Genade laten gelden voor recht niet inhumaan

Brief

Aan onze politici

Over populisme

Brugge, 3 december 2013

Lectori salutem,

Geldt Jean Calas niet als een typisch geval
van de willekeur van het Ancien Régime, omdat
rechtspleging toen al vrij rationeel was ontwikkeld,
dan geldt het als een spijtig geval van
gerechterlijke dwaling. Hiertegen trad Volataire
in het geweer en de familie zou eerherstel
krijgen, terwijl de opperste rechter in Toulouse die
mee verantwoordelijk was voor de dwaling
uit zijn ambt ontzet werd. Koning Louis XV verschafte
de weduwe Calas een ruim pensioen. Genade
of herstel van een dwaling. In elk geval
Voltaire bereikte dat behalve de marteling
en uitgevoerde executie zoveel als
mogelijk terug geschroefd werden. Nadenken
over rechtspleging en billijke behandeling
blijft altijd weer zaak van oplettende intellectuelen
en politici.  

De koning zal niet iets doen dat niet de handtekening van een minister krijgt, ook genade schenken valt daaronder. Rik Torfs schrijft hierover enkele dingen in De Standaard die het overwegen meer dan waard zijn. Mijn punt is, beste vrienden en vriendinnen politici, dat u zo gemakkelijk verwijst naar het verleden als een minder goede tijd om te leven. Vandaag moet het en zal het beter wezen dan pakweg 100 jaar geleden en het lijkt niet zo moeilijk om dat ook hard te maken.

Iets middeleeuws noemen? Ach, beter kan men niet laten blijken dat het verouderd en onvolmaakt is. Of erger, dat het barbaars zou zijn. Nu weet u natuurlijk ook dat middeleeuws  een containerbegrip is. Maar sommigen verwijzen naar de Romeinse tijd toen keizers in het Circus met de duim omhoog of omlaag een gestrafte lieten afmaken of niet. Meestal heeft men er dan geen begrip van dat een keizer die niet doet wat het publiek wil zelf in last kon komen.

Ach, het verleden, voor de een idylle, voor de ander een duistere wereld, waar we ons geen blijf mee weten, waar we zelfs beschaamd om zouden moeten zijn: de slavernij, de uitbuiting van vrouwen, armoede en de Pest,.. om nog te zwijgen van de calamiteiten van de oorlog, aardbevingen en overstromingen. Een wereld waarin de mens de speelbal lijkt van de natuur en zelf niet in staat zou zijn, orde op zaken te stellen  en de boel te controleren, dat kan geen idylle zijn. En dan vergeten we de eeuwige riedel van het geloof eindelijk verlicht te zijn, uit de duisternis te zijn getreden en dus verlost te zijn van het duistere geloof. Weinig filosofen en politici die uit dit vaatje tappen lijken er zich rekeningschap van te geven, denk ik, dat juist die terminologie van de vroegere duisternis en het schijnen van het grote licht een bij uitstek christelijke metafoor is. Johannes verwerkte die het sterkst in zijn evangelie, maar ook in de psalmen was het aanwezig. En dat christelijke verhaal zelf had dan weer wortels in een andere oudere cultuur, waarin zowel Isis en Osiris, Mytras en de maancultus in Mesopotamië hun inbreng hadden, naast Plato, met zijn verhaal van de grot.

Het verleden denken, het verleden hanteren in het debat, het blijft altijd over eieren lopen, toch. Want wie precies naar die culturen kijkt, Babylon, Egypte, Rome, Byzantium, de Europese Middeleeuwen, de hoogdagen van de Arabische cultuur merkt dat het beeld vaak minder eenduidig is dan we eruit willen halen. Beheersing van het water? Voedselvoorziening? Wetenschappelijke progressie? Sociale rechtvaardigheid? Dat laatste zal men inderdaad niet zo gemakkelijk vinden, want in Rome was de strijd tussen de volkspartij en de oude patriciërs er gedurende enkele eeuwen de bron van soms hevig bevochten conflicten, tot en met werkstakingen en zelfs een uittocht van de plebejers naar de Heilige Berg. En in de middeleeuwen zag je dat naarmate steden groeiden, in Lombardije, maar ook in Vlaanderen, later ook in Parijs, zorgden voor de opkomst van een patriciaat, dat op haar buurt met de middenklasse en het volk in conflict kwam, met dus weer gemor en opstand.

