Enkele bedenkingen bij een katholiek leven

Kleinbeeld

Uitvaart van een dame

Wat levenskunst vermag?

Neogotisch retabel in de
Sint Vincentiuskerk te Eeklo. Laatste
resten van een rijk Roomsch leven
in Vlaanderen?

Gisteren droegen we een dame, een tante, ten grave, enfin, ze zou gecremeerd worden. Hebben we daar bezwaren bij? In feite gaat het om een energievretende operatie en de vraag is of het niet menselijker is de afgestorvene de rust te gunnen en het terugkeren tot stof en as aan de natuur te laten. Een eenvoudige kist zonder metalen bekleding, in een eenvoudig graf… Mocht u dit ouderwets en conservatief vinden, dan denk ik dat de argumenten voor crematie misschien toch niet zo op duurzaamheid gericht zijn. Geen ruimte? Zo een mooi park, met vele bomen en een goed geordende chaos van graven, dat vind ik wel mooi. En voor wie het wil,  nog eens verwijlen bij de geliefden die ons verlieten, heeft ook wel iets.

Maar goed, gisteren werd dus een eenvoudige kist binnen gedragen in de neogotische kerk in Eeklo. Tijdens de rustige dienst, bedacht ik me dat zo een ritueel om de overgang van het leven naar.. voor de enen een nieuw leven, voor anderen het onherroepelijke einde wel mooi is. De gedachte dat men een geliefde persoon zonder boe of ba zou laten verdwijnen, kwam me opeens heel eng voor. En ook, de vorm waarin men dat afscheid wel eens giet, komt me soms wel protserig voor dan wat in zo een eenvoudige kerkdienst aan de orde is.

Maar u gelooft toch niet meer de grote geloofswaarheden? Dat is ook zo, of liever, van sommige van die waarheden heb ik nog wel een idee, maar ook, denk ik, zijn er van die gebeurtenissen in het leven, die wel iets meer sier en tooi verdragen dan alleen een zomerse barbecue. Maar kan je dan, niet meer gelovend in de onfeilbaarheid van de paus of de onbevlekte ontvangenis van de maagd, de wederkomst van de heer en de onsterfelijkheid van de ziel, de ene en almachtige god, kan je dan wel met goed fatsoen in een kerk zitten en de dienst bijwonen?

Ter wille van een tante, van een vader kan men dat wel doen. Ik denk overigens dat die geloofswaarheden, die men lang voor onwankelbaar heeft gehouden, misschien nog niet de kern van dat geloof der vaderen vormt, maar er gedurende de negentiende eeuw de rationaliserende uitdrukking van waren. Terwijl ik luister naar de lezing van Paulus aan de christenen van Korinthe, kwam de gedachte bij me op dat het toch wonderlijk is dat een man zo doorheen de toen bekende wereld kon trekken en mensen ertoe kon bewegen het geloof hunner vaderen te verlaten voor dit nieuwe geloof. De kwestie is natuurlijk dat in die tijden, de eerste eeuw van onze jaartelling velen zich richtten tot allerlei bewegingen en gezindten, van Zoroasther tot de mysteriën van Isis en Osiris en daarbij ook nog eens de neoplatoonse gedachten ter harte namen. Er heerste ook in het Jodendom een zekere animositeit over de juiste interpretatie van de wetten en de Thora, waaruit heel wat rabbinale wijsheid voortkwam. En in die Joodse diaspora trok dus een man rond die het verhaal van de verrijzenis van Christus kwam kond doen en een hele hoop dingen kwam vertellen, waar een mens niet altijd alles, zelfs maar een begin van begrijpen kon. Ook anderen zocht Paulus te bereiken. 200 jaar lang, is de indruk, deed  er zich in dat grote rijk dat Rome geworden was een beweging voor waarin allerlei inzichten en visies, verlangens en verwachtingen in een aantal nieuwe samenhangende visies werden gegoten. Wie het christendom bekijkt zoals het in het Concilie van Nicea voor het eerst officieel wordt gepresenteerd in een Credo, merkt dat er meer is dan de evangelies, dan de brieven van de apostelen en een eigen verzameling teksten uit de Joodse traditie. Het credo dat dan wordt voorgesteld stelt uitdrukkelijk vast dat Jezus Christus effectief behoort tot de Goddelijke natuur en zijn menswording daar geen afbreuk aan doet, aan God gelijk dus, niet aan god gelijkend. We weten dat de strijd nooit zou ophouden over die natuur van de Redder, de gedachte die vaker dan nodig tot stammentwist zou leiden en meer nog politiek aangewend zou worden. Maar in het gedachtegoed, dat door woestijn- en kerkvaders zou uitgewerkt worden en waaraan Augustinus nog een aantal zeer belangrijke inzichten toevoegt, zit veel dat mensen in hun dagelijkse leven kunnen aanwenden. Onder meer omdat, zoals Michel Foucault ondervond, in de ascese van de christelijke eremijten en wellicht ook de pilaarheiligen iets van het cynische leven opnieuw opgenomen wordt. Maar ook omdat een andere, ietwat gematigder traditie een plaats kreeg, waar Socrates mee verantwoordelijk voor was, de idee van de zelfzorg. Augustinus zou verder bijvoorbeeld de idee van de donatisten afwijzen, dat een priester zuiver moeten zijn en volkomen vrij van zonden. Augustinus vond dit onzin omdat we niet altijd zo gemakkelijk kunnen oordelen over anderen en zuiverheid niet altijd bij afroep bereikt wordt, maar misschien wel juist, denk ik dan, door de levenswijze voor te doen.

