maar van Vlaanderen, dan nog zou ik misschien kunnen dromen dat elk voorstel zomaar wet worden kan, met een vingerknip, voor de burgers zou dat uiteraard een nachtmerrie zijn. Die gedachte lijkt politici en mediamensen, maar ook sommige intellectuelen te ontgaan, niet omdat ze links zijn, maar omdat ze menen dat ze de correcte denksporen moeten volgen, en derhalve links moeten zijn. Het is de overtuiging die dus de antwoorden voortbrengt, ook als de problemen zich niet in de vorm aandienen die men graag wil zien. Strijd tegen de armoede? Niet echt goed bekeken, maar een aanzetten tot emancipatie – door werk – moet wel kunnen, maar dan nog zal men de notie waardig werk niet uit het oog verliezen. De vele kwesties die we dag na dag behandeld zien in de media lijken niet altijd even zwaar te wegen, maar werken een gefragmenteerd benaderen van mens en samenleving in de hand, niet op cartesiaanse wijze, doch eerder gefragmenteerd naar de zin van degene die een probleem wil aankaarten. De idee dat de waarden van een democratie alleen formeel omhelsd hoeven te worden, blijft ook in het Europa soms te veel hangen, terwijl de nieuwe technologieën hun voordelen hebben, maar ook onderzocht mogen en moeten worden op hun nadelen. Maar dan komen we weer uit bij het probleem van het rechtlijnig denken.

Bart Haers