Het brein als terra incognita

Recensie

Kiezen gebeurt in het hoofd

Waarom de vrije wil

geen illusie hoeft te zijn

Herman Kolk. Vrije wil is geen illusie. Hoe de hersenen ons vrijheid verschaffen. Prometheus Uitgeverij 2012. 178 pp. Prijs: 18,95 €

Herman Kolk kende ik niet, tot ik in de krant De Standaard een bespreking vond van het boek, intussen een maand geleden. Ik wilde erover schrijven, al was het maar om het een aantal inzichten beloofde die konden helpen te begrijpen hoe ik de wereld om me heen begrijpen kan.

Al enige tijd worden we murw geslagen met de schijnbaar onweerlegbare vaststelling dat we eindelijk geen vrije wil hebben. Uit onderzoeken immers blijkt dat, al lang voor we onze vingers knippen in ons brein activiteit te bespeuren valt. Voor veel neuropsychologen en andere neurowetenschappers aanleiding om te concluderen dat ons brein autonoom werkt en dat we er dus geen vat op hebben, voor anderen, zoals Herman Kolk reden om de zaak opnieuw te bekijken. Voor ons zal zijn conclusie tevens aanleiding zijn voor een bijkomende vraag, met name waarom men er zo toe besluit dat vrije wil een illusie is. Het gaat om een benadering van observaties en, zo blijkt ook uit de lectuur van dit boek, een mensbeeld dat ons beter zou uitkomen.

Herman Kolk baseert zich dus op hetzelfde soort gegevens, fMRI-scans, EEG’s (elektro-encefalogrammen) zodat men het niet kan hebben over een filosofisch verhaaltje.  Het is de auteur te doen om een wetenschappelijke analyse van de idee dat we een vrije wil hebben en dat die idee niet een illusie is, maar berust op waarneming en onderzoek.

De Libet-experimenten on neuroscience of free will waar men dus de werking van het brein bij het nemen van besluiten en stellen van handelingen onderzoekt, zouden onmiskenbaar wijzen op de afwezigheid van welke wil dan ook. Dick Swaab meent zelfs van een neurocalvinisme te mogen gewagen. Eens een baby de moederschoot verlaten heeft, zijn alle mogelijkheden – of het gebrek eraan – vastgelegd. Herman Kolf legt omstandig uit dat het ondenkbaar is dat bij de geboorte het brein al volkomen in een vaste plooi zou zijn gevallen. Maar ook en belangrijker, bepaalde eigenschappen als de kleur van ogen of het meekrijgen van zoiets als spiritualiteit hoeven op zich geen beperking te zijn. En bij de opeenstapeling, zou het kunnen dat de afzonderlijke eigenschappen en de som zelf de mogelijkheden niet aantast.

De auteur gaat het ook met wat uit de Libet-experimenten blijkt: Het brein kan een bepaalde opdracht gewoon naast zich neerleggen en zich bezig houden met andere opdrachten om die aan het einde bij de uitvoering terug mee te nemen. De 300 milliseconden die nodig zijn om de opdracht te geven en uit te voeren, aldus de auteur, valt samen met de tijd die nodig is om het bevel te geven. Er is dus geen sprake met een onafhankelijke sturing van het brein, wel met de eigen kenmerken van het brein.

Want, zo valt hier te lezen, het menselijke brein is voor ons ontoegankelijk, behalve via een gebruikersinterface, met name de taal. Er is de taal waarmee we communiceren met derden, maar er is ook een taal die we voor innerlijke spraak hanteren. Voor het brein is de ene spraak niet anders dan de andere. Dat wil zeggen of we echt spreken dan wel spreken tot onszelf zal hetzelfde gebied van het brein doen oplichten bij een proefopstelling.

Het probleem laat zich al raden, namelijk dat men van het onbewuste niet wil weten. Maar wat dan met het bewuste? Het gaat om aandacht schenken aan iets. In die zin is het niet zo gek dat we door handelingen te leren, fietsen, zwemmen, groenten à la julienne snijden tot dat we dat op automatische piloot kunnen. Wat we doen als onze automatische piloot voor een onverwachte hindernis komen, beschrijft Kolk op drie manieren, namelijk zoals een kikker die probeert een insect te pakken te krijgen, of zoals een graafwesp die een krekel in een holletje in de grond moet krijgen en dan het verhaal van de mens die niet in een lus of loop terecht komt, maar de situatie overziend de best geschikte oplossing zoekt. De kikker kan zijn tong uitsteken, of kan springen, dan wel, als er een hindernis blijkt te zijn opzij stappen. De graafwesp blijkt een bepaalde opeenvolging van handelingen te hebben om haar eitjes te leggen en daarbij hoort ook het verdoven van een krekel, het graven van een holletje, het inspecteren van het holletje en terug eruit klimmen om de krekel over de wand te duwen. Legt men de krekel wat verder, dan zal de graafwesp de krekel terug duwen tot aan de rand, het holletje inspecteren en dan opnieuw beginnen.