We weten wel, dacht ik terwijl ik de dienst verder volgde en nog maar eens de grootse hocus pocus van de transsubstantie zich zag voltrekken, dat men die gedachte van Augustinus naderhand opnieuw vergeten was en tot in onze tijd niet enkel van priesters maar ook van politici en andere mensen een grotere zuiverheid in zeden en houding verwacht dan men voor zichzelf van belang acht. Het komt me voor dat de idee van het juiste, onweerlegbare in de kerk om allerlei redenen instrumenteel werd aangewend. De kwestie heeft te maken met een zuiverheid die mensen niet gegeven is. Toch zou, zeker aan het einde van het verhaal, een voorlopig einde althans, de kerk opnieuw te maken krijgen met discussies over de waardigheid van de ambtsdragers, die de hele idee van zowel Paulus als de christenen in het algemeen onderuit zou halen.

Als ik naar wijlen mijn tante kijk, hoe ze haar leven als volwassen vrouw heeft ingericht, dan merk ik dat hier keuzes werden gemaakt, gekozen werd voor inzet voor mensen in nood, die het institutionele eerder als een hinderpaal zag. We kunnen vandaag perfect door het leven zonder geloof, zegt men en daar valt alleen dit op af te dingen dat we niet zonder een zekere visie op mens, samenleving en de wereld kunnen. Veel van de strijd tegen de triomfalistische kerk kunnen we wel begrijpen, ook al omdat veel mensen, religieuzen niet in de laatste plaats van de autoriteit gebruik en ook wel eens misbruik hebben gemaakt. Maar het zou overtrokken zijn dat dit de regel was. Nee, het gaat niet op te spreken van de bokken en schapen, want de laatste decennia heeft de kerk en hebben de bedienaren, priesters nog nauwelijks autoriteit om die te misbruiken. Een ander probleem speelt wel mee, denk ik, want de kerk heeft niet nagelaten en laat helaas nog steeds niet na bijzondere aandacht te besteden aan de seksuele moraal, waardoor mensen tot gewrongen levenshoudingen kunnen komen. Aan de andere kant hoort men wel eens dat mensen die van God noch gebod willen weten van die vrijheid gebruik maken Gaan ze welwillender om dan anderen? Soms wel, soms niet en het hangt uiteraard af van vele, zeer persoonlijke aspecten. Maar in beide, voor de kerkelijken en de anderen zijn er tal van rationaliseringen mogelijk om hun gedrag te verantwoorden, alvast voor zichzelf. Want het is niet omdat men rationeel zegt te denken over de dingen, dat men ook werkelijk door de rede gedreven is.

