De VRT en levensbeschouwingen

Dezer Dagen

Kerntaken van de openbare omroep

Geen uitzendingen meer van erediensten

Cornelis Verhoeven (1928 - 2001)
Nederlands Filosoof, onder meer "Inleiding
tot de verwondering" is een van die velen
die wel eens een behandeling zou verdienen,
maar niet op veel aandacht kan rekenen. 

Lang heb ik genoten van de programma’s door derden, van het Vrije Woord en soms van Braambos. De uitzending van erediensten kan men inderdaad ter discussie stellen, als men zou menen dat de openbare omroep zich alleen via journalistieke en redactionele programma’s met levensbeschouwingen mag inlaten. Ik begreep het afvoeren van levensbeschouwelijke programma’s goed, omdat de omroep zo net ook toelaat dat mensen iemand van hun overtuiging aan het woord te zien of te horen op de radio. Het kon wel eens boeiend zijn, de programma’s en dan weer tenen krullend. Maar levensbeschouwingen zijn niet alleen een particuliere aangelegenheid, zoals de vele discussies rond aspecten van het praktiseren van de islamitische godsdienst. Religies hebben donkere kanten, zoals het rationalisme ook tot excessen leidde, al hoort men dat niet graag. Maar hoe brengen we religie aan?

“God is dood”, schreef Friedrich Nietzsche en voor velen is dat om allerlei redenen ook zo. In de hele discussie over de plaats van religies en levensbeschouwingen in het publieke leven, want mensen ontwikkelingen inzichten, al dan niet op goede gronden, gaat men licht voorbij aan het antropologische gegeven dat mensen nu precies zoeken naar zingeving. Men kan natuurlijk menen dat het verhaal van Adam en Eva van zin verstoken is, of de psalmen niet meer van deze tijd, men kan bovenal beweren dat die religieuze waan voor veel onheil heeft gezorgd, het neemt niet weg dat mensen ook zonder religieuze ader ergens tot inzichten komen die we niet moeten wensen.

Het cruciale probleem is dat een cultuur altijd ook een levensbeschouwelijke articulatie kent, waarin uitgelegd wordt wie we zijn als personen – al hebben niet alle culturen daarover een uitgesproken inzicht – en als groep, gemeenschap. Laten we maar niet vergeten dat de oude Rijken, Egypte, China en India, ook het Westen allerlei vormen van overtuigingen kenden, waaronder het Jodendom, later het christendom en vanaf de zevende eeuw ook de Islam, naast confucianisme of Boeddhisme. Wie nog terug wil keren naar het “oorspronkelijke” Jodendom, zal hard moeten zoeken, zal ook moeten erkennen dat doorheen de eeuwen opvattingen wel degelijk veranderingen ondergingen. Originalisme is vaak de erfzonde bij het autonoom onderzoeken van de “Waarheid”, waar die oorsprong ook mag liggen.

Daarom vergt het omgaan met de geheimen en mysteriën enige kennis van zaken, ook over de ontwikkeling van ideeën, van gebruiken en de discussies die zich ontwikkeld hebben doorheen de eeuwen. In het jaar dat we de vijfhonderdste verjaardag vieren van Luthers 95 stellingen over aflaten en andere leerstellingen van de Roomse kerk, zal het duidelijk zijn dat deze succesvolle beweging het maatschappelijke leven in vele delen van Europa een bijzondere cultuur heeft ontwikkeld. De macht van de Paus stond op het spel, maar ook van keizers en koningen. Tegelijk vonden anderen dat de nieuwe configuratie hen toelaten zou meer macht te verwerven. Naast het Lutheranisme kwam er ook nog eens een andere hervormer, Johannes Calvijn, die er een veel meer rigide visie over de goddelijke genade op nahield, die tot op onze dagen mensen in de ban houdt. Sola fide? Stel alleen vertrouwen in de goddelijke genade, heette het, want de werken doen er niet toe. De VRT bleef achter bij de NPO in Nederland en bij Arte, om maar iets te zeggen. De Reformatie laat zien hoe veelzijdig en diepgaand de religieuze en levensbeschouwelijke kwesties in de samenleving hun werking laten voelen en dan gaat het lang niet alleen over de godsdienstoorlogen, die al bij al meer dan een eeuw Europa hebben geteisterd. Dat er oorlog van kwam is betreurenswaardig, dat partijen zonder voorbehoud de twisten gewapenderhand aangingen, zou ons tot denken moeten aanzetten.