Het klopt dat sommige mensen in een loop terecht kunnen komen, maar doorgaans zal een mens bij het herhalen van acties die niet het verwachte resultaat halen, iets anders proberen, al zit er in ons dagelijkse handelen ook wel vaker een loop, gewoon omdat vele handelingen repetitief uitgevoerd moeten worden. Het is een belangrijk aspect van ons handelen dat we inderdaad de indruk kunnen krijgen dat we heel veel zonder verder denken kunnen uitvoeren. Rijden over een gekend traject vergt weinig aandacht, maar blijken er wegwerkzaamheden op een punt waar je nog kan kiezen dan zal je – middels innerlijke spraak – een alternatief bedenken, eventueel een andere activiteit in gedachten nemen. Aan het einde van de rit kom je toe op je plaats van bestemming en kan je alle aandacht richten op de taken die wachten.

Het is van belang te zien hoe Kolk op verschillende niveaus de kwestie van de vrije wil als een procedure ziet van het brein, dat deel is van ons bestaan, ons zijn, maar ons toestaat via de gekende gebruikersinterface met onszelf te overleggen. Het onderzoek waarop onderzoekers als Victor Lamme en anderen zich baseren blijkt voor Daniel Bennett te leiden tot een opvallende inconsistentie, want men kan niet zeggen dat de vrije wil een achterhaalde idee of een illusie is en tegelijk menen dat men wel aanvaarden moet, om geen weerstand op te roepen, dat verantwoordelijkheid wel bestaat, wat dus impliceert dat vrije wil wel mogelijk is.

Het boek laat in hoge mate toe te begrijpen dat het brein, waarover we elk voor ons beschikken, ons in staat stelt, aandacht op te vatten over iets bijzonders, de idee vorm te geven iets te willen en aan het eind van de rit die wil ook te realiseren. De gedachte voor Kolf is dat die verantwoordelijkheid iets goeds is. Het probleem dat hij oproept is dat wie de vrije wil afwijst vooral kijkt naar die gevallen waar men vanzelfsprekend over verantwoordelijkheid spreekt, bij misdaden – falende bankdirecteuren lijken dan weer niet aanmerking te komen – maar dat dit bij handelingen die uiting geven aan zorg voor derden, minder aan de orde komt.

Het gaat er dus niet om, zo men dat zou denken, dat Herman Kolf hier een bepaald geloof presenteert. Wel integendeel krijgen we iets gepresenteerd dat men zonder veel problemen wetenschappelijk kan noemen. Pas aan het eind, als de these van onder meer Jan Verplaetse aan de orde komt, de verantwoordelijkheid van misdadigers voor hun daden en dus hun schuld, blijkt dat hij de conclusie van zijn onderzoek te kunnen vertalen dat een misdadiger weliswaar verzachtende omstandigheden kan inroepen, maar de schuld, als die bewezen is, ook aan hem toevalt.

In wezen komen we dus terecht bij een ander mensbeeld. Net omdat Kolk ons confronteert met gekende onderzoeken, waarbij duidelijk wordt dat de interpretatie van de onderzoeksgegevens niet per se uit de verkregen resultaten volgt, kan men maar moeilijk aannemen dat bijvoorbeeld de gedachte aan het indrukken van een knopje – zoals men tot opdracht gekregen heeft – inderdaad het brein tien seconden zou wachten. Gesteld dat er een dure vaas op een tafel staat en je ziet dat die door een stoot dreigt om te vallen, dan kan je proberen die tegen te houden. Dan denk ik dat gelijktijdigheid van zien en reageren moeilijk via meting te weerleggen valt. Anderzijds, speelt een jongen met zijn vader tafeltennis en de vader voelt dat hij te gemakkelijk wint, dan kan die vader proberen wat minder gefocust te spelen, kwestie van de jongen niet echt te ontmoedigen.