Het “In Paradisum” blijft zo een hymne, waar men altijd de schoonheid van kan blijven ervaren. Het mag dan een volkomen imaginaire benadering zijn, van engelen en ander gerief, waar de rationele mens geen boodschap aan heeft. Of toch? Het gaat immers om iets waar de rede maar weinig over kan zeggen: “… Als we dood zijn is het gedaan…” dichtte Elsschot en op een of andere opname (youtube) kan men het hem nog zien zeggen. Voor ons is dat ontegensprekelijk zo. Maar waarom zou niet aanvaarden dat mensen geloven in een metafysisch concept als de ziel? Omdat die wetenschappelijk gezien niet zou bestaan? We weten dat er een link is tussen functionerende hersenen en het bewustzijn, maar hoe die relatie verloopt, weten we niet. Is er hersenschade, dan ondervindt het bewustzijn daar ook gevolgen van. Nogal wiedes dus, maar zie je een stervende, die wel nog gedachten heeft, mensen herkent, maar die niet meer kan uitspreken, dan begrijp je dat het brein op volle gang een ontzagwekkend iets is. Ook Joke Hermsen wijst op de tegenspraak in hoofde van hen die menen dat kennis van het brein zoals die ons, of liever neurologen, ter beschikking staat en waaraan men het inzicht ontlenen wil dat het bewustzijn… een illusie is. Stel met mij vast dat Einstein eerst mee opriep tot het bouwen van een atoomwapen, om Duitsland in toom te houden en zo nodig hard aan te pakken en vervolgens, na de aanvallen op Japan mee geijverd heeft voor een wijzen op de gevaren van dit wapen. Juist omdat hij zich er rekenschap van had gegeven dat de aanval veel verwoestender was geweest dan hij had kunnen bedenken. Nu weten we dat, maar in 1938? Het is een groot probleem dat we niet goed weten hoe we ons situaties kunnen indenken waar we geen deel aan hebben. En toch doen we het toch, want hoe kunnen we empathie anders begrijpen dan als het vermogen de ander en diens aanvoelen in te schatten. Het succes van pestkoppen, net wat u zegt.

Daarom is het nuttig na te denken over de vraag hoe we vandaag rites de passages organiseren. Thomas More schreef precies Utopia om aan te geven dat een samenleving waarin mensen geen uitgesproken meningen hebben misschien ook niet zo aangenaam is. En wat was de Lof der Zotheid van Erasmus anders dan – vanuit een andere gezichtshoek – een aanval op mensen die precies op een domme manier met hun meningen omgaan. Het punt voor beiden was dat een ideaal van meningloze massa’s enerzijds en mensen met een fanatieke visie anderzijds voor de samenleving weinig opleveren. Maar mensen hebben meningen, soms conformistisch, vaak zelfs, maar vaak ook blijkt, originele opinies, dat wil zeggen dat ze wat voorhanden is verwerken, soms verwerpen om allerlei redenen, wat ook Walschap heeft bewogen.