Het geloof dat bergen verzet, kan ons simpele waarheden aanreiken en dan is het leven aangenaam, tot gaten en kieren aan het licht komen en bittere ontgoocheling of verharding in het geloof volgen. Het is van belang dat we weten hoe mensen dezer dagen met hun overtuigingen omspringen en voor zover het om gearticuleerde en uitgewerkte inzichten gaat, kan men wellicht ook beter het gesprek aangaan en pluralisme bevorderen. Want van dat ideaal dat een halve eeuw geleden mee de schoolvrede en later het cultuurpact opleverde, blijft nog weinig over. Levensbeschouwingen en religies bleken niet langer bindende elementen, want de kerken liepen leeg en de vrijzinnige beweging bleef wel actief, maar vond niet a priori meer aanhang. De levensbeschouwelijke onverschilligheid die men wel eens als een verklaring inroept, botst wel met de vaststelling dat veel mensen met zingevingsvragen, met onzekerheid en in voorkomend geval met een grote leegte af te rekenen krijgen. Bladen staan er vol van, boeken gaan als zoete broodjes van de hand over hoe het nu allemaal in elkaar zit, hoe we zouden moeten leven, waarbij nu eens empathie in de kijker komt en dan weer intuïtie, verbeeldingskracht. Sommige auteurs pleiten ervoor meer aandacht te besteden aan het eigen verhaal, andere menen dat zingeving op een mengeling van rationele inzichten en precies een aanvoelen en ervaren van wat goed lijkt, in zijn kracht te staan – een term die de Nederlanders willen afserveren.

Bekijk je het spectrum, van religieuze instituties tot levensvisies, dan kom je uit bij Madame Blavatsky, bij de theosofie en antroposofie, die zowel hippies als sommigen binnen het nazisme hebben geïnspireerd. Het mag duidelijk zijn dat sommige inzichten al eens migreren en dat zeker als men bepaalde visies gaat doordenken dan wel op flessen trekken, dan kan men inderdaad tot allerlei besluiten komen die ertoe strekken dat men mensen gaat afwijzen of zelfs de samenleving. Als iemand zegt meer liefde van dieren te krijgen dan van mensen of meent dat mensen zich niet kunnen indenken hoe het zit, dan merkt men vanzelf dat deze mensen er geen moeite meer voor doen die benadering te verantwoorden, zelfs maar te delen.

Hoewel de meeste erediensten terecht aangewreven kan worden dat ze oud zijn en uit andere tijden stammen, dan nog is het de vraag of je kan zeggen dat de RKK van heden nog iets te maken heeft met de tijd van de Kerkvaders, Augustinus, om maar iemand te noemen. Nu moet men natuurlijk wel eens kijken naar wat Augustinus te bieden had en heeft, voor men daar een zinvol antwoord op kan geven. Evengoed kan men stellen dat onze tijd andere eisen van ons stelt. De technologische ontwikkelingen ondersteunen die claim en er zijn weinig religies die zich bereid tonen echt met die ontwikkelingen in te laten. Echter, zijn vooruitgangsadepten als Maarten Boudry wel bij machte mensen overtuigend uit te leggen dat we op die vooruitgang kunnen vertrouwen. Alleen al het steeds steviger gewapende veiligheidsapparaat is een bron van vooruitgang en vormt tegelijk een bedreiging van het publieke debat. Ook de toenemende preutsheid is ook het resultaat van de vooruitgang, in die zin omdat vrouwen die terecht boos zijn om de seksualisering van gezagsverhoudingen maar ontplooiing van de eigen mogelijkheden om een goed leven te leiden, vergt meer dan te mikken op vooruitgang alleen.