Maar wat ons ontgaat, zowel in het Romeins Recht als later, bij de groei van grotere statencomplexen als bij de ontwikkeling van steden dat men wel degelijk middelen vond om te zorgen voor vrede en veiligheid en dat bijvoorbeeld het gerechterlijk tweegeveecht, het duel of het godsoordeel voor meer rationele waarheidsvinding werden ingeruild. Geleidelijk ontstond een nieuw recht, werden filosofen als Thomas van Aquino meer door de realiteit van de wereld gestuurd dan ook de idee van een goddelijke voorzienigheid. Het rationalisme en de redelijke aanpak van problemen werden belangrijker, dan u zich wel eens lijkt te kunnen voorstellen. Een hongersnood in Vlaanderen in de jaren 1120? Graaf Karel de Goede vond er niet beter op dan mensen aan te raden bonen en erwten te kweken, om het dieet te verrijken. Tegelijk weten Historici als Ludo Milis te melden dat een abdij van de omvang van Sint-Pieters in Gent wel degelijk als een bedrijf gerund werd, waarbij de monniken weliswaar streefden naar de hemelse glorie, maar toch voldoende terre à terre waren om hun bevoorrading veilig te stellen. Ze gaven aalmoezen, zo kan men lezen, maar die waren eerder symbolisch dan dat ze werkelijk soelaas boden.

Een ander argument waarom men niet ijdel zal beweren dat de middeleeuwen – voor zover die periode van bijna 1000 jaar (476 – 1553 zijn de klassieke termini) onder een noemer kan vangen en de samenleving als een grote monoliet kan beschouwen – een tijd van achterlijke lieden zou geweest zijn, vormt het verhaal van het beheer van waterschappen, polders die precies in onze contreien hun oorsprong kenden en waarbij proportionaliteit in het bestuur,in de kosten én bij de baten het centrale criterium vormen. Wanneer het bestuur van de droogleggingen verzwakte, nam de dreiging van overstromingen toe.

Het is niet onze bedoeling dat verleden beter voor te stellen dan het was, maar wel aan te geven dat die tijd een samenleving kende, samenlevingen kende die rijker en meer verscheiden waren u dan u zich doorgaans lijkt te kunnen indenken. Neem nu de afgelopen XXste eeuw, voor de één een waanzinnige eeuw, voor de ander, Eric Hobsbawn een eeuw van uitersten. Tony Judt liet dan weer zien dat die eeuw zich niet zomaar laat vatten in een containerbegrip. Sommige periodes worden hoe dan ook met een zwaar stempel bedacht, zoals de jaren 1930, de jaren 1950, de ene decade was er een van democratische ondergang, de andere van kleinburgerlijke saaiheid. En de jaren 1980 heten bij sociologen e.a. een periode van Loden Jaren te zijn geweest. Eerlijk gezegd, ik heb er een ander beeld van, verscheiden, met zeer verschillende evoluties die elkaar niet ophieven, maar versterkten, niet neutraliseerden maar wel aanleiding gaven tot het kiezen voor vormen van populisme, met Ronald Reagan, Maggy Tatcher en toch, ook met Solidarnosc, met een zich ontwikkelen van nieuwe technologie, biotechnologie, informatica en nog zoveel meer. En de cultuur? Aan de ene kant kende de democratisering van de samenleving in onze regionen een verder e ontwikkeling, met de leerplicht tot 18, maar ook werden bepaalde visies, zoals van Bourdieu in academische middens toonaangevend, waardoor men de cultuur als symbool van de elite ging beschouwen. Elitair werd plots problematisch. Toch loden jaren? Ik zou het niet weten en vooral denk ik dat het een bedenkelijke benadering is.