Vrije wil, het komt mij bizar voor dat men de gedachte dat het een illusie zou zijn zoveel aandacht geven wil. Laten we wel wezen, Herman Kolk laat ook zien dat het onderzoek van het brein met EEG en fRMI niet zo gek is, wel integendeel, het laat toe te begrijpen wat er gebeurt als de bedrading in de hersenen niet helemaal naar behoren gelegd blijkt. Ook meent de neuropsycholoog meer dan Bert Keizer te kunnen voortgaan op breinonderzoek. Waar hij andere wegen uitgaat dan Victor Lamme en anderen, blijkt dat te maken te hebben met de vaststelling dat het automatische functioneren van het brein niet uitsluit dat we ons bewust kunnen zijn van bepaalde handelingen, maar tevens dat het voor een vakman of een pianist soms zeer van belang kan zijn net niet meer op het vingerspel of de gewone handelingen te hoeven letten. Want dan komt er ruimte vrij voor iets anders.

Het mensbeeld dat uit de idee voortkomt dat we niet zomaar gedachteloze wezens zijn zonder eigen vrije wil zijn, blijkt voor een aantal onderzoekers maar ook voor vele “volgelingen” onaantrekkelijk. Goed begrijp ik dat niet. Determinisme kan, voor wie iets afweet van het Jansenisme of Calvinisme toch niet aantrekkelijk wezen. Wetenschap bedrijven heeft uiteraard te maken met weten, met meten, maar ook het boek van Kolk laat zien dat men wel moet weten wat men meet. De 300 milliseconden tussen een hersenactiviteit en een handeling, het indrukken van een knop op een proefinstelling, blijkt nodig om tot de bedrading tussen het ene hersencentrum en het andere wel degelijk van node is. Als ik niet hoef te wachten om te drukken en als ik zelf gewoon kan duwen met de vrije hand, als het nodig zou zijn, bijvoorbeeld een stopknop van een lopende band, dan zou het resultaat er  wellicht anders uit zien.

Moeten we dan geen vragen stellen over de onderzoeksmethodes in de neurowetenschappen? Uiteraard moet men de variabelen kunnen controleren, moet men kunnen nagaan of een bepaalde proefopstelling misschien verkeerd was uitgewerkt en zo meer. In deze zin is de kritiek van Herman Kolk ten aanzien van Victor Lamme wel interessant, want hij verwijst naar het Behaviorisme, dat in de eerste helft van de vorige eeuw veel aanhang vond in de psychologie. Het gaat om de aanname dat elke handeling voortkomt uit een stimulus, die van buiten komt en zonder verdere verwerking een reactie oproept. Ook Lamme blijkt deze gedachte niet vreemd te vinden, want de visie op de werking van het brein is er een die gelijkt op wat de kikker kan doen. Voedsel nodig betekent naar een insect happen. Is het insect te veraf dan wordt het springen. Is er een hindernis, dan een stapje opzij. Zo zou het ook gaan met mensen. De kritiek op het behaviorisme is altijd geweest, dat de responses niet altijd aansloten bij de impulsen, omdat soms een hele reeks handelingen ontstond die wel op de impuls aansloten aan het einde, maar de hele planning tussendoor was zo omslachtig dat stimulus en reactie uiteindelijk niet meer op elkaar aansluiten.

Zo bezien is het fantastisch als men mij laat weten dat sommige ideetjes onzin zijn, want ze behoren tot de wereld van het voorstellingsvermogen. Maar de auteur toont aan dat mensen zonder dat voorstellingsvermogen, bijvoorbeeld het gezicht van een geliefde wanneer die iets onverwachts ontvangt, eindelijk niet tot veel bijzondere dingen in staat zouden kunnen zijn. Het vooraf bedenken hoe je iemand kan verrassen kan de milde schenker al blij maken. Als dan het moment suprème komt en de reactie valt tegen, kan dat een grote opdoffer zijn, want de voorafbeelding was dus fout. Maar de ontvangende partij kan dan weer die teleurstelling opmerken en begrijpen dat er een contactstoornis is opgetreden. Na een hele onderhandeling kan dan de vreugde toch doorbreken of iets anders, teleurstelling en ontgoocheling. Maar het kiezen van het cadeautje was geen verbeelding, toch?