Er is dus vraag naar leidraden om zich in deze tijd staande te houden en hoewel de boodschap van de RKK of het Jodendom an sich niet beter is dan andere, denk ik toch dat men op de openbare omroep wel ruimte moet laten voor deze erediensten, zoals men aandacht zou moeten hebben voor het seculiere denken. Bij gebrek aan een ernstig redactioneel boekenprogramma, een al even ernstig wetenschappelijk vehikel en uiteraard omdat men geen filosofische programma’s durft te maken, kan men zich niet beperken tot enkele citaten van de Paus dan wel van een rabbijn of een imam in nieuws- en duidingsprogramma. Wanderlust op Canvas, een tiental uitzendingen per seizoen of is het per jaar, heeft heel wat verdiensten, maar blijkt bij sommigen in het verkeerde keelgat geschoten, wegens te veel gesprekken die uitkomen bij God.

Een goed boekenprogramma brengt inderdaad literatuur, in enge zin gaat het om fictie, maar breed opgevat kan men er ook over wetenschap en filosofie een en ander in aandragen. Op Nederland heeft men behalve “Boeken” ook nog programma’s rond filosofie en wetenschappen, die bij ons ontbreken, zoals het ook wel eens ontbreekt aan discussies waarin over die zaken gereflecteerd kan worden. Het leeswerk van een goede redactie kan heel wat inspiratie bieden aan burgers. Waarom kwam er, sinds het verschijnen van “De nieuwe politiek van Europa” nog geen uitgebreid en goed voorbereid gesprek met de auteur, Luuk van Middelaar?

Het venijn zit niet in de staart, de adder niet onder het gras, maar ligt open en bloot op tafel. In Vlaanderen heeft men twee grote mediagroepen, Mediahuis, met de Standaard en via De Vijver ook betrokken bij het maken van televisie. Aan de andere kant Medialaan, met als kern familie van Thillo en Het Laatste Nieuws. Het blijft dus zaak te begrijpen dat er voor de VRT – dat lang ook met Woestijnvis min of meer verbonden was met Mediahuis – een eigen rol heeft. Nu kan men zeggen dat de VRT relevant moet blijven, maar moet zich dat beperken tot het kijkcijferfetisjisme? De rol van de VRT was ons ooit beloofd, zowel de radio als de televisie een venster op de wereld te wezen, waar mensen informatie en inzichten konden vinden die hen zouden kunnen verrijken. Dat er shows waren en praatprogramma’s daar hun plaats in hebben, moet men niet meewarig bekijken. Enterainment is geen vies woord.

Edoch, de wereld is nog altijd even wonderlijk, we weten meer, maar die we, dat zijn astrofysici, chemici, biologen, filosofen en taalwetenschappers, historici ook wel eens een keertje, die vaak zeer specialistisch vakgebieden doorploegen en er zelf hun eigen bijdragen aan leveren. Iemand als Robbert Dijkgraaf brengt jaarlijks op de NPO een college van een uurtje, maar daarnaast komen anderen regelmatig langs om over zwaartekrachtgolven, neutrino’s en de opsporing ervan of onverwachte exoplaneten te spreken, waardoor je wel even bijgepraat bent. De openbare omroep had jarenlang ook duidelijk interesse voor wetenschappen, maar het lijkt erop dat we dat ook het liefste als entertainment gepresenteerd zien, althans volgens de verantwoordelijken. De kwestie evenwel is dat de televisie als venster op de wereld zo die specifieke rol verliest. Informeren, denksporen openen, inzichten verwerven in wat we als de condition humaine zien.