Het is mogelijk dat we vandaag, uit de kerk komend begrijpen dat de dingen heel bijzonder uitpakken. Je ziet mensen die aan die tante op enig moment of gedurende lange tijd veel gehad hebben, die zich herinneren willen hoe ze om niet hen bezocht en naar hen luisterde. Ach, wat helpt het bidden? Het aframmelen van gebeden? Misschien niet voor u, niet voor mij, maar als je ziet dat mensen naar de Islam gaan omwille van het structurerende van de praxis van de Islam, dan wordt duidelijk dat mensen dat nu wel blijken te missen. Maar de jaargetijden werden in Europa in het kerkelijke leven ingepast en oude gebruiken, plaatsen werden nieuw gesacraliseerd. Blijft de vaststelling van Ludo Milis dat de bekering in de diepte een proces van lange adem is geweest en men wel kan gewagen van de Christelijke middeleeuwen, maar die periode, zeker tot 1100 ook heidens moeten genoemd worden. In 1215 werd de gedane arbeid bekeken op het grote Vierde Concilie van Latheranen, waar de administratieve structuur van de kerk werd vastgelegd en de rol van leken, overheden en de bedienaren van de kerk opnieuw werden uitgetekend. Ook werd een systeem van kerkelijke rechtsspraak dan gesanctioneerd, met officialen in elk bisdom die mogelijk misbruiken en overtredingen van regels zoals het celibaat dienden te onderzoeken en te beoordelen. Men stelt het, bedacht ik me onderweg naar de begrafenismaaltijd, vaak voor alsof de Inquisitie in beginsel was bedacht als een systeem van marteling om aan de waarheid te komen. Natuurlijk was de kerk gericht op het vasthouden van verworven positie, maar in de periode van dat concilie tot aan de Contrareformatie had de kerk te maken met heterodoxe opinies, die soms wel met wortel en tak werden uitgeroeid, soms een taai bestaan konden leiden. De begijnen in de Nederlanden en later in Vlaanderen en Brabant was zo een uitweg waarbij een officieel verbod onder voorwaarden tot gedoogsteun werd herleid. Het moet gezegd, we hebben ook hiervan een zeer eigenaardig beeld, dat die vrouwen afdeed als juffrouwen die ver van het leven stonden en een beetje dom leken. Hoe ze echt waren? Hadewijch zou een begijn geweest zijn. Opvallend is dat in Duitsland en ook bij ons mensen hun leven willen inrichten op het stramien dat de begijnen hadden uitgewerkt, waarin soberheid en een zekere afstand tot de wereld voorop staat. Nog ter herinnering, er zijn ook begijnen op de brandstapel gestorven wegens (vermeende) ketterijen.

Redenen genoeg om de hele kerk en santenkraam naar de geschiedenis te verwijzen, daar lijkt men niet over uitgesproken. Maar aan tafel ging gesprek met mijn kozijn, die priester is en de cocelebrant over wat er is aan de gang geweest dat de kerk zover in de verdrukking is geraakt. Ik denk dat de kerk te vaak en te lang bijzaken heeft voorop gesteld en belangwekkende aspecten uit het oog is verloren. Men kan over de betekenis van het concept goed en kwaad vandaag niet meer spreken maar de bedienaren kunnen het zich wel aanrekenen dat ze de betekenis van het metafysische concept goed en kwaad in het bestaan niet hebben weten te vertalen. Kan men onrechtvaardigheid doen? Niet echt, kan men het systeem onrechtvaardig noemen en de personen die handelen in dat systeem buiten beschouwing laten? Geenszins. Men wil al tijden via deontologische codes en andere regelingen het gedrag van artsen, journalisten en leerkrachten sturen, maar heel vaak blijken die teksten een poging een goede praktijk vorm te geven, maar niet altijd hebben ze vat op de dilemma’s waarmee mensen te maken kunnen hebben. Voor de werkelijke dilemma’s kan men wel een aantal krachtlijnen uittekenen, maar het blijft natuurlijk zo dat de praktijk vaak veel vergt van de arts of een andere beroepskracht en dat men die slechts kan leren aanpakken in het leven. Opvallend is bijvoorbeeld dat experten, bijvoorbeeld pedagogen wel een beroepscode hebben, maar dat de theoretische onderbouw niet altijd grondig onderzocht wordt van wat ze over het onderwijs te melden hebben, bijvoorbeeld.