In wezen moeten we ons dus afvragen waar die gedachte vandaan komt dat we niet over een vrije wil zouden beschikken. De gedachte alle materie deterministisch zou werken kan men niet terzijde schuiven. Maar als het brein inderdaad een materieel gegeven is, dan zou men toch kunnen besluiten dat ondanks de beperkte omvang de complexiteit ervan zo groot is dat voorspelbaarheid eindelijk beperkt is. Maar er is een ander element dat ook meespeelt, met name de aanname dat wetenschap bedrijven een kwestie is van nauwkeurig meten en observeren en geen conclusies trekken die niet in de opstelling besloten liggen. Maar wetenschappelijk onderzoek kan inderdaad alleen onder duidelijke en controleerbare voorwaarden zodat het erop lijkt dat er ook maar één verklaring, interpretatie mogelijk is. De vraag is of de onderzoekers zoals Benjamin Libet wel maten wat ze dachten te meten. Onderzoeken of men aan de hand van een simpele opdracht of zelfs een gecombineerde opdracht  kan afleiden of we de zaken bewust, gewild doen, vinden sommigen geen reden tot kritiek. De interpretatie van de onderzoeksresultaten was steevast dat we ons brein zijn, dat we er niet zo heel veel aan kunnen veranderen en dat we zeker niet zelf in staat zijn dat brein te sturen. Het resultaat is dat we opnieuw in het cartesiaans theater terecht komen, dat er misschien geen homunculus in het brein zit, maar dat het brein zelf een sturingsmachine is, dat de rest van ons gestel stuurt. Volgens Herman Kolk is het wel zo dat we niet weten hoe in het brein verbindingen aan het werk zijn, maar wel kunnen we met de gebruikersinterface die de taal is op momenten dat we aandacht aan iets besteden wel degelijk het brein sturen. Net omdat blijkt, uit scans en ander onderzoek dat bij de voorstelling van een hond en het zien van een hond hetzelfde gebied in de hersenen zal oplichten.

De vraag is of men zo inconsistent kan zijn te willen dat iedereen gelooft dat de vrije wil niet bestaat en daar zoveel energie in steken. Het is niet zo dat we altijd bewust bezig zijn met wat we doen. Ik kan mij voorstellen dat een renner op training die de Mont Ventoux oprijdt eens aan het trappen vooral niet denkt aan het trappen maar wel aandacht besteedt aan zijn reacties op het moment zelf en of hij ver kan gaan in de verzuring. Zijn aandacht is niet gericht op het fietsen tot het moment dat hij denkt niet meer vooruit te kunnen. Als hij elke trap omhoog moet aansturen, dan wordt het pas lastig. Maar zo een renner die vlotjes de Ventoux oprijdt, moet al een lange training achter de rug hebben en weten dat hij ook aan de top nog rijden kan.

Het blijft dus een merkwaardig mensbeeld dat men ons presenteren wil. Het brein zou ons sturen, maar wie het brein stuurt, blijft onbelicht. Dat wij ons brein zijn, ontkent Herman Kolk niet, maar hij meent dat de zin te onvolledig is om aannemelijk te zijn. We zijn onze ervaringen en kunnen alleen met ons brein, via ons brein iets aanvangen van die impulsen. Maar de hersenen zelf zijn (vooralsnog) terra incognita. We kennen het niet, maar de gebruikersinterface die de taal is, laat toe met onszelf om te gaan en met anderen. En dan is het nog de vraag hoe die relatie met anderen zich ontrolt. Herman Kolk geeft ook hier aan dat mensen niet op een vijandige manier met elkaar omgaan. Het mensbeeld dat Kolk vooropstelt lijkt me menselijker, humanistischer dan de idee van Swaab dat ons brein al volkomen bepaald is bij de geboorte of het brein van Lamme dat er niet zou in slagen aan impulsen te ontkomen.