Het debat over het levenseinde, waarbij men nu de praktijk van de palliatieve sedatie aan de kaak stelt, omdat daar te weinig verantwoording voor af te leggen heeft, laat de leemte zien die er bestaat over hoe men met het levenseinde, therapeutische hardnekkigheid kan omgaan. Het zou nefast zijn als de discussie niet gevoerd werd, maar tegelijk moet je als persoon de kans krijgen een oordeel te vormen over wat een goed levenseinde kan zijn, voor zover men er vat op kan hebben. Dat vergt uitgebreide informatie over ziektebeelden, de mogelijke therapeutische middelen en de problemen van pijn en pijnbehandeling. Over zinloosheid valt veel te zeggen, maar uitgaande van het maxime van Ortega y Gasset: “ik ben ik en mijn omstandigheden”. Er zit onvoorspelbaarheid in het leven, in onze omgang met anderen en dan is het maar de vraag hoe we daarmee omgaan. Zingeving blijft persoonlijk – al is ons handelen dat maar zeer gedeeltelijk - maar het gaat er wel om dat men toegang moet krijgen naar filosofische inzichten en hoe mensen daar dan mee omgaan. Ik ben de overtuiging toegedaan dat de VRT weliswaar inspanningen doet, zoals het programma Wanderlust laat zien, maar tegelijk, dat er ook andere benaderingen mogelijk zijn. Klara doet met het programma Trio en met Pompidou. Ook Touché of de Bende van Annemie kan men met enige goede wil als bijdragen zien. Het punt is dat men kopschuw is geworden voor diepgravende gesprekken, waar de regisseur het gesprek niet schuwt, ook als het gaat schuren, in plaats van net dan het gesprek af te laten breken.

Zelfbeschikking is een belangrijke verworvenheid, maar het vergt ook enig inzicht in het eigen bestaan en in de mogelijkheden die het leven biedt, de kansen die zich aandienen en hoe het allemaal ook behapbaar blijft. De maakbaarheid van het leven, het leven als kunstwerk, laten we het in gedachten houden, maar mensen willen ook geborgenheid en veiligheid, net om er zelf iets van te kunnen maken. Het is dus van belang, zoals een jonge generatie filosofen er sinds een tiental jaren toe bijdraagt, een filosofisch discours te ontwikkelen en soms krijgen we een amuse-gueule gepresenteerd in de brede media en op dat terrein zal men toch van de openbare omroep een meer gedragen en langjarig project kunnen verwachten, waar men niet met conclusies gaat zwaaien, doch ook de argumentatie aandragen. Wetende dat de omstandigheden, medisch, sociaal, economisch… in de toekomst niet vastliggen, noch de persoonlijke ontwikkeling, zal men mensen vooral met die omgevingsfactoren een aanbod moeten aanreiken. Niemand is verplicht er naar te kijken, de openbare omroep dient wel het nodige te doen opdat mensen het kunnen vinden en het is niet zeker dat men dat gemakkelijk in het dag- of weekblad zal vinden.

Ook het bijbrengen van bewondering voor de gang der dingen in de natuur, de wijze waarop elementen evolueerden van enkele cellen tot een oog, kan het toch niet anders dan boeiend zijn met die aspecten van de natuur bezig te blijven. Hoe, wat, waarom, wat doet het met u, met mij? Het zijn vragen die wel hun belang hebben. Het valt op dat ervaringen en sensaties vandaag een heel groot gewicht hebben en mensen die zich ergens niet goed bij voelen, mogen dat ook luid kenbaar maken, waarbij het schadebeginsel ingeroepen wordt. De keerzijde van de medaille blijft onbesproken, dat men niet altijd nare ervaringen kan vermijden, of dat niet alles wat iemand naar vindt daarom ook maar moet verdwijnen. Tolerantie werd stilaan een vergeten begrip en dat moet vragen oproepen. Natuurlijk moeten we de diversiteit in de samenleving toejuichen, maar dan slechts in een dimensie, belangrijk genoeg overigens, maar andere vormen van diversiteit blijven onbesproken. Die ene dimensie heeft te maken met het opruimen van vormen van discriminatie van groepen, zoals de LGTBQ-people. Daar zat vroeger wel veel burgerlijk en religieus afwijzen achter, terwijl de strijd om aanvaarding en om gelijke rechten wel degelijk vruchten heeft afgeworpen. Toch zijn mensen nog wel eens voorwerp van discriminatie. Net omdat anderen vinden dat ze hun afkeer mogen uiten, allicht.