Wat sommigen ook willen beweren, deze tekst heeft minder te doen met de verdediging van de kerk, dat laat ik graag aan de professioneel geschoolde apologeten en evenmin ben ik een advocaat van het verleden, want wat ons aan het hart gaat is de vraag over welke middelen we beschikken, nog kunnen beschikken om ons leven richting en vorm te geven. Niet dat we uit zijn op een algehele controle, maar wel dat we merken dat velen onder ons nu net vaste grond onder de voeten verloren hebben en weinig instrumenten ter beschikking hebben. Was dan de kerk zo goed? Niet half zo slecht als velen vandaag beweren, die vergeten willen dat de ziekenzorg, hoe beperkt de mogelijkheden ook waren wel degelijk verbonden was met de kerk gedurende eeuwen en dat bijvoorbeeld de zusters van Sint-Jan, het Brugse hospitaal leefden volgens de regel van Augustinus. Maar ook was er de grote rol die de kerk tot halfweg de twintigste eeuw speelde in de ontvoogding van groepen in de samenleving en ook wel van individuen. Dat men veel priesters wilde, tot op het moment dat de roepingen uitbleven, was geen geheim, maar wie de evolutie in de colleges en andere instellingen voor onderwijs onder de hoede van de kerk of ordes, zoals de Jezuïeten bekijkt merkt dat naarmate de scholing bredere lagen van bevolking aan kon boren en hen naar de humaniora bracht, de roepingen op niveau konden blijven, terwijl zo een leven als priester een steeds kleiner deel van de retoricastudenten aan kon spreken. Het gevolg was wel dat via die weg de graag van geschooldheid van deze samenleving snel is toegenomen, sneller dan men doorgaans aanneemt.

Maar liever kijken we naar de broeders en paters die, zoals Maurice Maeterlinck schreef, graag al eens een jongentje tegen hun toog trokken, maar zelf, zo zegt hij, had ie er geen last van. Zo ging het in onze schooltijd ook. Behalve een pater prefect was er weinig aanleiding om de knapen op college te zien aanpappen met de steeds ouder wordende paters. En of die pater prefect grenzen heeft overschreden? Ik zou het niet weten en vindt het dus niet oirbaar er verder nog iets over te zeggen. En waren er de laatste jaren enkele getuigenissen van mensen die aan hun relatie met deze of gene priester geen nadelige gevolgen ondervonden hadden.

Was de kerk zelf lange tijd een woedebank, zoals Peter Sloterdijk dat zag, dan lijkt de kerk nu zelf voorwerp van woede en waar de kerk zelf lange tijd martelaren tot voorbeeld stelde voor de gevoelige ziel, liet ze toe dat priesters martelaren maakten, niet voor het geloof, maar als gevolg van hun schadelijke grensoverschrijdende gedrag, martelaren voor het afwijzen van de kerk. Terecht hebben anderen er op gewezen dat de slachtoffercultuur de boodschap over misbruik vergemakkelijkte maar dat velen die boodschap van de slachtoffers graag aannamen om de verdere afbraak van de institutie zo mogelijk te versnellen.

Nu, mocht er werkelijk een boeiend geestelijk leven te bespeuren vallen, al of niet rond de vrijzinnigheid georganiseerd, dan zou men er geen traan om laten, maar het probleem is, denk ik, dat er in deze samenleving weinig interesse blijkt voor het werk van Marc de Kesel, “Goden Breken”, of dat de boodschap dat we de slaaf zouden zijn van ons brein, gretig wordt opgepikt, net zo gretig overigens pikt men de evolutie-psychologie op of de idee dat de genen alles bepalend zouden zijn voor het individuele karakter van elkeen. De betekenis van de natuur weegt zwaar door in ons zijn, terwijl de cultuur, haalt men graag aan, eindelijk maar een dunne laag vernis is. Vandaar natuurlijk ethische codes, terwijl juist reflectie van elkeen misschien tot een meer ethische houding kan leiden.