De doelstellingen van deze wetenschappers die dus menen dat het brein, ons brein ons niet toestaat een vrije wil te ontwikkelen, komen mij vreemd voor, omdat het betekent dat zij een hypothese of beter een model van het brein hanteren dat niet in staat zou zijn de complexe ideeën te bieden die ze net nodig hebben om hun onderzoek te doen. Hoe onze hersenen ons vrijheid verschaffen, lijkt voor hen geen punt, terwijl het voor Herman Kolk nu precies de kernvraag blijkt te zijn. Het kan dus nuttig zijn te zien dat Kolk niet hun methode afwijst, maar precies op basis van die onderzoeken tot een duidelijke conclusie komt dat het onze hersenen zijn, dat wil zeggen de sinds het begin van het ontstaan van de soort ontwikkelde brein die ons steeds meer in staat hebben gesteld vrij van de omstandigheden dingen voor te stellen en te doen. Zou Spinoza gedaan hebben wat hij deed, onder meer bewust de eeuwige banvloek van zijn Sefardische gemeente zoeken en aanvaarden, als hij niet geweten had waarom hij dat moest doen. Zou hij zijn ethica more mathematicae hebben geschreven, als hij niet een voorstelling had gemaakt van de wereld, God en de mensen als hij er ook niet toe gedreven was dat allemaal te ontwikkelen. Een mensbeeld ontwikkelen dat die mogelijkheden uitsluit, lijkt mij een vreemde gang van zaken.

Men kan op grond van de vaststellingen van Herman Kolk spreken over de verantwoordelijkheid van een persoon in geval van een misdrijf. Dat is het punt waarop de believers dat de mens geen vrije wil zou kennen het hardst hameren. De vraag is of die benadering niet wat eenzijdig is. Vanwege neodarwinisten hebben we ook vernomen dat de mens niet per se welwillend staat tegenover anderen, soortgenoten. De evolutionaire psychologie blijkt er vooral op gericht de mens als homo homini lupus voor te stellen. Maar wie de geschiedenis van de soort bekijkt, weet dat de mens een sociaal wezen is dat in groepen leefde. De ontwikkeling van het brein was dan ook geen individueel verhaal maar gebonden aan de evolutie van de soort. Die soort kende wel geweld, maar zocht ook naar middelen om dat geweld tegen te gaan. Maar de soort ontwikkelde ook mogelijkheden om het voor zichzelf beter te hebben. Hoe de verovering van het vuur in het werk gegaan is, kan men theoretisch wel duiden, maar we weten het eindelijk niet. Wanneer is de soort effectief een jager geworden, die dieren neerlegde om er eten aan te hebben? In de verschillende culturen zien we overigens nog wel zeer straffe vormen van attavisme, zoals het feit het soms niet is toegestaan dat mannen en vrouwen tegelijk eten. Ook spijswetten lijken niet zo gemakkelijk aan bepaalde rationele verklaringen te verbinden. Het is dus niet zonder reden zijn dat er andere verklaringen voor te vinden zijn. Die te maken hebben met wat sjamanen of andere chefs hebben bedacht om de groep te beschermen tegen werkelijke en vermeende gevaren en vijanden. De ontwikkeling van de soort blijkt in dat geval een zeer complex verhaal te zijn. Maar zonder de notie van de vrije wil, die de oude Grieken, maar ook de Joodse auteurs ontwaarden, is het verhaal wel helemaal onbegrijpelijk. Men zou dus kunnen stellen, op grond van dit boek, dat we om de verrassende veelzijdigheid van de mens te vatten met de vrije wil een goed en eenvoudig argument hebben ter verklaring. De vrije wil kan naar misdaad leiden en naar wel weldadigheid. Het is niet de enige verklaring voor de aard van het menselijke handelen, maar is het wel een goede grond voor de onverwachte wendingen die menselijk handelen kan vertonen. En ja, dan moet nog aangetoond worden dat dit een zaak van de hersenen is. Precies de vaststellingen van Libet en anderen, het onderzoek met scans en EEG laten zien dat dit brein tot heel wat in staat is, maar dat we er vaak niets van weten, tot het ons bewustzijn binnenkomt, in de vorm van innerlijke spraak. Bewustzijn en het onbewuste functioneren van het brein sluiten elkaar in die visie niet uit.

We vinden deze benadering van Herman Kolk wel best interessant, maar menen dat en hopen dat we er eerlang meer over zullen vernemen. Want de benadering geeft wel aan waarom we sommige discussies over de vrije wil niet goed begrepen. Het drukken op een knop en dan de idee dat de proefpersoon zelf mag kiezen, het leek voor mij geen passende vorm om vrije wil aan te tonen of bewezen als onbestaande te beschouwen. Op deze manier laat Kolk zien dat wetenschappers best ook kritisch tegen het licht houden wat ze in het publiek vertellen. Nu, levert de discussie op dat we zowel onbewust dingen kunnen doen en anderzijds aan andere zaken heel veel aandacht besteden, dan heeft dit boek van Kolk ons heel wat bijgebracht.

Bart Haers