Het valt op dat mensen die bekennen dat ze geloven in God, de kerk of andere facetten van het geloof ernstig nemen, vanzelf conservatief zouden zijn. Er is overigens niet zo heel veel mis met conservatieve afwegingen, want zomaar aannemen dat elke vooruitgang echt een vooruitgang zou wezen, geeft geen blijk van redelijk nadenken. Het is dus maar de vraag of het echt heilzaam zou zijn als de VRT elke vorm van gesprek maar ook elke uiting van religieuze beleving zou afwijzen. Dan moet men de huwelijksviering van Harry en Megan niet uitzenden. Of hoe dat net wel een kerntaak zou blijken, de royalisten plezieren.

Van tijd tot tijd volg ik wel eens een protestantse eredienst via televisie, in Nederland of Frankrijk, Duitsland, om te zien hoe bepaalde kwesties behandeld worden. Het geeft ruimte aan mensen om zich er rekenschap van te geven hoe mensen denken. Dat zou wel eens wel een kerntaak van de VRT kunnen zijn, maar dan komt het er wel op aan dat je gewoon als kijker wel kan snappen waar het om gaat. Nog eens, ik betreur de afschaffing van de levensbeschouwelijke programma’s door derden, al was ik geen trouwe kijker. Daar gaat het ook niet om, wel om het aanbod dat de openbare omroep kan en wil bieden. Het gaat dus niet om entertainment alleen of om programma’s die te maken hebben met levensbeschouwelijke programma’s, die mensen de kans geven om over de dingen des levens na te denken.

We leven in het vertrouwen dat het leven veel mogelijkheden biedt, maar een pak mensen komt hobbels tegen onderweg, terwijl we niet altijd goed weten hoe er mee om te gaan en helaas zijn er niet altijd rationele antwoorden. Het nadenken over wie we zijn, wat we kunnen weten, wat we mogen hopen, het zijn vragen die men op verschillende kan beantwoorden, de rationele benadering van Kant evenwel komt zelden aan bod, omdat men filosofische programma’s publieksvriendelijk wil maken, waarbij men zich kan afvragen welk publiek men voor ogen heeft staan. Het kan toch niet dat de openbare omroep in een hooggeschoolde samenleving programma’s op het niveau van 14-jarigen wil brengen. Met dat alles moet men dus vooral de discussie over de kerntaken van de Openbare omroep aanvatten en nagaan of de openbare omroep niet ook uitgenodigd kan worden tot een aanbod dat vragen van deze tijd op een zeker niveau te behandelen. Wanderlust bracht al enige aandacht op voor moeilijke vragen, het zou best goed zijn mocht men over de vooruitgang van de geneeskunde, de technologie, fysica en chemie ook aandacht kon afbrengen, niet juichend noch bevreesd. En ja, ook historische programma’s hebben hun betekenis en dan liefst niet enkel over de oorlogen van de vorige eeuw.  De moeilijkheid is dat programmamakers net vooral nieuwsgierigheid aan de dag zouden leggen en niet vanuit de eigen preoccupaties vertrekken of de eigen zekerheden ponerend. Een debat over kerntaken van de Openbare omroep gaat over de opdracht, zoals die in de mediadecreten en de beheersovereenkomsten werden gestipuleerd. Maar ook het publiek is een stakeholder, die niet voldaan is met Blokken of De Kampioenen. Via het internet kan men verschillende platformen vinden waar wetenschappelijke kennis op zinvolle manier wordt aangedragen, toch ontslaat dit een openbare ormoep niet er aandacht voor op te brengen. En ja, dan kan aandacht voor de uitzending van eucharistievieringen of protestantse bijeenkomsten onder de kundige leiding van een dominee geen kwaad. Het aanbod van de openbare omroep vergt een meer open debat.

Bart Haers