Maar goed, iedereen wil de koning het voorrecht ontnemen genade te verlenen maar de koning handelt hier enkel op voordracht van de minister van justitie. Rik Torfs meent terecht dat het recht in de rechtszaal moet gelden, maar meent evenzeer dat er omstandigheden kunnen zijn dat de rechtspraak voor individuen tot een groot onrecht kan leiden. Het probleem? Soms weegt een straf zwaarder dan de rechter had voorzien. Maar dat ligt er misschien aan dat een rijbewijs intrekken voor iemand het einde van de loopbaan kan betekenen, ook geldt die intrekking slechts enkele weken. Want de werkgever moet toch kunnen rekenen op zijn personeel… waardoor een waterval van gevolgen, een stapeling van sancties, onbedoeld door u, de wetgever, maar niet minder reëel, op gang komt, die voor de betrokkenen veel zwaarder weegt dan een ongeval dat voor de slachtoffers al lang vergeten waren, als die er al waren. Dan zou genade het toch moeten halen van rechtlijnigheid. Want finaal heeft het recht naast een algemeen geldende werking toch altijd nog ook voor het specifieke geval. Het is de enige manier om genuanceerd met de door u gestemde wetten om te kunnen springen.

We willen transparantie en u meent, zoals de heer Landuyt het stelde, dat dit alleen kan in de rechtszaal, als de rechter vonnis velt coram publico. Het mag over duidelijk zijn dat deze verworvenheid gekoesterd moet worden. Maar men mag transparantie niet bovenmatig waarderen, want als er een taal gesproken wordt die niet helemaal helder is, zal de gedaagde het dan allemaal wel begrijpen? De advocaat wel, maar die moet het dan nog vertalen. U, dames en heren, die van wandelgangen en gesprekken in de koffiekamer houdt, zegt de achterkamertjespolitiek te hekelen, van de magistraten van het openbaar minister bij schikkingen, of hier, waar om genade verlenen gaat.  

Naast de vereiste transparantie vraagt u ook dat opgelegde straffen ook uitvoering moet krijgen, maar het valt me wel op, dat die gestrengheid botst op andere regelgeving, waardoor sommige zaken nooit hun beslag krijgen. U stemde de wetgeving op het schikken van het OM met mensen die men voor de rechter brengen wil, maar nu klaagt u dat er niet zo heel veel aan deugt.

Hoe dat zo gekomen is? Ik zou het niet weten, al heb ik wel een vermoeden. Intussen zien we dat een ondernemer erin geslaagd is nieuwe technologie voor duurzame energievoorziening bedrijfsmatig vorm te geven, alleen blijkt nu dat men zowel coöperatieve beleggers als de goegemeente voor de gek heeft gehouden, waardoor investeringen en een herstel van het bedrijf, Electrowings in handen blijft van de stichters. Of alles even transparant verlopen is, blijft vooralsnog onduidelijk. Maar u had hier kunnen handelen door vragen te stellen aan de Keizer van Oostende, of is het toch gewoon jochan?

Ik denk dat het gedoe over het genaderecht een poging is om flinks uit de schaduw te treden. Het valt op dat men in andere zaken minder scherp op de vingers van de rechterlijke macht kijkt, laat staan dat u hen de nodige handelingsruimte geeft om recht te laten geschieden. Het punt is dat men niet graag bekend staat voor het afstaan van controle op het bestel, terwijl het misschien beter zou uitpakken voor de rechtzoekende. Drugsgerelateerde feiten strenger straffen, terwijl men in de samenleving niet om de verleidingen heen kan en tegelijk zowat alles wat zoet smaakt en euforie bezorgt verboden wordt.

Dames en heren politici, ik ben u zeer genegen en begrijp dat uw taken en taakbelasting niet te onderschatten vallen, maar tegelijk voel ik me wel eens belazerd, als u, zoals gisteren het geval was, als u met grote stelligheid instellingen en cultureel erfgoed zomaar op de mestvaalt van het vergeten bijzet. De hele middeleeuwen door, enfin, na de Karolingische Renaissance kan men op kleine schaal eerst, maar later  in ruimere regio’s een nieuwe wereld in opbouw zien. Het kan zijn dat u dat in de lessen geschiedenis is ontgaan, maar er zijn werken ter beschikking in de betere boekhandel waar u wel inspiratie uit kan putten.