Misschien hebben nu wel een mooie kans een deel van het verhaal opnieuw op te pikken dat begon bij Socrates en met de navolgers van Diogenes de cynicus een op het oog overdreven kritische vorm gaf aan wat men van de filosoof en de wijze mens kan verwachten, namelijk de zelfzorg. Net die tante van mij had er naar mijn indruk wel blijk van gegeven aan zelfzorg veel aandacht te besteden. Priesters hadden, vernemen we van Michel Foucault aan die “epimeleia Heauton”, de zorg voor het zelf, de pastorale zorg, een paternalistische zorg voor de zielen van de gelovigen zo belangrijk gemaakt dat de zelfzorg erbij inschoot, voor henzelf, maar ook voor de leken. Men kan zich, zo bleek aan tafel trouwens ook wel afvragen of die term “leek” eindelijk nog wel goed de verhoudingen weergeeft. Nu, zoals Jan Dumon het stelt in zijn lezing over een subversieve kerk, is het eigen aan de kerk dat de inwijding in de geheimen, de mysteries sterk verscheiden is voor de leek, die moet aannemen en de priester, die moet doorgeven wat hij heeft geleerd, zonder schadelijke gevolgen voor de ziel.

Men kan niet anders dan het paternalisme van de kerk ernstig nemen maar ook zal men merken, bijvoorbeeld in de biografie van Gerard Walschap ziet men hoe de onderpastoor Jan Hammenecker een stimulerende rol speelde. Maar dat andere priesters 70.000 Vlaamse huismoeders lieten zweren nooit een boek van Walschap en dus zeker niet Houtekiet te laten lezen, vormt dan weer een argument tegen die sturende en inderdaad soms al te paternalistische kerk.

Nu een van de late getuigen van wat het kan betekenen een goed katholiek te zijn, mijn tante dus, uitgeleide is gedaan met alle sereniteit die het lange leven verdient, kan ik ook in alle rust verklaren dat we ons over het falen en feilen van bedienaren van de kerk en van gelovigen niet meer zorgen hoeven te maken als we ook niet begrijpen willen wat er dan wel zo belangrijk aan was. Maar voor deze tijd, voor de toekomst is het wellicht nuttiger na te denken hoe we ons leven inrichten op het domein van de reflectie, van de geestelijke gezondheid en hoe we ons kunnen ervan weerhouden helemaal door de wereld en zaken van alledag te worden meegesleept. Daarbij is het werk van filosofen, antropologen en psychologen wel heel erg dienstig, want we weten intussen dat de mens niet altijd zo gemakkelijk weet hoe we zelf en anderen in elkaar zitten, laat staan hoe we tegen dezelfde dingen aankijken als anderen en er toch anders mee omgaan.

Pleit ik nu voor een hernieuwde kerk? Dat is niet mijn bedoeling, maar ik denk wel, meen wel uit te kijken of er uit die kringen een en ander kan voortkomen. Maar evengoed denk ik er sterk over na hoe we in een heidense tijd, de onze, opnieuw op een ernstige wijze met inzichten om kunnen gaan, zoals die van Foucault en anderen. Wat leren we van Leopold Flam en wat heeft Levinas te vertellen? De onderscheiden en vaak tegengestelde inzichten hoeven niet per se tot verwarring in de geest te leiden, maar laten wel toe tot bijzondere inzichten te komen, zoals ik toch met de lectuur van Erich Fromm heb ervaren of het werk van Peter Bieri of Fernando Savater en er is natuurlijk nog veel meer. Het gaat om het ontwikkelen van een levensplan, maar hoe doet men dat? Vertrekken vanuit de eigen leefwereld is niet kwaad als beginnetje, maar ook niet echt afdoende, want dan komt men er net niet toe de wereld te leren kennen of precies de kritiek te ontwikkelen over de dingen die zijn. Het leukste vind ik het als kinderen gaan rederenen over Sint-Nicolaas en hoe dat in het werk zit. Goed, vaak zijn kinderen ontgoocheld, maar ik denk dat het een pedagogische ontgoocheling is die goud waard is. Wie vervolgens de redeneringen bekijkt van hen die de mogelijkheid van het bestaan een God afwijzen, wordt de ontgoocheling alleen maar groter. Niet omtrent God, want goed dat hebben we gehad, maar ontgoocheling om die mensen die blijven de oude inzichten onderzoeken en afwijzen. Zoals ik vroeger al schreef en dat op basis van inzichten die ik onder meer van Fromm heb geleend, vind ik God een sublieme gedachte. Maar wie vandaag nog zit te zaniken over de wonderen, zoals het splijten van de (rode) Zee, of het Manna en de onbevlekte ontvangenis, kan wel bezig blijven.