De betekenis van het recht genade te verlenen is technisch verschoven naar de politiek, maar tegelijk kan het best nuttig zijn mensen niet alle hoop te ontnemen, zeker als de strafuitvoering in een enkel geval tot nieuw onrecht leidt. Vergeten we ook niet dat het gerechtelijk apparaat niet feilloos blijkt te werken. Geruchtmakende herzieningen van strafdossiers, zoals in Nederland een paar jaar geleden het geval was, kennen we hier niet, omdat herzieningen in beroep doorgaans al niet meer de pers halen. Want – waarmee ik uw verantwoordelijkheid toch wel wil nuanceren – als er een wet in commissie wordt gestemd, dan lijkt het alsof de zaak beklonken is, terwijl er nog wel een tweede lezing nodig is. Zo ook met rechtspraak, waarbij men zelden oog heeft, na het eerste vonnis, van wat er bij een zitting in beroep of zelfs in cassatie gebeurt. Hier spelen de media hun rol onvoldoende.  

In de aanloop naar de verkiezingen zullen we nog wel dergelijke fonteintjes van verontwaardiging zien opborrelen of uitbarsten, maar laten we elkaar met meer respect behandelen, u de burgers en dan zullen we uw woorden beter kunnen waarderen. Te vaak laat u zich ertoe bewegen mee te huilen, tot u op de weeffouten in dat (nieuwe) verhaal botst.

Ter vergelijking: in 2008 liepen velen onder u storm om Obama te verwelkomen als nieuwe president. Nu hij doorheen het vage- en soms hellevuur van de beleidsvoering heen moet, is dat enthousiasme veel kleiner. Hoe velen van u hebben aan Pieter de Crem gevraagd mee te helpen de chemische wapens die in Syrië opgeslagen liggen te helpen vernietigen, desnoods deels bij Dovo? Ik hoor niemand bevestigend antwoorden. In stilte was u het eens met de minister, voor een keertje dan toch, dat we daar onze vingers niet aan hoeven te branden. Opname van gevangenen uit Guantanamo? We zijn toch niet gek zeker, zo een extremisten op te nemen. Het gevolg is dat u nu rustig kan zeuren over het falende beleid van Obama, maar of dat geheel terecht is, durven we zelfs niet meer te suggereren. Oh ja, Obamacare loopt in de soep? Tja ook bedrijven en overheidsadministraties kunnen falen bij grootschalige hervormingen, toch? Dat neemt niet weg dat u de boel de boel mag laten, geenszins. Maar ook kan uw dadendrang uw geloofwaardigheid ondergraven. De middeleeuwen liggen ver achter ons, maar duister waren ze niet over de hele lijn. En een Romeinse keizer beschikte, anders dan sommigen denken over rechtbanken waar misdadigers normaal werden berecht. Soms werden christenen die geen offer voor de keizer wilden brengen voor de leeuwen gegooid, maar daar wil toch geen hedendaags politicus naar verwijzen.

Raskolnikov vond dat als God dood is, alles geoorloofd is. Hij eindigde in een Strafkamp van de Tsaar, maar vond op het einde de genade van de liefde en hoop op een nieuw leven. Nu God effectief uit Vlaanderen verdween, is er alleen nog de wet en ik huiver voor een wet die geen uitzonderingen toelaat of geen afwegingen maakt over het rechtvaardige verloop van een procedure, zowel doorheen de administratieve molen als voor het gerecht. Genade laten gelden als het recht verstek heeft gegeven, moet dan een mogelijkheid blijven. Of dat in handen van de koning moet blijven? Ach, de rol van de koning in deze is geen handelende rol, maar uitermate symbolisch. Dat de body natural van de vorst het moeilijk heeft met Vlaanderen en Vlaanderen met de koning, weten we, maar als body political kan hij gelden als de emanatie van de politiek, symboliseert zijn ambt de sluitsteen van de democratie, hoe onvolkomen we die democratie ook vinden werken. Maar als men het genaderecht afschaft, dat wil zeggen, als men in uitzonderlijke gevallen niet genade voor recht kan laten gelden, wordt onze samenleving weer wat technocratischer en kouder.

Vale

Bart Haers