Immers, het ging er de auteurs van het Oude Testament om een handleiding te schrijven voor het onbestendige leven in een onbestendige wereld. Ook de auteurs van het Nieuwe Testament, schreven een en ander als poging mensen de hand te reiken over de wisselvallige kansen van het leven heen. De kerk als instituut is zeer lang een staatsgelijk instituut geweest wat met betrekking tot de leer en afwijkende meningen gruwelijke gevolgen heeft gehad. Maar, hoe doen we het nu? Beter? Ik zou het niet zomaar durven zeggen. De weg naar volwassenheid vandaag is wellicht moeilijker dan ooit, ook al omdat vele van de voorbeelden die men vandaag voorhoudt, van Mega Mindy tot David Beckham of Messy, Tom Boonen die even brave zieltjes worden – wat dan door de feiten weer wordt weersproken – in de voorstelling als een Jan Berchmans en andere jeugdige heiligen. Of aan de andere kant hebben we iconen als Madonna, Michael Jackson of zelfs, een decennium geleden de deelnemers aan Big Brother. Het ontbreekt aan realiteitszin als men in een van die richtingen gaat zoeken naar hoe we het leven kunnen leven, maar het blijft merkwaardig dat men weinig inspanningen doet zichzelf en jongeren inzichten bij te brengen over het goede leven. Romans vandaag gaan over de duistere kanten van het individuele bestaan, geven niet meer aandacht aan de vraag hoe we met die donkere kanten van het eigen bestaan om kunnen gaan.

Kortom, begrijpen we dat sommigen vandaag de kerk absoluut niet nodig hebben om goed te leven, dan merken we toch dat er nu veel mensen zich afvragen hoe ze met hun leven en de mogelijkheden die het biedt, kunnen omgaan. Over de oude leerstellingen, van de Stoa of Epicurus, Spinoza of Erasmus, Montaigne wordt nog zelden gesproken en indien wel, in zeer algemene zin. Sommigen gaan te rade bij de Dalai Lama of bij de Islam, maar weinigen zoeken moderne benaderingen om met die moeilijke zaak om te gaan. Dat blijft ons fascineren, maar we kunnen slechts beamen dat we inderdaad in de mogelijkheden van technologie en medische wetenschap wel aanleiding vinden om over het leven na te denken, maar over het hoe horen we minder. Hoeveel boeken over zelfzorg vindt men overigens? Wel zijn er massa’s publicaties met concrete aanwijzingen om gelukkig te zijn, goed met de kinderen om te kunnen en een geslaagde relatie aan te gaan en te behouden. Dat die boeken er zijn en vaak heel concrete aanwijzingen geven mag verrassen, het succes verbaast mij althans niet minder. Want uiteindelijk vist men uit een oceaan aan mogelijke aanwijzingen en mogelijke situaties slechts enkele kort geformuleerde tips die de mens misschien even kunnen helpen, maar doorgaans finaal op een dood spoor brengen. De gedachte mag onderzocht waarom men liever dit soort werken aanraadt dan bijvoorbeeld “Het handwerk van de vrijheid” van Peter Bieri of van Erich Fromm een werk over de Zelfstandige mens of een reflectie op Job. Boeken, sommige boeken verdwijnen soms compleet uit het radarbeeld, ook al omdat men het over vrijheid niet meer hebben wil. En dan is het leven in handen van een brein, waarvan we nog niet zo heel veel weten of spelen andere determinerende factoren een rol. Levenskunst, zoals mijn tante op haar manier wist te realiseren, komt sommigen bijna als een romantische utopie voor. Maar wat rest er ons anders?

Bart Haers